به گزارش اصفهان زیبا؛ «سازگاری با کم‌آبی» اصطلاحی است که حالا چندسالی می‌شود موردتوجه کارشناسان حوزه آب قرار گرفته است؛ مفهومی که تأکید دارد بر پذیرفتن شرایط کم‌آبی و تلاش برای بدترنشدن وضعیت در شرایطی که حجم بارش‌ها و همچنین منابع آب زیرزمینی کاهش یافته و امکان جبران آن وجود ندارد.
در اصفهان، استانی که بیش از دودهه از خشکی زاینده‌رودش می‌گذرد و شهروندانش مدت‌هاست با مشکل کم‌آبی مواجه هستند نیز حدود چهارسال پیش برنامه سازگاری با کم‌آبی در جلسه کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی به تصویب رسید.
به گفته استاندار سابق اصفهان، برنامه سازگاری با کم‌آبی که به عنوان نخستین سند بالادستی در این زمینه است، شامل شش راهبرد اساسی در سازگاری با کم‌آبی در قالب ۳۶ برنامه و طرح است که توسط هفت دستگاه اجرایی استانی تا پایان برنامه هفتم توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور به اجرا درمی‌آید و کاهش مصارف آب و تلفات در تمامی بخش‌های مصرف، ارتقای کیفیت آب، استفاده از آب‌های نامتعارف، ارتقای خدمات زیست‌محیطی حوضه‌های آبریز و کاهش تعارض بین بخش‌های مصرف و ذی‌نفعان با پیاده‌سازی مدیریت یکپارچه حوضه‌های آبریز را هدف قرار داده است.
با وجود این، اما به نظر می‌رسد برنامه سازگاری با بی‌آبی، آنطور که باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته است.
رضا آقایی، کارشناس حوزه آب در گفت‌وگو با «اصفهان زیبا» در رابطه با لزوم اجرای این طرح و همچنین اهمیت آن در اصفهان می‌گوید.
چند سالی است که کارشناسان به دلیل خشک‌سالی و کمبود آب در اصفهان از اصطلاحی به نام سازگاری با کم‌آبی سخن به میان می‌آورند؛ موضوعی که اتفاقا در سال‌های گذشته نیز مورد توجه قرار گرفت. حالا به نظر می‌رسد که این موضوع فراموش شده. سازگاری با کم‌آبی به چه معناست؟
سازگاری با کم‌آبی، یعنی برنامه‌ریزی برای استفاده از منابع آب تجدیدپذیر درون‌سرزمینی (منطقه‌ای یا حوضه آبریز) بدون اینکه محدودیت اساسی برای توسعه بخش‌های مختلف مصرف ایجاد شود.
در سازگاری با کم‌آبی هدف تراز منابع آب درون‌سرزمینی در همه بخش‌های مصرف خواهد بود. با استفاده از رویکرد سازگاری با کم‌آبی، تعریف نیازها در چارچوب منابع آب تجدیدپذیر همراه با استفاده بهینه آب در افزایش بهره‌وری خواهد بود.
آیا سازگاری با کم آبی در راستای آمایش سرزمین است؟
سازگاری با کم‌آبی را می‌توان مهندسی ارزش یکی از زیرمجموعه‌های آمایش سرزمین که تعادل بین منابع و مصارف است، دانست.
متأسفانه به‌دلیل ارائه‌نشدن برنامه طرح آمایش سرزمین، بروز مشکلات در بخش‌های مختلف کشور و به خصوص موضوع آب طرح آمایش سرزمین، ارائه راهکار نرم‌افزاری در کاهش تبعات بحران آب لازم است.
سازگاری با کم‌آبی در ایران یا کشورهای دیگر پیش از این مورد توجه قرار گرفته است؟
تاریخچه جهانی استفاده از سازگاری با کم‌آبی به درازای پایداری تمدن بشری برمی‌گردد و هیچ تمدنی بدون اعمال سازگاری با کم‌آبی پایدار نمانده است؛ مگر اینکه هیچ محدودیتی برای آب و منابع آب وجود نداشت.
در ایران نیز سازگاری با کم‌آبی به روش‌های مختلف هم سویی با خشکی و خشک‌سالی در کشور به تاریخ حفر قنات، استفاده از روش‌های مختلف آبیاری، الگوی کشت، ایجاد تشکل‌های آبران و… برمی‌گردد؛ ولی به شکل برنامه‌ای، سازگاری با کم‌آبی وزارت نیرو در دولت قبل تمام استان‌ها را موظف به تهیه برنامه سازگاری با کم‌آبی و تصویب همه طرح‌های آبی را منوط به تهیه این برنامه کرد.
هرچند این حرکت منطبق بر پایداری منابع آب بود و پیگیری در ارائه این برنامه بسیار دیر انجام شد؛ ولی کار بسیار صحیحی بود. متأسفانه به‌دلیل نبود باور در مدیران از یک سو و تغییر در نگرش آن‌ها از سوی دیگر این برنامه عملیاتی نشد.
متولی سازگاری با کم‌آبی کدام سازمان است؟
سازگاری با کم‌آبی موضوعی بین‌بخشی است و تجربه موفقی در کشور در اجرای عملیات بین بخشی وجود ندارد؛ به همین دلیل لازم است مدیران ارشد کشوری نسبت به ایجاد سازوکاری برای اجرای برنامه سازگاری با کم‌آبی که فعالیت‌های بین‌بخشی را تحت مدیریت واحد قرار دهد اقدام کنند.
متأسفانه مدیران ارشد کشور در این باره نیازی احساس نمی‌کنند.
اهمیت سازگاری با کم‌آبی آن هم در شرایط کنونی که اصفهان یا سایر کشورهای دیگر با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند در چیست؟
کشور ما به‌دلیل واقع‌شدن در محدوده عرض جغرافیایی خاص با محدودیت منابع آب مواجه شده؛ این در حالی است که توسعه در بخش‌های مختلف مصرف بدون توجه به این محدودیت ادامه پیدا کرده است.
این بی‌توجهی به منابع آب منجر به ازدست‌رفتن بخش زیادی از منابع آب راهبردی کشور شده است.
دشت‌های زیادی با بحران تأمین آب مواجه شدند و منازعات اجتماعی حول محور آب شکل گرفت و به ناچار مسئولان را به سمت تأمین آب از حوضه‌های آبریز مجاور سوق داده یا به فکر ارائه طرح‌هایی با هزینه‌های نجومی واداشته که نتایج مطلوبی نیز از اجرای آن‌ها حاصل نشده است.
به دلیل بروز بحران شدید در بخش آب، ارائه راهکارهایی از قبیل انتقال بین‌حوضه‌ای یا انتقال آب از دریا در کلان نمی‌تواند مشکل آب کشور را تقلیل دهد و لذا تنها راه‌حل این معضل رجوع به چگونگی پایداری طبیعی منابع آب در پوشش‌دادن به نیاز آب در هر منطقه و یا حوضه‌های آبریز است یا به عبارتی پس از شناخت تاب‌آوری منابع و نیاز آب هر منطقه (حوضه‌های آبریز و یا هر تقسیم‌بندی دیگر) نسبت به ارائه مطلوب‌ترین راهکار برای تعادل‌بخشی بین منابع و نیاز آب ایجاد کرد.
چطور می‌توان سازگاری با کم‌آبی را اجرایی و عملیاتی کرد؟
به منظور ارائه صحیح و امکان انجام آسیب‌شناسی انجام درست برنامه‌های عملیاتی در چارچوب سازگاری با کم‌آبی ارائه نقشه راه برای این برنامه‌ها همراه با تدوین روش‌شناسی، اجتناب‌ناپذیر است.
با تدوین روش‌شناسی امکان رصد پیشرفت برنامه‌ها، انحراف از اهداف، اقدامات متقابل، هدررفت هزینه‌ها و… فراهم خواهد شد.
به دلیل اینکه سازگاری با کم‌آبی موضوع بین‌بخشی است و نقش تمام دستگاه‌ها در موفقیت یا شکست آن بر کسی پوشیده نیست، لزوم داشتن نقشه راه برای موفقیت برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی اجتناب‌ناپذیر است و برای رسیدن به آن می‌توان گام‌هایی را پیشنهاد داد؛ برای مثال، تعریف نمودار سازمانی برای انجام اقدامات سازگاری با کم‌آبی؛ زیرا همان‌گونه که در پاسخ به پرسش‌های قبل نیز عنوان شد، زمانی سازگاری با کم‌آبی می‌تواند گام‌های بلند و سریعی برای حل بحران آب بردارد که دولتمردان به واقعیت بروز بحران آب در کشور پی برده باشند.
در این صورت از حرکت‌های نمایشی و شکلی به گام‌های عملی و علمی سوق خواهند یافت. برای رسیدن به این باور، لازم است دولتمردان از ارائه راهکارهایی که اساسا با محیط‌زیست و توان کشور منافات دارد پرهیز کنند و مبنا را بر داشته‌های هر منطقه قرار دهند و نگاه‌ها را از بیرون به داخل در حل بحران آب برگردانند؛ بنابراین با پذیرش باور این موضوع توسط دولتمردان، انجام روش‌های مختلف سازگاری با کم‌آبی مستلزم تعیین متولی بین‌بخشی در عالی‌ترین سطح کشوری است.
متولی سازگاری با کم‌آبی می‌تواند ذیل شورای عالی آب با اختیارات اصل 138 قانون اساسی باشد. گام دیگر، جمع‌آوری همه آمار و اطلاعات موردنیاز مربوط به منابع و مصارف در تقسیم‌بندی منطقه‌ای و یا حوضه‌های آبریز است.
پس از تعیین متولی سازگاری با کم‌آبی، تمامی دستگاه‌های اجرایی لازم است اقدام به جمع‌آوری و ارائه اطلاعاتی کنند که به نحوی به منابع و مصارف آب خود، مربوط است.
تمام طرح‌های مطالعاتی و جمع‌آوری آمار و اطلاعات در این گام قرار خواهند گرفت. این طرح‌ها در راستای شناسایی میزان آب مصرفی، آب موردنیاز، سطح زیرکشت، الگوی کشت موجود، سطح فضای سبز شهری و… خواهند بود.
اعتبارات موردنیاز برای انجام این گام از منابع داخلی هر دستگاه تأمین خواهد شد و در صورتی که اعتبارات موردنیاز با اقدامات عملیاتی دستگاه‌ها کفایت لازم را نداشته باشد، این اعتبارات با هماهنگی متولی از سایر منابع تأمین خواهد شد.
همه اقدامات انجام‌گرفته توسط دستگاه‌های اجرایی در چارچوب نقشه راه و به تأیید کمیته راهبری در نمودار سازمانی متولی خواهد رسید.
گام بعدی ارائه طرح‌ها در راستای سازگاری با کم‌آبی است؛ چرا که این طرح‌ها تابع برنامه‌ها و سند چشم‌انداز توسعه اقتصادی و اجتماعی خواهند بود. در صورتی که انجام طرحی مغایر با اسناد بالادستی از نظر محتوا و زمان اجرا باشد لازم است با استفاده از ظرفیت‌های دیگر، اقدام به اخذ مجوزهای لازم در این خصوص کرد.
تمام دستگاه‌های اجرایی که به نحوی در استفاده و مدیریت آب نقش دارند موظف به ارائه برنامه‌های خود به منظور بهره‌وری از منابع آب موجود هستند.
اصلاح الگوی مصرف، استفاده و بازچرخانی پساب فاضلاب و کنترل برداشت‌ها از اصلی‌ترین محورهای برنامه‌های عملیاتی هستند.
هرچند موضوع کنترل برداشت‌ها در تمام بخش‌های مصرف از وظایف ذاتی شرکت‌های آب‌منطقه‌ای بوده و لازم است طرح‌های عملیاتی خود را در این خصوص ارائه دهد؛ همچنین شرکت‌های آب‌منطقه‌ای اقدام لازم برای شناسایی طرح‌هایی که انجام آن‌ها خلاف اهداف اصلی سازگاری با کم‌آبی بوده و یا درجه تأثیر آن در قیاس با اعتبارات لازم کم باشد، غربالگری کند و پیشنهاد حذف آن‌ها را به دستگاه‌های اجرایی بدهد.
دستگاه‌های اجرایی موظف هستند مطابق برنامه‌های عملیاتی ارائه‌شده گزارش عملکرد خود را به کمیته راهبری ملی یا استانی ارائه دهند. کمیته راهبری نیز لازم است اقدام به بررسی علل و عوامل ونقش دستگاه‌های اجرایی در انحراف از برنامه کنند و نتایج را به واحد راهبردی منتقل کند. واحد راهبردی اقدام به تصمیم‌‌گیری‌های لازم در چارچوب شرایط خواهد کرد.
گام آخر نیز پایش اقدامات انجام شده است. به منظور رصد اقدامات انجام‌شده در تمام زمینه‌ها شامل کنترل برداشت‌ها، کنترل الگوی کشت، کنترل کاربری‌ها، کنترل سطح زیر کشت، کنترل کمی و کیفی آب، انطباق شرایط اقلیمی با روش‌های پیشنهادی سازگاری با کم‌آبی و… شرکت‌های آب‌منطقه‌ای با به‌کارگیری گروه‌های گشت و بازرسی اقدامات موردنظر را بررسی و به دستگاه متولی گزارش خواهند داد.
