رهایی بزرگ‌ترین گنبد معرق جهان!

گذشته‌های پیچیده؛ آینده‌های گوناگون (Complex Pasts: Diverse Futures) به‌عنوان شعار امسال روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی (International Day For Monuments and Sites) انتخاب‌شده است. هجدهم آوریل هرسال (مصادف با 29 فروردین امسال) در سراسر جهان دوستداران و فعالان حوزه میراث فرهنگی در این روز به محوطه‌های میراث جهانی و میراث ملی می‌روند و سعی می‌کنند در حرکت‌هایی مرهمی بر زخم‌های این بناها بگذارند یا به جریان افزایش آگاهی عمومی نسبت به میراث تاریخی ملل کمک کنند. به همین مناسبت لایو اینستاگرامی به میزبانی صفحه اداره کل میراث فرهنگی اصفهان منتشر شد. میزبان این لایو، علی‌محمد فصیحی، مشاور رسانه‌ای مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان بود که در جوار گنبد مسجد جامع عباسی به گفت‌وگو با استاد کاشی‌کار و ناظر مرمت بنا، پرداخت.
به روایت او، این گنبد را می‌توان بزرگ‌ترین گنبد کاشی معرق جهان دانست، دور جدید مرمتش هم از سال 90 آغاز شده و امید است که پیش از پایان امسال، یعنی پس از یک دهه، به پایان برسد.
 گنبد از 16 ترک تشکیل‌شده که تابه‌حال کار مرمت 14 ترک این گنبد دوپوسته به پایان رسیده است. به روایت پیمانکار مرمت، اگر گنبد را شبیه یک هندوانه در نظر بگیریم، هر برش هندوانه را یک ترک می‌گویند که در مورد گنبد مسجد جامع عباسی تقریبا در هر ترک 200 هزار قطعه کاشی به‌کاررفته است. در مرمت اخیر کاشی‌های سابق گنبد برداشته، قالب ترک روی زمین اجرا، پازل کاشی‌ها کدگذاری و کاشی‌های نو با طرح قبلی در قالب پنل‌های مجزا جایگزین شده‌اند. منصور عسگری، کارشناس امور حقوقی و ناظر پروژه مرمت گنبد مسجد جامع عباسی هم در این لایو اینستاگرامی حاضر شد و درباره روند انجام کار توضیح داد: «این گنبد از 320 هزار قطعه کاشی تشکیل شده است. برای مرمت اخیر مطالعات اولیه و آسیب‌شناسی‌ها انجام شد. حدود 15 تا 20 سال قبل‌تر مرمت‌هایی انجام‌شده بود که چون اصولی نبود و زیرسازی درست انجام‌نشده بود، آسیب‌هایی به ضلع‌های جنوب شرقی و جنوب غربی گنبد واردشده بود. در شورای فنی تصمیم گرفتند مرمت انجام شود برای همین نقشه‌برداری از آسیب‌ها صورت گرفت.» به روایت او، زیرسازی با سه لایه آجرهای پکفته لفتون و آجر سنتی به همراه سازوکشی و دستک گذاری در سطح گنبد انجام شده است تا بار مستقیم از سطح گنبد به سازه اصلی منتقل شود. گنبد هم با تکنیک کاشی نره و طرح اسلیمی و لعاب قلع سرب سنتی مرمت می‌شود. عسگری تأکید کرد که اگر تأمین اعتبارات لازم انجام شود، زودتر از پایان امسال شاهد برچیده‌شدن داربست‌ها از این گنبد نفیس خواهیم بود. او در پاسخ به دلایل طولانی‌شدن فرایند مرمت گنبد هم به عدم امکان اجرای مرمت در فصول سرد به دلیل نوع مصالح به‌کاررفته در این ابنیه، عدم تأمین اعتبارات در زمان‌های موردنیاز، اجبار به توقف مرمت به دلیل فعالیت‌های جاری مناسبتی در مسجد اشاره کرد.
مهدی پاکدل استادکاری است که به همراه فرزندش پروژه مرمت گنبد را برعهده دارد و به روایت خودش، کاشی‌کاری شغل آبا و اجدادی او محسوب می‌شود. او که فرزند استاد حسین کاشی‌تراش اصفهانی است، در دهه‌های اخیر در بناهای مختلفی به کاشی‌کاری پرداخته که از آن جمله می‌توان به شاه‌چراغ شیراز، حسینیه رضوی، حسینیه امام خمینی و کتابخانه امیرالمؤمنین اشاره کرد.
در بخش دیگری از لایو اینستاگرامی، منصور عسگری، درباره ویژگی‌های مهم گنبد مسجدجامع عباسی هم توضیح داد. به روایت او از کف میدان تا نوک گنبد 53 متر ارتفاع است که این یعنی به ارتفاع یک ساختمان 17 طبقه! اما معماری بنا چنان خوش‌ترکیب و در زمره ابعاد طلایی است که بیننده فقط شکوه و عظمت بنا را می‌بیند. قطر لایه بیرونی گنبد هم 26 متر است و کسانی که در حوزه سازه و عمران کار می‌کنند، متوجه هستند که ایجاد دهانه‌ای با این ابعاد بدون کارگذاشتن ستون‌های میانی، کار بزرگی است.
 از دیگر ویژگی‌های این گنبد می‌تواند به ارتفاع 12 تا 13 متری بین دوپوسته اشاره کرد که به روایت عسگری، بارها به‌واسطه جرزهایی که به جرزهای خشخاشی معروف‌اند به پوسته خارجی منتقل می‌شوند و ایستایی بنا این‌گونه حفظ می‌شود.
او با تأکید بر اینکه زیرسازی‌های مناسب در این مرمت انجام‌شده و آجرهای به‌کاررفته ساخت بهترین کارگاه‌های تولید کاشی در اصفهان هستند، افزود: «لعاب هم در آزمایشگاه‌های میراث اصفهان و ایران چندین بار آزمایش و تأییدشده‌اند و برای مسلح‌کردن دوغاب از سازوهای درخت خرما استفاده کردیم. همچنین سعی کردیم دستک‌های بیشتری در گنبد کار بگذاریم و قصدمان استفاده از پوشش‌های آب‌گریز برای سطح گنبد است. می‌خواهیم با تکنیک‌های نانو سطح خارجی را آب‌گریز و عمر مرمت را بیشتر کنیم.»
او در پاسخ به سؤال یکی از مخاطبان تأکید کرد که رنگ‌بندی کاشی‌ها مطابق با قبل است و حتی برای به‌دست‌آوردن لعاب فیروزه‌ای، 10 تا 15 بار نمونه زده‌اند. مخصوصا که در کاشی‌های لعاب‌دار سنتی به رنگ واحد رسیدن سخت است. کاشی‌ها همه دستی‌تراش و پشت تیشه خورده‌اند.
به روایت او، در عکس‌های دوره پهلوی اول دیده می‌شود که بخش‌هایی از کاشی‌های گنبد ریخته‌اند و حتی طــــــرح اسلیمی گنبد هم متفاوت است. بنابراین برعکس گنبد مسجدشیخ‌لطف‌الله که کاشی‌های قدیمی دارد، این گنبد براثر مرمت‌های پیشین خالی از کاشی‌های قدیمی است.
او در پاسخ به این سؤال که عمر مرمت جدید چقدر است، توضیح داد که به دلیل تنش‌های حرارتی و بارهای زنده و مرده آسیب‌های زیادی معمولا به گنبدها وارد می‌شود و اجتناب‌ناپذیر است، اما در مرمت جدید سعی شده با پایبندی به اصول و استفاده از تکنیک‌های نو تا حد امکان، عمر مرمت افزایش یابد چنان‌که حالا بیش از هشت سال از مرمت ترک اول در قسمت «نه‌سرد گنبد» گذشته و مشکلی رخ نداده است. البته که بعد از اتمام کامل کار تیم مرمت ارزیابی کلی و بندکشی‌هایی انجام خواهند داد.
سؤال دیگری که مخاطبان این لایو پرسیدند، درباره زمان رهایی گنبد مدرسه چهارباغ از دست داربست‌ها بود. به روایت منصور عسگری، این گنبد از 12 ترک تشکیل‌شده که در این دوره مرمت، 2 ترک اول به‌صورت موضعی مرمت‌شده بودند و 10 ترک مابقی به‌طور کامل. حالا ماجرا به صورتی پیش رفته که در دو ترک اول ایرادهای بسیاری وجود دارد، بنابراین برآورد هزینه انجام‌شده و اگر اعتبارات لازم تأمین شود، به‌زودی می‌توان گنبد مسجد چهارباغ را هم بدون داربست دید.
پایان‌بخش لایو هم سؤالی بود که مخاطبان درباره مرمت‌ها در تاجیکستان و مقایسه‌اش با اصفهان پرسیدند و عسگری پاسخ داد: «اتفاقا چند وقت پیش هیئتی از تاجیکستان به اصفهان آمدند و کاشی‌های موردنیازشان را ازاینجا تأمین کردند.»