سر و صداها درباره این پیشنهاد جنجالی تا همین چند روز پیش کمی آرام گرفته بود و لابلای انبوه خبرهای مربوط به کرونا گم شد تا اینکه اخیراً خبر ارسال این پیشنهاد از سوی مجلس یازدهم به شورای نگهبان رسید و شد آتش زیر خاکستر! حالا و در شرایطی که کمتر از سه ماه از طرح این پیشنهاد میگذرد، امیرحسین بانکیپور فرد، سخنگوی کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و تعالی خانواده به «همشهری» گفته که از روز چهارشنبه، ۱۸ فروردینماه، بررسی آن در شورای نگهبان آغاز شده و این شورا تا ۱۰ روز پس از این تاریخ، در مورد آن اعلامنظر خواهد کرد؛ اتفاقی که به نظر میرسد چراغخاموش و بدون سر و صدا رخ داده؛ چرا که هنوز بعضی از اعضای کمیسیون بهداشت مجلس مدعی هستند از این ماجرا خبر ندارند و نمیدانند که طرح حذف اجبار در غربالگری جنین به شورای نگهبان ارسال شده است!
5 درصد خطا یا 15 درصد؟ مسئله این است
تا پیش از این و براساس طرح کشوری غربالگری که از سال 84 تا به الان در کشور به صورت فراگیر انجام میشود، زنان باردار در هفتههای 11 تا 13 حاملگی خود، غربالگری میشدند تا جنینشان را از لحاظ ناهنجاریهای ژنتیکی مورد ارزیابی قرار دهند؛ غربالگریهایی که اگرچه نتایج مطالعات و تحقیقات کارشناسی وزارت بهداشت مبتنی بر دادههای دقیق آزمایشگاهی حاکی از آن است که فقط 5 درصد موارد آن مثبت اعلام شدهاندو بخشی از آن مثبت واقعی و نشاندهنده اختلالات جنین و بخش دیگر مثبت کاذب است، یافتههایی که در گذشته انجام شدهاند میزان خطای آزمایشگاهی آن را 15 درصد میدانند؛ موضوعی که در زیر برگههای آزمایش نیز قید شده و گاهی پزشکان را به خطا میاندازد و باعث شده تا اعضای کمیسیون مشترک مجلس اصرار بر حذف اجبار در غربالگری جنین داشته باشند و علیرغم انتقادهای بسیار از سوی متخصصان حوزههای مربوطه مرغشان همچنان یک پا داشته باشد و بر مواضع خود پافشاری کنند. پروین صالحی، عضو کمیسیون مشترک مجلس که خود متخصص زنان نیز است در گفتوگو با «اصفهان زیبا» تأکید دارد که به هیچ عنوان قرار نیست غربالگری زنان باردار حذف شود؛ بلکه با تصویب این طرح، تنها قید اجبار برداشته میشود: «برنامه غربالگری در کشور همچنان پابرجاست و اجبار آن برداشته میشود. غربالگری برای گروههای پرخطر مثل زنان باردار بالای 35 سال و آنهایی که زمینه اختلالات ژنتیکی در خانواده دارند و همچنین کسانی که خودشان تمایل داشته باشند، انجام میشود.»
صالحی دلیل اصرار بر حذف اجبار را آمار پایین ناهنجاریهای ژنتیک میداند و میگوید: «این آمار قابل توجه نیست و مثلا از هر هزار جنین، یک مورد ممکن است به سندرم داون مبتلا شود، اما میزان استرس و نگرانی که نتایج این آزمایشها برای زنان باردار به همراه میآورد، بسیار زیاد است و همین موضوع هم برای زنان حامله تأثیر سو دارد و آنها را دچار نگرانی میکند؛ درحالیکه ممکن است آزمایشهای تکمیلی سلامتی جنین را تأیید کنند.
در کشورهایی اروپایی مثل هلند، حدود 35 تا 45 درصد از زنان باردار غربالگری میشوند، ولی در ایران تقریبا 92 تا 93 درصد زنان باردار غربالگری میشوند؛ آزمایشهایی که هزینههای بالایی نیز دارد و همه از پس آن برنمیآیند.» او میگوید که سقط جنین در سالهای اخیر افزایش داشته است؛ درحالیکه «اصلا جنین مشکلی نداشته، اما به خاطر عدم تمایل به فرزندآوری، زنان تصمیم به سقط گرفتهاند؛ موضوعی که بر افت شاخص جمعیت تأثیرگذار است و به نفع کشور نیست و باید جلوی آن را گرفت.» اشاره صالحی به آماری است که سال گذشته رسانهها آن را منتشر کردند و گفتند براساس آمار رسمی وزارت بهداشت، هر روز یک هزار جنین سقــط میشـود که تنها حدود 10 مورد آن قانونی است! آمار و ارقامهای رسمی، اما کمتر از میزان سقطدرمانی در کشور میگویند و اعداد و ارقام رسمی و صحیحی در این باره، معمولا اعلام نمیشود.
اواخر سال 96 بود که رئیس وقت سازمان پزشکی قانونی آمار سقطدرمانی اعلام کرد که در هفتماه همان سال، ۶, ۸ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبلش بالا رفته و این اتفاق در شهرهایی مثل تهران تا ۲۲,۹ درصد هم افزایش داشته است. او همان سال گفت که آمارها نشان میدهد سقطدرمانی هم در حال افزایش است. سال 98، اما این مسئول خبر از کاهش سقطدرمانی در کشور داد و گفت آمار رسمی سقط جنین از ۹ هزار و ۳۰۴ مورد در سال ۹۶ به ۹هزار و ۱۴۳ مورد در سال ۹۷ کاهش داشته است؛ در حالی که در سالهای ۹۵ و ۹۶ تقاضای سقط جنین بالا بود. حالا اما گفته میشود سالیانه ۸هزار جنین دارای اختلالات ژنتیکی سقطدرمانی میشوند.
تولدکودک معلول و افزایش جمعیت
حذف غربالگری پیش از زایمان، به اعتقاد برخی موجب تولد نوزاد معلول و دارای اختلال ژنتیکی میشود. این افراد میگویند هدف نمایندگان مجلس از تدوین این طرح، کمک به افزایش جمعیت است، موضوعی که صالحی نیز در لابهلای حرفهایش به آن اشاره میکند و یکی از دلایل پیشنهاد این طرح را جلوگیری از سقط جنین میداند. اما آیا به قیمت تولد نوزاد دارای معلولیت و تحمیل هزینههای اجتماعی و اقتصادی به کشور؟ صالحی در این باره میگوید: «در برخی از موارد علی رغم اینکه به خانوادهها گفته میشود، جنین دارای اختلال است، آنها زیر بار سقط نمیروند و آن را هدیه خدا میدانند. از سوی دیگر در برخی از موارد نیز نتایج غربالگری جنین را کاملا سالم نشان داده و مادر باردار هزینههای بسیاری برای انجام این آزمایشها پرداخت کرده است، اما جنین هنگام تولد دارای مشکلات ژنتیکی یا اختلالات دیگر بوده است؛ درواقع خطاهای آزمایشگاهی مانع از تشخیص درست شدهاند.»
این موضوع را اشرف کاظمی، متــخصص بــهداشــت باروری نیز تأیید میکند و در گفتوگو با «اصفـــهانزیبا» معــتــقــد اســت: «غربالگری پیش از زایمان، یک اصل شناخته و توصیهشده برای زنان باردار است، اما باید توجه داشت که در بسیاری از کشورها اگر جنین دچار مشکل بود و اختلال ژنتیکی داشت، زن باردار به راحتی میتواند اقدام به سقط آن کند؛ درحالیکه در کشور ایران به دلایل مذهبی و فرهنگی این امکان، برای همه وجود ندارد و برای زنان مسلمان پذیرش سقطدرمانی بار روانی بسیار بالایی دارد و در 70 درصد موارد زنانی که احتمال تولد نوزاد معیوب را دارند، حاضر به انجام این کار نمیشوند؛ بنابراین و با توجه به میزان بالای خطاهای پزشکی در آزمایشهای غربالگری، نیازی نیست که همه زنان حامله غربالگری شوند بلکه مثلا برای زنان باردار در گروههای پرخطر این آزمایشها باید اجباری باشند.» پرکاربردترین آزمایشات غربالگری شامل تستهای غربالگری سه ماهه اول و دوم است. نتیجه این غربالگریها احتمال ابتلای جنین به سندرمهای ژنتیکی شایع مانند سندرم داون (تریزومی 21)، سندرم ادوارد (تریزومی 18) و سندرم پاتو (تریزومی 13) را تعیین میکند.
غربالگری سه ماهه اول برای زنان باردار از ابتدای هفته 11 تا انتهای هفته 13 انجام میشود که مجوز سقطدرمانی در آن وجود دارد، اما غربالگری سه ماهه دوم برای زنان باردار از ابتدای هفته 15 تا انتهای هفته 21 انجام میشود (بهتر است این غربالگری بین هفتههای 15تا 17 انجام شود) و مجوز سقط درمانی وجود ندارد و به خاطر همین زنان باردار فقط تحت فشار قرار میگیرند. براساس قــانون سقــطدرمــانی، مصوب خرداد 84، سقطدرمانی با تشخیص قطعی سه پــزشک متخصص و تأیید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که به علت عقب افتادگی یا ناقصالخلقه بودن موجب حرج مادر است یا بیماری مادر که با تهدید جانی مادر توأم باشد، قبل از ولوج روح (چهار ماه) با رضایت زن مجاز است و مجازات و مسئولیتی متوجه پزشک مباشر نخواهد بود.
بر مبنای طرح جدید مجلس، اما شورایی در سازمان نظامپزشکی قانونی متشکل از ۲ فقیه، یک قاضی و چند پزشک تشکیل خواهد شد. حرج مادر را نیز قاضی تعیین میکند؛ موضوعی که حاشیههای بسیاری را به همراه داشت و صالحی دربارهاش اگرچه میگوید هیچ جنبه الزامی درکار نیست، اما به صراحت نیز نمیگوید که تصمیمگیری منوط به نظر فقها و مراجع قضایی است: «این افراد قرار است به عنوان مشاور در کنار پدر و مادر قرار بگیرند و فقط نقش مشاورهای ایفا کنند و نظر پدر و مادر نیز حتما مورد توجه قرار خواهد گرفت!»
کاظمی، اما مخالف این موضوع است و میگوید به هیچ وجه نباید زنان را مجبور به نگهداری یا سقط جنین معیوب کرد؛ چرا که «درصورتی که مادر و پدر تمایلی به نگهداری فرزند دارای معلولیت نداشته باشند، به طور غیرقانونی اقدام به سقط میکنند که این موضوع برای مادر بسیار خطرناک است؛ بنابراین فقط فقها و پزشکان باید در این باره به او مشاوره و اطلاعات لازم را بدهند و تصمیمگیری را به عهده خود او بگذارند.»
غربالگری تأثیر منفی بر رشد جمعیت ندارد
علیرغم دفاع قاطعانه و مصرانه اعضای کمیسیون مشترک مجلس از طرح حذف اجبار غربالگری در کشور، این طرح با انتقادهای زیادی روبهرو است. اشرف سماوات، رئیس اداره ژنتیک دفتر بیماریهای غیرواگیر وزارت بهداشت یکی از این افراد است؛ آنجا که به «خبرآنلاین» میگوید: «همانطور که بارها اعلام شده، غربالگری در چارچوب تعیینشده علاوه بر اینکه تأثیر منفی بر رشد جمعیت ندارد، بر سلامت کودکان تأثیر مثبت دارد؛ زیرا از نقطه نظر جمعیتشناسی وقتی یک کودک سالم به دنیا میآید، سبب توسعه جمعیت میشود؛ زیرا خود عدد تولد را میافزاید و به علاوه با سلامت به دوران باروری میرسد و در حفظ موالید و چرخه دائمی جمعیت به درستی مشارکت میکند. برنامههای غربالگری سلامت جنین و کودکان علاوه بر تأثیر بر توسعه جمعیت سالم و حفظ چرخه آن از بیماریهای بسیار وخیم ذهنی و جسمی نیز پیشگیری میکنند و از این طریق ارکان خانواده را مراقبت میکنند؛ زیرا مادر و پدر و خود بیمار تقریبا در تمام موارد، سختی بسیار سنگینی را چه به لحاظ اجتماعی و چه به لحاظ مالی تحمل میکنند و تقریبا در تحمل این سختیها تنها هستند و کمکی درخور دریافت نمیکنند و پذیرش اجتماعی مناسب ندارند.»
به گفته رئیس اداره ژنتیک دفتر بیماریهای غیرواگیر وزارت بهداشت، این موضوع حتی باعث غفلت والدین از کودکان سالم میشود و آنها نیز صدمه میبینند.
به علاوه چنین خانوادههایی از داشتن فرزند بیشتر امتناع میکنند یا در غیر اینصورت فرزندان معلول بیشتری به دنیا میآورند. چنانچه این اختلال در مادران جوان رخ دهد این عدم تمایل به فرزندآوری جدی و آسیب زاست.
به همین دلیل غربالگری در مادران جوان وشناسایی مادرانی که ریسک آنها در محدوده کات آف افراد پرریسک است بسیار مهم و حتی مهمتر از غربالگری مادران در سنین بالاتر است. از کاربران فضای مجازی نیز در این روزها انتقادات بسیاری به طرح حذف اجبار در غربالگری که فرهنگسازی در رابطه با آن سالها به طول انجامیده و هزینه زیادی صرف آن شده نیز روا داشتهاند؛ این درحالی است که اعضای کمیسیون مشترک، هنوز از مواضع خود کوتاه نیامده و بر تصویب این طرح پافشاری دارد. شمارش معکوس، برای اعلام موافقت یا مخالفت شورای نگهبان در این باره شروع شده و تنها چند روز دیگر به اعلام نظر این شورا باقی مانده است. حالا باید منتظر ماند و دید آیا انتقادات و نظرات کارشناسی مخالف با طرح حذف اجبار غربالگری راهگشا خواهد بود یا نه؟ آیا فشارهای اجتماعی و اظهارنظرهای متضاد با این طرح، میتواند اعضای کمیسیون مشترک را منصرف کند یا نه؟
