به گزارش اصفهان زیبا؛ سال سخت آبی، عبارتی است که بسیاری از کارشناسان حوزه آب برای تابستان سال آینده به کار می‌برند و به‌دلیل عدم‌بارش کافی و نرمال در فصل زمستان، پیش‌بینی می‌کنند که بسیاری از شهرها در فصل گرم با تنش آبی شدید مواجه شوند.
اگرچه پیش‌بینی‌های هواشناسی بارش‌های بالاتر از نرمال در فصل پاییز را وعده داده بود؛ اما این امر محقق نشد و نه‌تنها پاییز، که زمستان نیز بارش مطلوبی حتی در سرشاخه‌ها رخ نداد و نگرانی‌ها بابت افزایش تنش آبی را افزایش داد.
اصفهان نیز از این قاعده مستثنا نبود و حالا و در شرایطی که یک ماه از زمستان گذشته است، بارش مطلوبی در آن رخ نداده و بیم آن می‌رود که این استان نیز در تابستان با مشکل کم‌آبی و تأمین آب شرب مواجه شود.
احمد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشک‌سالی سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با «اصفهان زیبا» از شرایط نامطلوب بارش‌ها می‌گوید و از تابستانی سخت خبر می‌دهد: «بعد از بارش‌های خوب سال گذشته، امسال با خشک‌سالی شدید مواجه هستیم. ممکن است اکنون با مشکل خاصی مواجه نباشیم؛ اما نگران آینده و فصل گرما هستیم؛ فصلی که باید برف‌ها ذوب شوند و رودخانه‌ها ازجمله زاینده‌رود، پرآب شوند. سال گذشته برف‌های سنگینی در غرب بارید؛ اما امسال بارش‌ها به‌گونه‌ای نبود که برف در ارتفاعات بنشیند و خیال ما را برای فصل گرم راحت کند. امسال خشک‌سالی شدید است که به‌اصطلاح به آن خشک‌سالی برفی می‌گویند؛ به این معنا که نه‌تنها بارش‌ها کم بوده‌اند، بلکه ذخیره برفی نیز بسیار کم و ناچیز بوده است.»
وضعیت بارش‌ها در اصفهان امسال چگونه بود؟
سال گذشته بارش‌ها وضعیت نسبتا مطلوبی داشت؛ اما متأسفانه امسال، اصفهان جزو یکی از استان‌هایی است که بارش مؤثری در آن رخ نداد؛ همچنین در استان‌های دیگری مثل چهارمحال‌وبختیاری و کهگیلویه و بویراحمد و… نیز با کم‌بارشی مواجه شدیم.
در سرشاخه‌ها نیز آیا وضعیت نامطلوب و نگران‌کننده است؟
بله؛ مثلا در بخش‌هایی از سرشاخه‌های چهارمحال‌وبختیاری وضعیت خیلی نامطلوب است و در غالب آن‌ها کم‌بارشی شدید مشاهده می‌شود.
به نظر می‌رسد اگر آبی هم در سد زاینده‌رود مشاهده می‌شود، بخشی از آن به دلیل بارش‌هایی است که سال گذشته رخ داده؛ چراکه سال گذشته شرایط بارندگی در کشور بد نبود و درحالی‌که سال 1400 با کم‌بارشی مواجه بودیم؛ اما سال 1401 میزان بارش‌ها مطلوب بود و استان‌هایی مثل چهارمحال‌وبختیاری، خوزستان، لرستان و کهگیلویه و بویراحمد، ایلام و… با بارش‌های خوبی مواجه شدند.
بعد از بارش‌های خوب سال گذشته، امسال با خشک‌سالی شدید روبه‌رو شدیم. ممکن است اکنون با مشکل خاصی مواجه نباشیم؛ اما نگران آینده و فصل گرما هستیم؛ فصلی که باید برف‌ها ذوب شوند و رودخانه‌ها، ازجمله زاینده‌رود پرآب شوند.
سال گذشته برف‌های سنگینی در غرب بارید؛ اما امسال بارش‌ها به‌گونه‌ای نبود که برف در ارتفاعات بنشیند و خیال ما را برای فصل گرم راحت کند. امسال خشک‌سالی شدید است که به‌اصطلاح به آن خشک‌سالی برفی می‌گویند؛ به این معنا که نه‌تنها بارش‌ها کم بوده‌اند، بلکه ذخیره برفی نیز بسیار کم و ناچیز بوده است.
یعنی وضعیت به‌گونه‌ای است که در تابستان باید منتظر تنش آبی شدید و همچنین جیره‌بندی آب شرب در استانی مثل اصفهان باشیم؟
نمی‌توان این موضوع را دقیق پیش‌بینی کرد. پیش‌بینی‌های فصلی با عدم قطعیت زیادی مواجه است؛ منتها به‌هرحال خروجی مدل‌های هواشناسی گرایش به این دارند که به‌ویژه در نواحی غربی از فوریه تا مارس کم‌بارشی ادامه خواهد داشت و این مسئله شرایط خیلی خوشایندی را نوید نمی‌دهد. البته این مسئله قطعی نیست و تنها پیش‌بینی است که مدل‌ها آن را انعکاس می‌دهند؛ پس آنچه از این مدل‌ها می‌توان پیش‌بینی کرد، این است که سال پربارشی را در ادامه نخواهیم داشت.
در بهمن و اسفند وضعیت بارش‌ها چطور خواهد بود. در این ماه‌ها هم کم‌بارشی ادامه دارد؟
بله؛ کم‌بارشی ادامه خواهد داشت.
در فروردین‌ماه وضعیت بارش‌ها چطور خواهد بود؟ با توجه به اینکه گفتید با خشک‌سالی برفی مواجه هستیم، اگر بارشی هم رخ دهد، آیا بارش‌ها مؤثر هستند و می‌توانند بی‌بارشی‌های پاییز و زمستان را جبران کنند؟
باید کمی منتظر بمانیم و ببینیم شرایط چگونه خواهد بود! درحال حاضر پیش‌بینی‌ها حاکی از این است که بارش‌ها در فصل زمستان و بهار امیدوارکننده نیست و گرایش به کم‌بارشی و پربارش‌نبودن دارند؛ اما همان‌طور که اشاره کردم، نمی‌توان با قطعیت این مسئله را بیان کرد.
در پیش‌بینی‌های فصلی همیشه احتمال تغییر وجود دارد؛ چون ما پدیده‌هایی داریم که تغییرات آن‌ها در دوهفته یا کمتر از ماه می‌تواند اثرگذار باشد و طبیعتا در سه‌ماه آینده نیز اثرگذار هستند؛ اما قطعیتی برای پیش‌بینی آن‌ها در بازه سه‌ماهه وجود ندارد.
معمولا مدل‌های هواشناسی بازه زمانی دو هفته را با احتمال بالا پیش‌بینی می‌کند. مدل‌های فصلی نیز با لحاظ‌کردن «ال نینو» و «لانینو» پیش‌بینی‌ها را انجام می‌دهند؛ اما کشور ما طوری نیست که تنها شاخص‌های تأثیرگذار و دور پیوند در آن «ال نینو» و «لانینو» باشد، بلکه سایر شاخص‌های نیز در آن اثرگذار هستند و به همین دلیل پیش‌بینی آن‌ها برای بیشتر از دو هفته امکان‌پذیر نیست.
ما با شرایط نااطمینانی نسبت به آینده مواجه هستیم؛ چراکه مدل‌های فصلی بیانگر کم‌بارشی هستند و از سوی دیگر این کم‌بارشی شدید از گذشته نیز وجود داشته است. این مسائل دست‌به‌دست هم می‌دهند تا ما نسبت به آینده نگران باشیم.
یک‌چیز را اما با اطمینان می‌توان گفت؛ اینکه چون نیمه اول سال آبی (از ابتدای مهر تا 15 بهمن) با 50درصد کم‌بارشی مواجه شده‌ایم، حتی اگر در نیمه دوم نیز بارش‌های زیادی رخ دهند، بازهم نمی‌توانند جبران کم بارشی‌های گذشته را داشته باشند.
با توجه به گرمای هوا در فصل زمستان و همچنین ذخیره برفی کم، درنتیجه سال آبی را با شرایط نامساعد به پایان خواهیم برد. در چنین شرایطی انتظار پر آب‌بودن رودخانه‌ها برای نیمه دوم بهار و تابستان بعید است.
وقتی آورده رودخانه‌ها کم شود، ذخیره سدها نیز کاهش می‌یابند و در مناطق مرکزی و شرقی تنش آبی رخ خواهد داد. در برخی از مناطق نیز ممکن است وضعیت حتی فراتر برود و شرایط بحرانی را رقم بزند؛ به‌گونه‌ای که تأمین آب شرب نیز با مشکل روبه‌رو شود.
اصفهان نیز ممکن است با شرایط بحرانی روبه‌رو شود؟
زاینده‌رود سد عظیمی است و تا حد زیادی می‌تواند مانع از بروز تنش در تأمین آب شرب شود؛ اما ممکن است برخی از استان‌ها مثل مشهد و تهران با مشکل حاد روبه‌رو شوند؛ برای مثال در تهران فقط 15درصد از سدها آب‌دارند یا خراسان بیشتر سدهایش خشک شده‌اند و این موضوع بسیار نگران‌کننده است.
آیا کم‌بارشی و تنش آبی شدید، مسبوق به سابقه است؟
بله؛ این موضوع در گذشته نیز مسبوق به سابقه بوده است. میزان بارش‌ها در فصل پاییز 38میلی‌متر بوده است. حداقل پنج یا شش پاییز در گذشته داشته‌ایم که میزان بارش‌ها 14میلی‌متر بوده‌اند؛ اما مسئله مهم این است که نیاز آبی در چنین شرایطی قرار نداشته است؛ یعنی اگر در گذشته کم‌آبی و خشک‌سالی شدید وجود داشته است؛ اما شرایط آب‌های زیرزمینی هم بهتر بوده و کمبود آب با چاه‌های کشاورزی جبران می‌شدند؛ این درحالی‌که است که اکنون شرایط مثل گذشته نیست؛ ضمن اینکه تقاضا برای آب، سطح تنش را افزایش داده است. جمعیت افزایش یافته است و اصلا قابل‌قیاس با گذشته نیست و همین هم شرایط را پیچیده‌تر کرده و سطح تنش آبی را افزایش داده.
چه اتفاقی می‌افتد که در فصل سرما بارش‌ها کم می‌شوند و ما شاهد چنین اتفاقی هستیم؟
دلیل این اتفاقات زیاد هستند که برخی از آن‌هارا ما می‌دانیم و بعضی دیگر ناشناخته هستند و هنوز علم بشر به‌جایی نرسیده که بتواند به‌طور دقیق علت فیزیکی این مسئله را پیدا کند. متأسفانه امسال به‌رغم پدیده ال‌نینو شرایط بارشی مطلوب نبود. نه‌تنها در ایران، که در بسیاری از کشورهای خاورمیانه و جنوب و جنوب‌غرب آمریکا و… نیز این اتفاق رخ داده است؛ دلیل آن‌هم تأخیر الگوهای جوی به دلیل تغییر اقلیم است.
می‌دانید که گرمایش جهانی باعث بر هم‌خوردن الگوهای جوی شده‌اند؛ الگوهایی که در این موقع سرد سال باعث عبور سامانه‌های بارشی از شرق مدیریترانه و خاورمیانه می‌شدند. متأسفانه امسال به دلیل تغییرات رخ‌داده، به‌ویژه گرمایش شدید و بی‌هنجاری سامانه‌های جوی آن‌طور که بایدوشاید، فعال نشده‌اند.
به‌عبارت‌دیگر، هوای سردی که از عرض‌های شمالی به عرض‌های جنوبی ریزش می‌کردند و باعث فعال‌شدن سامانه‌های بارشی و انتقال رطوبت از اقیانوس هند و دریای سرخ به سمت ایران می‌شدند، رخ نداده است.
این سامانه‌ها امسال به‌خوبی شکل نگرفته‌اند و اجازه عبور سیستم‌های بارشی از ایران را نداده‌اند. این یکی از مهم‌ترین دلایل است.
دلایل ناشناخته دیگری هم وجود دارد که به‌خوبی درباره آن مطالعه نشده است. کم‌بارشی و خشک‌سالی صرفا مختص ایران نیست و کشورهای دیگری مثل ایران، عراق، ترکمنستان، شمال آذربایجان، قرقیزستان، ایتالیا، اسپانیا، پرتقال، جنوب فرانسه، ازبکستان و بخش‌هایی از کانادا و… نیز با کم‌بارشی مواجه بودند؛ منتها با فرارسیدن زمستان، در برخی از مناطق به دلیل فعال‌شدن نسبی سامانه‌ها در آنجا بارندگی‌های خوبی رخ داده است؛ ولی ایران هنوز در این شرایط به سر می‌برد.
آیا در پدیدارشدن چنین شرایطی صرفا تغییر اقلیم مؤثر است یا مدیریت منابع آبی و طرح‌های انتقال آب نیز می‌تواند تأثیرگذار باشد؟
به‌هرحال اجرای طرح‌های انتقال آب نمی‌توانند مشکل مقصد را حل کنند و باعث به‌سامان‌شدن آن نمی‌شوند؛ ضمن اینکه همیشه هم مبدأ را با مشکل روبه‌رو می‌کند و هم مقصد را. علاوه بر این، باعث ایجاد تقاضاهایی در مقصد می‌شود که در دوره‌های بعدی کفاف پاسخ‌دهی به آن‌ها را نمی‌دهد؛ مثل همین اتفاقی که در حوضه زاینده‌رود رخ داده است و منجر به ایجاد تنش آبی شده و صنایع بسیاری که همه آب‌بر هم هستند، مشغول به کار شده‌اند. این روند انتها ندارد و در آینده هم می‌تواند مشکلات را افزایش دهد و باعث ناپایداری‌ها شود.
در روزهای اخیر، در فضای مجازی فرضیه‌هایی مطرح شد که با اماواگرهایی همراه بود؛ مثل فرضیه ابردزدی. چقدر این مباحث از نظر شما علمی و کارشناسی شده هستند؟
ابردزدی یک برداشت اشتباه است. ابر را کسی نمی‌تواند بدزد یا از بین ببرد یا حتی جابه‌جا کند. ابرها جزو نیروهای طبیعت هستند و انسان هم تاکنون چنین توانمندی‌هایی را به دست نیاورده که بتواند در این امر دخالت کند و میکروفیزیک ابر را به‌صورت محلی و نقطه‌ای تغییر بدهد.
بارورسازی ابر چطور؟ آیا این مسئله تا به الان رخ داده و در صورت اجرایی‌کردن می‌تواند منجر به رفع خشک‌سالی شود؟
درباره بارورسازی ابرها برخی از تکنیک‌ها عملیاتی شده‌اند و بعضی دیگر مثل پاشیدن بذر یا روش‌هایی که منجر به یونیزاسیون جو می‌شوند، موردقبول نیستند و علم این فرضیه‌ها را رد کرده است و مستندات علمی قابل‌قبولی از آن ارائه نشده. درباره بارورسازی ابرها با هسته‌دارکردن آن‌ها هم بحث‌وجدل زیاد ست. به‌طورکلی، این روش تثبیت‌شده‌ای که همه آن را پذیرفته باشند نیست و موافقان و مخالفان زیادی دارد. برخی از کشورها آن را عملیاتی کرده‌اند و بعضی دیگر تحقیقاتی دراین‌باره انجام داده‌اند؛ اما آنچه بر سر آن توافق دارند، این است که بارورسازی نمی‌تواند منجر به رفع خشک‌سالی شود. خشک‌سالی پدیده قابل‌رفع نیست.
با توجه به خشک‌سالی‌های پی‌درپی و تنش آبی که به آن اشاره کردید، آیا راهی برای مدیریت منابع آبی وجود دارد؟
منابع آبی باید بسیار هوشمندانه مدیریت شوند و تأمین آب شرب و حقابه محیط‌زیست با توجه به ذخیره سد در اولویت قرار بگیرند.
