علی کامیابی، ســرپــرســت اداره‌کل مــیــراث‌فــرهنــگــی، گــردشـــگری و صنایع‌دستی استان اصفهان، در خبری اعلام کرد که با برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، پرونده ده اثر ناملموس استان به‌منظور ارائه به شورای ثبت وزارتخانه متبوع و انجام مراحل ثبت ملی، در شورای ثبت استان بررسی، آماده و تدوین شد؛ اما این ده اثر کدام‌اند و درباره آن‌ها چه می‌دانید؟ در ایــن یــادداشــت به تفصیل به معرفی هرکدام از این ده اثر خواهیم پرداخت. این آثار اگرچه برای بسیاری از مردم نطنز، لنجان یا مندریجان عادی شده‌اند، اما به‌راستی هرکدام شگفت‌انگیز و ریشه در اسطوره‌های کهن و سبک زندگی مردمان قدیم این سرزمین دارند.
نوغان‌داری نطنز
نوغان‌داری؛ پرورش کرم ابریشم و تولید پیله ابریشم است و از دیرباز نطنز به‌لحاظ شرایط آب‌وهوایی یکی از مراکز تولید و پرورش کرم ابریشم و تولید پیله بوده است. از طرفی، نزدیکی به شهرستان کاشان که مهم‌ترین مرکز نساجی ایران و بزرگ‌ترین مصرف‌کننده ابریشم طبیعی در صنعت نساجی بوده، باعت توسعه و رونق تولید پیله ابریشم در نطنز شده است. مصداق سابقه صنعت نوغان‌داری در نطنز، تأسیس اداره نوغان‌داری این شهرستان است که تأسیس آن به ۱۳۲۸ برمی‌گردد. این اداره زیر نظر اداره‌کل نوغان‌داری شمال کشور فعالیت می‌کند. به‌طورکلی فعالیت پرورش کرم ابریشم و تولید پیله تقریبا 40 روز زمان می‌برد. از اول فروردین جعبه‌های تخم کرم را بین متقاضیان توزیع و اواخر خرداد آن‌ها را جمع می‌کنند. در واقع فعالیت نوغان‌داری یا پرورش کرم ابریشم و تولید پیله طی چهار مرحله تفریخ تخم نوغان، پرورش لارو، تنیدن پیله و برداشت پیله در چهارچوب دور تسلسل انجام می‌شود. تمام مراحل با ترتیب و نظامی به‌هم‌پیوسته، با ظرافت خاص و در پی یکدیگر انجام می‌شود.
کرم ابریشم با جفت‌گیری دو پروانه از دو پیله نر و ماده حاصل می‌شود و پس از تولد به‌دنبال جفت خود می‌گردد تا جفت‌گیری و تخم‌ریزی کند. از دو پروانه نر و ماده 500 عدد تخم یا کرم تولیدمثل می‌شود. تخم‌ها را با دقت‌عمل و ظرافت خاصی در اتاق خنک یا سردخانه نگهداری می‌کنند. کرم برای تنیدن پیله به ابزار و وسیله‌ای حفره‌دار نیاز دارد تا بتواند با حرکت، فضای مناسبی برای تنیدن انتخاب کند. در واقع در شروع کار باید در فضای به اصطلاح چهاردیواری قرار گیرد تا نخ تنیده شده را به دیواره‌های فضا بچسباند و محدوده پیله‌تنی را برای خودش مشخص کند. به‌طورکلی روند تنیدن پیله به این‌صورت است که کرم پس از 35 روز تغذیه، تار ابریشمی بسیار نازک و باریکی ترشح می‌کند و به دور خودش می‌تند و با کمک ترشح‌هایی که چسبناک است، پیله را به‌صورت سطحی صاف به هم می‌چسباند. این کار درصورتی‌که شرایط محیط مساعد و مناسب باشد و نکات ایمنی و مراقبتی رعایت شود، یک هفته به طول می‌انجامد تا پیله سربسته و کامل شود.
نخل‌گردانی پوده
هر سال با شروع ماه محرم، اهالی روستای پوده خود را برای برگزاری مراسم عزاداری این ایام آماده می‌کنند؛ ازجمله سیاه‌پوش‌کردن حسینیه و مسجد جامع و تدارک دیدن مراسم آذین‌بستن نخل و انجام آیین نخل‌گردانی. بر اساس گفته اهالی، بیش از 200 سال است که این آیین در روستای پوده برگزار می‌شود. در روزهای برگزاری مراسم حتی کسانی که از روستا مهاجرت کرده‌اند، به روستا برمی‌گردند و با پخش نذورات و شرکت در این آیین، سهمی در حفظ و زنده نگه‌داشتن آن ایفا می‌کنند. آیین نخل‌گردانی در روستای پوده از روز هفتم ماه محرم با آذین بستن نخل شروع می‌شود و عصر روز دهم با حرکت نخل در روستا به پایان می‌رسد.
آبیاری مندرجان
نــظام‌هــای آبــیــاری از مــهــم‌تــریــن ساختارهای اجتماعی در میان جامعه روستایی ایران است و عوامل بسیاری در شکل‌گیری آن دخیل است. آب به‌عنوان یک عامل محدودکننده در شکل‌دهی و تکوین فرهنگ و تمدن ایران نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کرده است. با توجه به چنین اهمیتی، تقسیم عادلانه آب در مناطق خشک از حساسیت وافری برخوردار بوده است؛ به‌طوری‌که بر سر آن جنگ و جدال‌های فراوان درگرفته است. امروزه نیز آب یکی از عوامل مهم در عرصه‌های مختلف زندگی در مقیاس‌های محلی، ملی و بین‌المللی است؛ درنتیجه تدوین بخشی از آثار فرهنگی و تمدنی مربوط (حاصل تجربه‌ای چندین هزار ساله) ضروری به نظر می‌رسد. نظام آبیاری محلی مندرجان، به‌عنوان یکی از روش‌های خاص آبیاری، از جذابیت‌های خاصی برخوردار است. نحوه تقسیم‌بندی آب بر اساس نسق زراعی (به‌صورت نانوشته بین دانگ‌های ملک) مندرجان است. این آبیاری از غروب آفتاب امروز تا غروب آفتاب فرداست. زارعان سهم آب خود را از دانگ قبلی دریافت و شروع به آبیاری کشت‌های خود می‌کنند. زارعان نیم‌دانگ شب باید آب را از بالای ملک هدایت و آن را در انتهای ملک تحویل نیم‌دانگ روز دهند. پرکردن جوی از آب، از ابتدا تا انتهای ملک را به صورت مابه‌التفاوت می‌دادند که البته در حال حاضر با ساعت محاسبه می‌شود. وقت تحویل آب از نیم‌دانگ شب به نیم‌دانگ روز را با شمردن هفت‌هشت گام سایه یک فرد معمولی به صورت توافقی حساب می‌کنند.
تعزیه مشکات
در منطقه کاشان به‌واسطه تمسک به مذهب شیعه و علاقه به اهل‌بیت(ع) از دیرباز برگزاری آیین‌های مذهبی ماه محرم بخشی از اعمال عبادی مردم بوده است. وجود ده‌ها بقعه و بارگاه امامزاده و نیز صدها دسته عزا، حسینیه، تکیه و نشانه‌های عزاداری متعدد و گروه‌های تعزیه در شهر و آبادی‌ها مصداق این ادعاست. یکی از شیوه‌های برپایی مجالس سوگواری ماه محرم، اجرای نمایش تعزیه است. تــعـزیــه‌گـردان‌هــا و تعزیــه‌خوان‌های کاشان از قدیم در میان گروه‌های تعزیه سراسر کشور از شهرت خاصی برخوردار بوده‌اند. به نقل از تمام تعزیه‌خوان‌ها مــیــرغــم و مــیــرعــزا، مـعـروف‌ترین و مشهورترین تعزیه‌گردان‌های کاشان بوده‌اند. معتبرترین و نفیس‌ترین نسخه‌های تعزیه به میرغم و میرعزای کاشانی نسبت داده می‌شود. مشکات یا مشکان یکی از آبادی‌های تعزیه‌خیز منطقه کاشان است که گروه خاص خود را دارد. نقل می‌کنند سابقه تعزیه در این آبادی به بیش از یک قرن می‌رسد که نسل به نسل به تعزیه‌خوان‌های امروزی رسیده است. درحال‌حاضر گروه تعزیه مشکات بالغ بر سیزده نفر است که هرکدامشان به تناسب نقشی که برای آن‌ها تعریف شده است، آموزش دیده‌اند و ایفای نقش می‌کنند. موافق‌خوان، مــــخــــالــــف‌خـــوان، امـــام‌خـــوان، عــلــی‌اکبـــرخـــوان، سکـیـــنــه‌خـــوان، شمرخوان، بچه‌خوان و زن‌خوان ازجــملــه نقش‌هــایــی است که در تعزیــه اجرا می‌کنند. به‌طورمعمول آموزش تعزیه‌خوانی از بچــه‌خــوانــی شروع می‌شود و به‌تدریج هر بازیگر نقش‌های بعدی را فرامی‌گیرد. نسخه‌های تعزیــه را به تناسب نوع مجلس موردنظر در اختیار بچه‌خوان‌ها قرار می‌دهند تا با متن و محتوا آشنا شوند و در حد امکان حفظ کنند. برخی از این تعزیه‌خوان‌ها، از نسل تعزیه‌خوان‌های قدیم هستند. البته قدیمی‌ترین تعزیه‌خوانی که هنوز در قید حیات است، محمد شکری با ۸۴ سال سن است که زینب‌خوان بوده است. زمان برگزاری مجالس تعزیه در دهه دوم محرم، روز یازدهم شروع می‌شود و ده مجلس تعزیه اجرا می‌شود.
تعزیه یا برای عزای اولیا و ائمه(ع) است یا برای واقعه و شخصیت‌های عاشورایی که به آن تعزیه عاشورایی می‌گویند. مجالس تعزیه عاشورایی عبارت‌اند از: تعزیه امام، تعزیه حضرت عــبــاس(ع)، تــعـــزیــه علی‌اکبر(ع)، تعزیه حضرت قاسم، تعزیه مسلم، تعزیه دوطفلان مسلم، تعزیه حضرت علی‌اصغر و تعزیه حر.
سنت نذری باغملک و اراضی
یکی از آداب شاخص ماه محرم در روستاهای اراضی و باغملک، دادن غذای نذری در ظهر روز تاسوعا و عاشوراست. در این دو روز کسانی که نذر دارند با تهیه غذاهای متنوع و مختلف از تمام اهالی (و نیز کسانی که از شهرها و آبادی‌های دیگر برای شرکت در مراسم عزاداری حضور پیدا کرده‌اند) پذیرایی می‌کنند. در این دو روز درب خانه بیشتر مردم به روی مهمانان باز است. مردم این دو آبادی که در جوار هم قرار گرفته‌اند، از چند روز پیش از ماه محرم خود را برای دادن نذری و خیرات آماده می‌کنند. بنا بر سنتی دیرینه، نخست اهالی روستای اراضی در روز تاسوعا میزبان عزاداران می‌شوند. تمام اهالی روستای باغملک در این روز مهمان آن‌ها هستند و در روز عاشورا اهالی روستای باغملک میزبان مردم روستای اراضی می‌شوند. در شب تاسوعا بزرگان و ریش‌سفیدان اراضی برای دعوت به روستای باغملک می‌روند و آن‌ها را برای شرکت در مراسم عزاداری و سنت نذری دعوت می‌کنند و در روز عاشورا بزرگان باغملک به اراضی می‌روند و به همان ترتیب از آن‌ها دعوت می‌کنند. با این دعوت اهالی هردو روستا با زنجیرزنی و سینه‌زنی و نخل‌گردانی به‌استقبال هم می‌روند و پس از ادای احترام به سمت حسینیه محل برگزاری مراسم می‌روند.
شاق‌شاقوی لنجان
آیــیــن سنگ‌زنـــی در ظهــر عــاشــورا با تجمع خیل عزاداران حسینی در میدان اصلی شهر به‌همراه دســتــــه‌هــای عظیم سیــنــه‌زنــی و زنجیرزنی و با حضور پیر و جوان برگزار می‌شود. آن‌ها به سمت گلستان شهدای شهر حرکت می‌کنند. سنگ‌زن‌ها و اجراکنندگان این مراسم در مسیر حرکت خود هم‌زمان با نوای مداحان اهل‌بیت (که در سوگ اباعبدالله‌الحسین(ع) با ریتمی خاص نوحه می‌خوانند) دو قطعه چوب دایره‌ای‌شکل را در دست می‌گیرند که اندازه کف دست با قطر تقربی هشت سانتی‌متر است و نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد. جنس این وسیله عزاداری از چوب درخت عناب یا گردو است که با نظمی منحصربه‌فرد به‌صورت سه ضربه بر هم کوبیده می‌شود. درواقع هنگامی که افراد خم شده و به پایین می‌روند و ضربه می‌زنند، نماد آن است که سنگ را از روی زمین برداشته و وقتی آن را به بالای سر می‌برند، یعنی سنگ‌ها را به سر خود می‌زنند و در این هنگام نیز با نوای خاصی نام امام‌حسین(ع) را بر زبان جاری می‌کنند و این‌گونه ارادت و ماتم خود را در غم ازدست‌دادن سرور و سالار شهدای نینوا به نمایش می‌گذارند و غربت امام‌حسین(ع) و یاران باوفایش در صحرای کربلا را روایت می‌کنند.
نخل زیباشهر
مردم خولنجان نخل را نمادی از تابوت امام‌حسین(ع) دانسته و آن را آذین‌بندی کرده و در تاسوعا و عاشورا تشییع می‌کنند. روزهای هشتم، نهم (تاسوعا) و دهم (عاشورا) زمان خاص نخل‌گردانی است. حمل نخل به‌طور غالب توسط نخلی‌ها انجام می‌شود که به‌صورت موروثی به آن‌ها رسیده است. امروزه همگان می‌توانند نخل را حمل کنند؛ ولی پایه‌های وسط، جلو و عقب نخل در اختیار خود نخلی قرار دارد. حرکت نخل با نواختن دهل و سنج و همراه با زنجیرزنی است. نواختن دهل توسط افراد خاصی انجام می‌شود که به‌صورت موروثی به نسل امروز رسیده است. اما سلام نخل در روزهای تاسوعا و عاشورا بین اهالی دو محله خولنجان و آدرگان در پی دعوت متقابل از هم در محل برای مشارکت در سوگواری اجرا می‌شود. روند آن بدین‌صورت است که بعدازظهر روز هشتم محرم، دسته زنجیرزن و دیگر اهالی خولنجان با علم و کتل و نخل به‌بهانه دعوت از اهالی آدرگان به سمت امامزاده شاه‌شهدا که گورستان و مزار شهدای این آبادی است، می‌روند و پس از عزاداری و زنجیرزنی بر سر قبر اموات فاتحه می‌خوانند و این مراسم به منزله دعوت از اهالی آدرگان برای عزاداری در شب تاسوعا و روز عاشورا در خولنجان است. اهالی و عزاداران آدرگان در جواب این دعوت در شب نهم محرم، یعنی شب تاسوعا، بدون نخل و زنجیرزنی به حسینیه اعظم خولنجان می‌آیند و در مراسم عزاداری آن‌ها شرکت می‌کنند. این مشارکت نیز به بهانه دعوت اهالی خولنجان برای عزاداری در حسینیه آدرگان در روز تاسوعاست.
صابون‌سازی قمصر
قمصر تنها مرکز صابون‌سازی در شهرستان کاشان است که صابون‌های آن از دیرباز زبانزد مردم کاشان و حوالی آن بوده است. در گذشته بیشتر مردم بــرای اسـتــحــمــام یا شست‌وشوی لــبــاس‌هــایــشــان از صابون قمصر استفاده می‌کردند. علاوه بر این، از زمان‌های قدیم تاکنون در مجالس عقد و عروسی این صابون‌ها نقش داشته است؛چنانکه هنگام مراسم حنابندان، همراه با چند کیسه حنا بین خانواده عروس و داماد ردوبدل می‌شده یا یکی از وسایل سر سفره عقد را تشکیل می‌داده است. عطاری‌های بازار کاشان در کنار محصول گل و گلاب و عرقیات دارویی صابون قمصر هم می‌فروشند.ساخت این صابون که فصل آن از اوایل بهار تا اوایل پاییز است تا همین چند سال اخیر به‌صورت کاملا سنتی انجام می‌شده و هنوز هم چند نفری در گوشه‌ای از حیاط منزل خود به این کار مشغول‌اند. مواد اولیه این صابون شامل پی گوسفند، قلیاب یا «کلیاب»(kelyab)، نمک، سود سوزآور و آب است. معمولا برای ساخت یک تیون صابون، سه‌من پی، سه‌من کلیاب و نیم‌من آهک را پس از مراحل آماده‌سازی می‌پزند و قالب‌گیری می‌کنند.
پوشاک قوم گرجی
آداب‌ورسوم و عقاید گرجیان در استان اصفهان اگرچه به تدریج تحت‌تأثیر آداب و عقاید جمعیت بومی منطقه دستخوش تغییرات کلی شده است، ولی کماکان مردمان گرجی این منطقه از استان اصفهان اصرار دارند پوشاک و تن‌پوش‌های سنتی‌شان ماندگار بماند؛ بنابراین بسیاری از آن‌ها در عروسی‌ها و مجالس جشن و سرور از لباس اصلی گرجی استفاده می‌کنند. لباس بانوان گرجی شامل سربند، روسری، شال، پیراهن زیرین، کت رویه، دامن زیری (آستر)، دامن رویه و کمربند و لباس آقایان شامل پیراهن یا ارخالق، چوخا، کلاه‌خزدار، کمربند چرمی، حمایل، فشنگ، خنجر و شلوار است.
آداب ختم سی پاره قرآن در جوشقان قالی
در جوشقان قالی خواندن قرآن و ختم کامل آن در منزل را مایه خیروبرکت و دورشدن بلایا می‌دانند. این آداب که از سابقه دیرینه‌ای برخوردار است، به‌عنوان یک سنت، عادت و رسم اجتماعی در باور و عقاید مردم متداول است. منظور از سی‌پاره، سی جزء قرآن است که در طول سال در مناسبت‌های مختلف، به‌ویژه روزهای ماه رمضان، با آداب و تشریف‌های خاص توسط قاریان و استادان خوانده می‌شود. بنابه رسمی کهن، ختم سی پاره قرآن در منزل کسانی برگزار می‌شود که نذر و حاجت دارند؛ اما متداول‌ترین زمان سی روز ماه رمضان است که چون قرآن‌خوانی از آداب و اعمال خاص این ماه است، سعی می‌کنند در یکی از روزهای این ماه سی پاره قرآن را در منزلشان ختم کنند. این آیین در ماه رمضان تا پیش از اذان به طول می‌انجامد و پس‌ازآن سفره افطاری می‌اندازند و با صرف افطاری از همگان پذیرایی می‌کنند.
