به اعتقاد او، «شهروندان و افراد خصوصی زمانی بهمنزله عموم عمل میکنند که بدون اجبار و اضطرار بتوانند به مسائل موردعلاقه مردم یا منافع و مصالح عمومی بپردازند؛ و این امر زمانی امکانپذیر است که تضمینهای لازم برای گردهمآمدن و اجتماع آنان فراهم باشد و آزادانه بتواند به یکدیگر بپیوندند و آزادانه افکار خود را بیان و تبلیغ کنند.»
یورگن هابرماس از عرصه عمومی بهعنوان حلقه مفقوده در جامعه مدرن یاد میکند که میتواند واسطهای میان جامعه مدنی و حکومت باشد و دولت را از اقتدار و نسخهپیچی مدرن بازدارد. کتابخانههای عمومی، کافهها و قهوهخانهها، روزنامهها و نشریات، رادیو و تلویزیون، سینما، ویدئو، ماهوارهها، شبکههای اینترنت، کامپیوتر و… بهمثابه مهمترین ابزارهای بازتولید و احیای حوزه عمومی قابل اشارهاند.
بر همین اساس، شاید این روزها که پلتفرمی به نام کلابهاوس در میان بسیاری از افراد جامعه جابازکرده و به محبوبیت نسبتا بالایی دستیافته است و امکان گفتوگوی مستقیم را برای کاربرانش فراهم کرده، میتوان بنا به نظریه هابرماس این اپلیکیشن را یکی از ابزارهای مهم بازتولید و احیای حوزه عمومی، حداقل در ایران دانست؛ حوزه عمومی که افراد مختلف از سیاسیون تا سلبریتیها در آن حضور پیدا میکنند و به بدون واسطه با مردم سخن میگویند؛ اتفاقی که شاید تا پیشازاین در کشور بیسابقه بوده و باید آن را به فال نیک گرفت. در روزهای اخیر گفتوگوهای برخی از چهرههای سیاسی ازجمله علی مطهری و محمدجواد ظریف و… در این فضا با حواشی مختلفی روبهرو بوده است؛ موضوعی که بیم آن میرود مبادا به دلیل آن، این فضا فیلتر شود.
حجتالله عباسی، دانشآموخته دکتری مدیریت رسانه و پژوهشگر رسانه و مدرس دانشگاه در گفتوگو با «اصفهان زیبا» از تأثیر کلابهاوس بر جهتدهی افکار عمومی میگوید. به اعتقاد او، مهمترین ویژگی کلابهاوس حمایت از آزادی بیان بهدوراز تهدید گروههای فشار و سیستمهای نظارتی بوده و فضای امنی که برای گردهمایی فراهم کرده است؛ آنهم بدون اینکه سخنرانان توسط گروههای فشار کتک بخورند، سخنرانی را به هم بزنند و درهای محل برگزاری را قفلزده و اجازه برگزاری ندهند! در اتاق مجازی که هشتهزار نفر گنجایش دارد، سخنرانان با هماهنگی مدیران اتاقها که اغلب روزنامهنگاران و کنشگران جامعه مدنی هستند سخنرانی خود را بدون واهمه و لکنت زبان انجام داده و به پرسشهای حاضران نیز پاسخ میدهند. صاحبان همه گرایشها از داخل و خارج حضور دارند.
کلابهاوس در ایام نوروز توانست بهسرعت به محبوبیت زیادی در بین ایرانیها دست پیدا کند، بهطوریکه حضور برخی از افراد مثل محمدجواد ظریف و علیاکبر صالحی در آن با گذشت چند روز همچنان سوژه سایر شبکههای اجتماعی است و همچنان میتوان گفت سخنان ظریف شاید بهطور غیرمستقیم باعث توقیف سریال گاندو شد. با توجــــــه به درپیــــــشروبــــــودن انتخابـــــــات ریاستجمهوری، فکر میکنید این پلتفرم چقدر در جهتدهی به افکار عمومی تأثیرگذار خواهد بود؟
شبکه اجتماعی کلابهاوس فضایی برای برگزاری اجتماعات مجازی است. در ایام یکهتازی پاندومی کرونا، گردهماییها و سخنرانیها در سالنها و فضاهای اجتماعی به محاق رفتند. این شبکه اجتماعی برای پاسخ دادن به چنین نیازی طراحی شده و بهصورت آزمایشی در حال اجراست. شیوه کلی مانند برگزاری اجتماعات واقعی است. سخنرانان با هماهنگی ادمین (ها) اتاق کنفرانس درباره موضوعی چالشانگیز و مسائل روز جامعه بحث و تبادلنظر میکنند و به پرسشهای کاربران نیز پاسخ میدهند. در رابطه با بخش دوم سؤال باید اذعان داشت که در حال حاضر رهبران افکار (opinion leaders) مشتمل بر روزنامهنگاران و کنشگران جامعه مدنی در این فضا حضور دارند که البته دارای گوشی آیفون هستند و تودههای مردم حضور چندانی ندارند. ازاینرو، هرگونه محتوا در این اپلیکیشن بهصورت دودرجهای به مردم میرسد. در درجه اول کاربران اتاقهای کنفرانس کلابهاوس، اجتماعاتی را برگزار کرده و در درجه دوم این اطلاعات را از طریق رسانههای اجتماعی واسط مانند واتساپ و تلگرام و سایر رسانههای اجتماعی در اختیار افکار عمومی قرار میدهند. انتشار گسترده سخنرانی آقایان ظریف و صالحی به یک متغیر مداخلهگر وابسته بود و آن ارزش خبری شهرت بود. همینالان هر شبانهروز کنفرانسهای زیادی برگزار میشود و بسیاری از مطالب این اتاقها شانسی برای انتشار در عرصه افکار عمومی پیدا نمیکنند. در انتخابات 1400 کلابهاوس پلتفرم بسیار مناسبی برای تشکیل اجتماعات بزرگ و برگزاری سخنرانیهای انتخاباتی است؛ البته بهشرط اینکه ستادهای انتخاباتی برای عمومیکردن مباحث طرحشده از رسانههای واسط مانند پیامرسانها و سایر رسانههای اجتماعی برای انتشار مطالب طرحشده در اتاق مجازی استفاده کنند.
با توجه به اینکه اکنون تنها دارندگان گوشی آیفون به این پلتفرم دسترسی دارند، فکر میکنید کلابهاوس تا چه میزان فراگیر خواهد شد و اقبال عمومی به آن افزایش مییابد؟ آیا میتوان انتظار داشت کلابهاوس زمانی همچون رادیو در دسترس افراد قرار گیرد؟
الان به خاطر قیمت بالای گوشی آیفون کاربران کمی از سیستمعامل ios استفاده میکنند. بااینحال، دارندگان سیستمعامل اندروید نیز میتوانند با استفاده از دعوت یک عضو کلابهاوس و از طریق نصب نسخه غیررسمی موجود در کافه بازار به این شبکه ملحق شوند. دکتر ظریف در اتاق کنفرانس اعلام کرد از طریق همین شیوه و با گوشی اندرویدی در این شبکه حضور یافته است. محدودیت اصلی در حال حاضر این است که یک عضو آیفوندار شبکه باید برای کاربران دعوتنامه بفرستد که خود محدودیت بزرگی است. پیشبینی میشود این محدودیت نیز بعد از مرحله آزمایشی شبکه برداشته شود.
چه آینده و چشماندازی میتوان برای این پلتفرم متصور شد؟
این پلتفرم صدامحور و گفتوگومحور است. به این معنا که تنها گفتوگوهای صوتی بهصورت زنده در آن برگزار میشود و کارکرد دیگری ندارد. بنابراین مانند «رادیو جامعه»(community radio) است. هر یک از گروههای اجتماعی با هر نوع گرایش سیاسی و اعتقادی و بدون هرگونه دروازهبانی میتوانند در این اپلیکیشن اتاق راهاندازی کنند و منحصر به جغرافیای خاصی نیز نیست. اگر کاملا فراگیر شود برای هر شهر و روستا نیز میتوان رادیو گفتوگو راه انداخت!
فکر میکنید چه عاملی باعث شده کلابهاوس در ایام نوروز در ایران بهسرعت جایگاه ممتازی کسب کند و به پلتفرمی محبوب درآید و بسیاری از اهالی رسانه تحلیلها و مباحث متعددی را درباره آن بیان کنند؟
مهمترین ویژگی کلابهاوس حمایت از آزادی بیان بهدوراز تهدید گروههای فشار و سیستمهای نظارتی بوده و فضای امنی که برای گردهمایی فراهم کرده است؛ آنهم بدون اینکه سخنرانان توسط گروههای فشار کتک بخورند، سخنرانی را به هم بزنند و درهای محل برگزاری را قفلزده و اجازه برگزاری ندهند! در اتاق مجازی که هشتهزار نفر گنجایش دارد سخنرانان با هماهنگی مدیران اتاقها که اغلب روزنامهنگاران و کنشگران جامعه مدنی هستند سخنرانی خود را بدون واهمه و لکنت زبان انجام داده و به پرسشهای حاضران نیز پاسخ میدهند. صاحبان همه گرایشها از داخل و خارج حضور دارند. در جلسه سخنرانی دکتر صالحی که بنده نیز در اتاق کنفرانس بهصورت زنده پیگیر مباحث بودم، یکی از تحلیلگران شبکه تلویزیونی بیبیسی فارسی و ایران اینترنشنال گفتوگوی چالشبرانگیزی با ایشان داشت و برای لحظاتی سررشته کار از دست دکتر صالحی خارج شد.
فیلتر نبودن این پلتفرم و از سوی دیگر فیلتر بودن پلتفرمهای دیگری مثل توییتر و تلگرام و… و همچنین عدم رضایت مردم از رسانههای رسمی در جایگاه ممتاز آن، چه نقشی دارد؟
کلابهاوس با استقبال گسترده ایرانیان مواجه شده است. پرواضح است که عملکرد نامناسب رسانههای رسمی و انحصاری نیز سهم قابلتوجهی در اقبال کاربران به رسانههای اجتماعی دارد و البته نمیتوان تنها آن را بهاینعلت فروکاست. در ایام کرونا رسانه مناسبی برای برگزاری گردهماییهای انتخاباتی است. بااینحال، بعید میدانم قبل از انتخابات فیلتر شود؛ اما چنین پیشبینی میشود که در دوران پساانتخابات 1400 شتر فیلترینگ در خانه این شبکه نیز بخوابد، این مهمترین هنری است که سیاستگذاران فضای مجازی در کشور دارند!
برخی معتقدند درخصوص کلابهاوس بزرگنمایی میشود و این شبکه مکان خارقالعادهای نیست؛ کما اینکه مشابه آن (اسپیس) در توییتر نیز وجود دارد و اخیرا هم در آپدیت جدید تلگرام نیز امکان گفتوگوی صوتی گروهی فراهمشده است. نظر شما دراینباره چیست؟
پلتفرمها و اپلیکیشنهای اینترنتی تشابهات و تفاوتهایی با یکدیگر دارند. کلابهاوس مانند شبکه رادیویی عمل میکند و رقیبی برای رسانه رادیو در ایران است. بدیلی برای رادیو گفتوگو در فضای مجازی است. البته دایره کار بسیار گستردهتر از یک شبکه رادیویی واقعی است؛ چون وجود هزاران اتاق کنفرانس و موضوعات بسیار متنوع و متکثر موجب وضعیت ممتاز این شبکه اجتماعی است. به نظر میرسد میتواند حسادت مدیران رادیو را نیز برانگیزد و آنها نیز برای حفظ انحصار خود سنگ سیاستگذاران فیلترینگ را به سینه بزنند و از آنها جانبداری کنند. به نظر میرسد تا ایام انتخابات همه فعالان سیاسی و گروههای و جناحها جاپای خود را در این شبکه محکم کنند. چراکه این شبکه با تمهید زیرساخت و بستر رایگان برای راهاندازی شبکه رادیویی گفتوگومحور، خدمات ارزشمندی متفاوت از دیگر اپلیکیشنها ارائه میدهد.
برخی معتقدند این رسانه یک رسانه طبقاتی (به دلیل اینکه فقط دارندگان آیفون میتوانند از آن استفاده کنند) است و به همین دلیل نمیتواند صدای مردم خاموش باشد. آیا با این موضوع موافق هستید؟
مگر مردم به رسانههای عمومی مشابه دسترسی تام دارند که به این شبکه ندارند؟! آیا رادیو گفتوگو زیرمجموعه صدای جمهوری اسلامی ایران برای تودههای مردم فرش قرمز پهن کرده است؟ در حال حاضر رهبران افکار (opinion leaders) در شبکه کلابهاوس حضور دارند که حلقه واسط افکار عمومی و اصحاب قدرت هستند. روزنامهنگاران ایرانی بهعنوان مدیران اتاقهای کنفرانس برای هدایت این سخنرانیها در این شبکه صفآرایی کردهاند و همه کاربران نیز شانس برابر برای استفاده و پرسش از سخنران (ها) دارند. مزیت اصلی این رسانه این است که همه صداهای خاموش در عرصه عمومی میتوانند به آن دسترسی بدون تبعیض داشته باشند.
اگر این پلتفرم در کشور ایران هم همچون سایر کشورها فیلتر شود که اتفاقا در روزهای اخیر تعدادی از کاربران معتقدند این اتفاق افتاده و بدون فیلترشکن نمیتوانند از کلابهاوس استفاده کنند (و البته این موضوع هنوز تأیید رسمی نشده است و از سوی وزارت ارتباطات تکذیب شده)، آیا همچنان محبوبیت کنونی خود را حفظ خواهد کرد؟
سیاست فیلترینگ مانند سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایرانیان شکستخورده و هیچ آوردهای را نصیب عاملان و سیاستگذاران نکرده است. این سیاست موجب شده بخشی از امکانات محدود کشور بهجای توسعه تواناییهای و مهارتهای کاربران صرف کنترل فضای مجازی شود که با کاربست فیلترشکنها و پروکسیها عملا ناکام مانده است.
با توجه به در پیشبودن ظهور اینترنت ماهوارهای افرادی که منابع کشور را صرف چنین سیاستهای ناکارآمدی کردهاند، باید یک روز به افکار عمومی پاسخ دهند که چه مابهازایی نصیب آنها شده است! فضای مجازی باید با کاربست نظارت و کنترل پویای کاربران و از طریق توسعه محتوای فاخر مدیریت شود.
