اما برگزاری مجازی کلاسهای دانشگاهها بهصورت مجازی بدون فایده نبود و به اعتقاد مدیران گروههای آموزشی هنرهای تجسمی دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر اصفهان لازم است که با آسیب شناسی و برنامه ریزی، امکانات لازم برای بهرهگیری از فضای مجازی در همه مراکز آموزشی دانشگاهی از جمله دانشگاههای هنر حتی در دوران پساکرونا نیز مورد توجه قرار گیرد تا علاوه بر توجه به برگزاری حضوری کلاسهایی که ادراک آن به دلیل مسائل کارگاهی در بستر مجازی فراهم نیست، به ضرورت برگزاری برخی دروس در این فضا توجه شده و ارتباط بین آموزش دانشگاهها و بستر مجازی ادامه پیدا کند.
هنر عکاسی در فضای مجازی
سرپرست گروه رشته عکاسی و رئیس دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر اصفهان میگوید: «بحث فضای مجازی در دانشگاهها از چند سال قبل از همهگیری کرونا مطرح بود چرا که سیاست وزارتخانه به دنبال این بود که بتواند از ظرفیتها و امکانات فضای مجازی نیز استفاده کند. ما در دهههای اخیر با امکاناتی مواجه هستیم که میتوان از آنها خصوصاً در بحث آموزش بهره گرفت بنابراین چنین سیاستی از پیش از کرونا وجود داشت و حتی به دانشگاهها ابلاغشده بود اما چون زیرساختهای آن فراهم نبود اجرایی نشد تا اینکه کرونا ما را در تنگنایی قرارداد که به سمتی برویم که فضای مجازی را فعال کنیم.»
محمدرضا عمادی میافزاید: «ابتدا چون ما تجربه کار با نرمافزارهای مجازی را نداشتیم و آموزش به سبک راه دور را تجربه نکرده بودیم بهخصوص در دانشگاههای هنر که قالب کارگاهها و دروس آنها بهصورت عملی است و دانشجو باید در کلاس حضورداشته باشد چالشهایی داشتیم که چطور میشود این وضعیت را سامان داد و همان دروس عملی و کارگاهی را بتوانیم تا حدودی بهصورت مجازی داشته باشیم. حتی در ابتدا بسیاری از اساتید زیر بار مجازی بودن کلاسها نمیرفتند و حق هم داشتند چون تجربه نداشته و با امکانات فضای مجازی آشنا نبودند.»
او تصریح میکند: «با توجه به افقی که درباره کرونا دیده میشد و این احتمال وجود داشت که یک سال یا بیشتر سطوح مختلف جامعه از جمله دانشگاهها را درگیر کند بنابراین نمیتوانستیم سیستم آموزشی را تعطیل کنیم و تأکید وزارتخانه بر این بود که دروس نظری و عملی را بهصورت مجازی برگزار کنیم به همین دلیل ابتدا دروس نظری را بهصورت مجازی برگزار کردیم اما بهتدریج کارگاههای عملی را هم در مدار سیستم مجازی قراردادیم و درنهایت تمام کارگاهها پوشش داده شد اما اینکه کیفیت داشته یا نه به آسیبشناسی نیاز دارد و ما در دانشگاه در حال جمعآوری نظریات اساتید و دانشجویان هستیم تا بتوانیم این وضعیت را آسیبشناسی کنیم تا حتی برای دوران پسا کرونا نیز بتوانیم این شیوه را ادامه دهیم چون این شیوه از قبل طراحیشده بود اما دانشگاهها به سراغ آن نرفته بودند ولی کرونا باعث به وجود آمدن یک ظرفیت شد و این ظرفیت مورد آزمون و خطا قرار گرفت و ما را در موقعیتی قرارداد که باید این شیوه را بهصورت جدیتر گسترش داده و امکانات و تجهیزات آن را فراهم کرده و بتوانیم در آینده نیز از ظرفیت فضای مجازی استفاده کنیم.»
استفاده از فضای مجازی برای همه مقدور نیست
عمادی ادامه میدهد: «از جمله مشکلات برگزاری شیوه کلاسها بهصورت مجازی این است که متأسفانه همه دانشجویان امکان وصل شدن به فضای مجازی یا لپتاپ و حتی گوشی تلفن همراه نداشتند و از طرف دیگر اساتید نیز شناخت زیادی با این شیوه نداشتند و نحوه انتقال مطلب ممکن بود با کم وکاستیهایی روبه شود؛ ضمن اینکه قطع اینترنت یا ضعف آن مزید بر علت بود اما ما چارهای جز ادامه دادن نداشتیم و بهمرور زمان توانستیم بر این موضوع فائق آییم و از برخی تأثیرات مثبتی که داشت استفاده کنیم مثلاً دروس نظری باعث شد که استاد شیوههای سنتی را کنار بگذارد و به دنبال این باشد که اطلاعات خود را بروز کند و مطالب و اطلاعات بیشتری را دریافت و منتقل کند بنابراین ما از لحاظ اطلاعاتی توانستیم در بیش از 50 درصد کلاسهایمان اطلاعاتمان را دو برابر به دانشجو منتقل کنیم چون بحث نرمافزار کمک میکرد که این تسهیل صورت بگیرد و اساتید اطلاعات بیشتری را در اختیار دانشجویان قرار دهیم. لیکن در برخی از کلاسهای کارگاهی با مشکلات جدی روبهرو بودیم چون تا حدود زیادی انتقال تجربه عملی بهصورت مجازی امکانپذیر نبود و این مسئلهای است که فقط با حضور در کلاس و کارگاههای متناسب با هر یک از رشتهها امکانپذیر است و امیدواریم با فراهم شدن شرایط حضور دانشجویان در ترمهای آتی جبران ضعفهای آموزشی در این خصوص صورت پذیرد.»
سرپرست گروه آموزشی عکاسی دانشگاه هنر اصفهان همچنین درباره تغییر و تحولی که شیوه غیرحضوری آموزش عکاسی در خروجی آثار داشته است، میگوید: «استفاده از رسانههای هنری معاصر به ویژگیهای دنیای مجازی و نرمافزارها و سختافزارهایی نیاز دارد که برای تولید محتوا ایجاد شدهاند، بنابراین بخش عمدهای از تاریخ معاصرِ ما در رشتههای هنری به امکاناتی بازمیگردد که با تکنولوژی روز تطابق دارد و ناگزیر به در اختیار گرفتن این تکنولوژی هستیم. بسیاری از هنرها مانند دیجیتال آرت یا فتو آرات یا هنرهای پرفورم یا اینستالیشن یا ویدئو و هنرهای جدید و بخشهایی که در حیطه هنرهای تجسمی قرار میگیرند به بروز شدن ابزارشان نیاز دارند و این موضوع، زمینهای را ایجاد میکند که بتوانیم در آینده این تجهیزات را فراهم کرده و از این تجربه مجازی نیز بهره ببریم.»
کارگاههای نقاشی در بستر آنلاین
مدیر گروه آموزشی نقاشی دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر اصفهان نیز میگوید: «ابتدا ما این تصور را داشتیم که اصلاً نمیتوانیم بعضی دروس مانند کارگاههای نقاشی را در فضای مجازی پیش ببریم و یا اینکه با مشکلات بسیاری مواجه میشویم، اما اینطور نشد و به نسبت توانستیم به همت استادان گرامی و همچنین تعامل و مشارکت خوب دانشجویان، راهکارهایی را در فضای مجازی پیدا کنیم که جوابگو باشد و اتفاقاً مقدار فعالیت اساتید بیشتر از زمانی شد که کلاسها بهصورت حضوری برگزار میشد. دانشجوها نیز ابتدا فکر میکردند که نمیتوانند کارگاهها را بهصورت مجازی ادامه دهند اما رفتهرفته توانستند خود را با شرایط وفق دهند که این سازگاری بهخصوص برای دانشجویانی که در ترمهای پنج به بعد بودند، بیشتر نمایان شد تا دانشجویان ترمهای دوم و سوم و جدیدالورودیها. با اینحال این موضوع در ورودیهای مهرماه سال تحصیلی 99-1400 یعنی دانشجویان جدیدالورود 1399 با مشکلات کمتری همراه بود چراکه اینطور به نظر رسید که این گروه از دانشجویان با شناخت نسبی به اوضاع و شرایط کرونا، آموزش در فضای مجازی را قبول کرده بودند و با یک پیشینه فرضی قبلی در کلاسهای مجازی حاضر شده و سعی کردند که با همین شرایط بتوانند از کلاسها بهترین استفاده را ببرند. البته تجربه کادر آموزش و استادان در مدیریت کلاسها و ارائه محتواهای درسی را نباید دراینباره بیتأثیر دید.»
سید محسن علوی نژاد میافزاید: «در این دوران برگزاری کارگاههایی مانند چاپدستی که به دستگاههای بزرگ نیاز داشت با مشکل مواجه شد چراکه فراهم آوردن این دستگاهها توسط دانشجویان امکان نداشت و دانشجو میبایست چنین کارگاههایی را حتماً بهصورت حضور فیزیکی تجربه میکرد، با این حال چنین کلاسهایی عملاً به ترمهای بعد موکول شدند و یا درصورتیکه به کلیت محتوای درس خدشه وارد نشود محتوایی از این کارگاهها ارائه و دنبال شدند که نیاز به تجهیزات و دستگاههای بزرگ نداشت. اما وقتی دیدیم که موضوع کرونا ادامه دارد و دانشجو به خاطر یک درس عقب خواهد افتاد، سعی کردیم برخی از محتواهای درسی را که امکان داشت جایگزین کنیم و ارائه دهیم که قابل جبران باشد اما همچنان برای برخی از درسها مثل چاپ دستی، جای خالی استفاده و تجربه از دستگاههای بزرگ و خاص برای دانشجویان باقیمانده است.»
او تصریح میکند: «قاعدتاً فضای حضوری قابلمقایسه با فضای مجازی نیست چراکه استاد و دانشجویان در تعامل و کنش مستقیمی با یکدیگر قرار میگیرند و بخشی از این ارتباط در فضای مجازی شکل نمیگیرد، ولیکن شرایط کرونا این را آموخت که آموزش در فضای مجازی یک قابلیت و امکان فزاینده آموزشی است که باید از آن بهره گرفت بهویژه برخی از دروس مثل دروس نظری را بهخوبی میتوان در فضای مجازی، حتی در شرایط عادی دنبال کرد و بهعنوان یک ارزشافزوده دید از اینرو چنین آموزشی را نه تنها در شرایط بحران میتواند بهخوبی جایگزین کلاسهای حضوری دانست و وقفهای را در تحصیل ایجاد نکرد، بلکه در شرایط عادی هم کاربرد خواهد داشت. اما باید اذعان داشت که در خصوص کلاسهای عملی و کارگاهی، نمیتوان کیفیت فضای حضوری را با فضای مجازی یکسان دید.»
امکان استفاده از فضای مجازی در شرایط عادی
علوی نژاد تصریح میکند: «با اینحال در شرایط عادی برای بالا بردن کیفیت و ارتقاء آموزش و بهرهبرداری بهینه از فضاهای دانشگاه، جلوگیری از رفتوآمدها و حضور ناکارآمد و ….. میتوان علاوه بر دروس نظری، بخشی از کلاسهای عملی را نیز بهصورت مجازی ارائه کرد. یعنی در شرایط عادی دانشگاهها متوجه این مسئله شدند که استفاده از فضای مجازی مخصوصاً برای برخی از کلاسها یک ضرورت است. یعنی واقعاً برای برخی دروس، ضرورتی ندارد که دانشجویان حتماً حضور فیزیکی داشته باشند، همچنین برای دروس عملی و کارگاهی هم که قطعاً حضور دانشجو لازم و الزامآور است، بدین معنا نیست که دانشجو برای کار عملی هم صرفاً در تمام ساعات و جلسات وابسته به حضور در کارگاه دانشگاه باشد.»
مدیر گروه آموزشی نقاشی دانشگاه هنر اصفهان ادامه میدهد: «لازم به یادآوری است که اصولاً دانشجویان نقاشی هرکدام در منزل و فضاهای شخصی خود فضایی را بهعنوان یک کارگاه، دارند؛ یعنی یک دانشجوی رشته نقاشی ضرورت دارد بخش عمدهای از فعالیتها و تمرینهای عملی و تخصصی خود را در منزل و یا کارگاه شخصی خود، بیرون از محیط دانشگاه دنبال کند مخصوصاً در سالهای آخر دانشگاه که دانشجو بیشتر در مراحل شخصیتپردازی خود قرار دارد و بیشتر مبتنی بر اندیشههای خود، کار میکند وابستگی بیشتری با کارگاه شخصی خود دارد زیرا در کارگاه شخصی خود شرایط مناسبتری را از نظر تجهیزات، وسایل و مواد و مصالح فراهم کرده (البته این موضوع برای اکثریت دانشجویان مشاهدهشده)
بنابراین دانشجوی رشته نقاشی معمولاً بخشی از فعالیت و تجربه عملی خود را در دانشگاه و بخش عمده فعالیت خود را در فضای کارگاهی شخصی خود انجام میدهد. به همین دلیل برگزاری بخشی از کلاسهای کارگاهی و عملی که نظری است و به دنبال بحث و تحلیل آثار اختصاص دارد بهتر است که در شرایط عادی هم در فضای مجازی اتفاق بیفتد.»
او درباره اینکه آیا کرونا و مسائلی که برجای گذاشته بر روی سبک نقاشی دانشجویان اثرگذار بوده است، میگوید: «من چنین تصوری را ندارم، اما این درست است که هر پدیدهای در قانون طبیعت تأثیرات خاص خود را هم به لحاظ روحی و روانی و هم به لحاظ ظاهری خواهد داشت و ما قادر نیستیم از تأثیرات پدیدهها فرار کنیم بنابراین کرونا و ظرفیتی که ایجاد کرد روی نوع فکر کردن و روح و روان ما و اندیشه همه تأثیرات بسیار زیادی را گذاشته است اما اینکه متأثر از این پدیده چه اتفاقی خواهد افتاد و ما تا چه اندازه میتوانیم از آن ارزیابی مثبت و یا منفی داشته باشیم را نمیتوان بهسادگی نتیجه گرفت؛ اما بهطورقطع میتوان اینطور حدس زد که شرایطی که کرونا موجب شد، تحول و تجربه کاملاً متفاوت و منحصربهفردی را شکل داد که نمونه آن برای نسل جوان و دانشجو و همچنین خانوادهها بسیار نو و تازه و درعینحال کاملاً جدی و تلخ بود. ولی اینکه ما بخواهیم تصور کنیم این مسئله در خروجیهای آینده باعث تحول خاصی خواهد شد را نمی توان تصدیق کرد و فقط از یکجهت اشاره میکنم که دانشجویان در این دوران نسبت به قبل کمتر تحت تأثیر مستقیم یکدیگر قرار گرفتند و این موضوع هرچند کم ولی میتواند در نوع اندیشیدن آنها و شخصیتر شدن آنها بیتأثیر نباشد.»
گرافیگ و گرافیستهای مجازی
مدیر گروه آموزشی ارتباط تصویری دانشکده هنرهای تجسمی دانشگاه هنر اصفهان درباره جنبههای مثبت و منفی استفاده از فضای مجازی در قیاس با حضور فیزیکی در کلاسها، میگوید: «ضرر و نفع برگزاری کلاسها بهصورت مجازی موضوع بینابینی بوده، بهگونهای که نهچندان مفید و نهچندان بیفایده بوده است. در کلاسهای مجازی، امکاناتی فراهم آمده که پیشتر وجود نداشت و امکاناتی نیز از ما گرفته شد؛ یعنی ما همزمان سود و زیان داشتیم. یکی از جنبههای مثبت این بود که مثلاً برای بعضی دانشجویان که دوری مسیر وجود داشت، رفتوآمدهاخیلی کمتر شده و فرصتهای بیشتری پیدا شد که حتی دانشجویان بتوانند همزمان با تحصیل، در بازار کار هم حضورداشته باشند. یکی دیگر از ویژگیهای کلاسهای مجازی، تمرکز مدرس و دانشجو بر یک موضوع است؛ چون یکی از عوامل بازدارنده، محیط است که فضای مجازی این عامل را از بین برده و از این نظر برگزاری کلاس بهصورت مجازی شاید یکی از قسمتهایی که مانع تمرکز حواس دانشجو و مدرس میشد؛ البته دقیقاً در همین مسئله نیز ضرر هم وجود دارد. کوتاه باید گفت، که در کلاسهای مجازی، دانشجو و مدرس باید یک فضای مجازی مانند کلاس درس در ذهن خود ایجاد کنند و بدین ترتیب تمرکز بیشتری از کلاسهای حضوری به دست خواهند آورد؛ در غیر این صورت، تمرکز بهکلی از بین میرود و این مورد اخیر برای تعدادی از دانشجویان روی داد.»
فرناز معصوم زاده ادامه میدهد: «در رشتههایی مانند ارتباط تصویری که استفاده از کامپیوتر و نرمافزار در کلاسها ضروری است و دانشجویان در کلاس بیشتر با لپتاپ مشغول به انجام پروژهها هستند، این امکان فراهم آمد تا دانشجویان بتوانند همزمان با طراحی و اجرای پروژهها، به صحبتهای مدرس که در حال بررسی پروژههای سایر دانشجویان است، گوش دهند و از زمان نهایت استفاده را ببرند. از طرف دیگر مشکلات آموزشی زیادی نیز بهخصوص در درسهای عملی و کارگاهی داشتیم؛ یعنی مجازی بودن کارگاهها باعث شد که از ارائه برخی نکات که فقط بهصورت حضوری امکان داشت بازبمانیم و یا ارتباط بین فردی را از دست دادیم و نمیتوانستیم آن رابطه را بسان روش حضوری برقرار کنیم. جنبه منفی دیگر مجازی بودن کلاسها بیشتر در حوزه عاطفی دانشجویان اتفاق میافتد؛ چنانکه انگیزههای شخصی و نیروهای پیش برندهٔ فردی و اجتماعی بهصورت چشمگیری کاهش پیداکرده و حتی دانشجویان کوشا نیز دچار افت تحصیلی شدند. این قضیه شاید به دلیل عدم برقراری ارتباطی است که پیشتر بهصورت همهجانبه اتفاق میافتد و در فضای مجازی امکان این ارتباط وجود نداشت.»
او در خصوص اینکه آیا کرونا و مسائل آن باعث شکلگیری نسل گرافیست جدید خواهد شد، تصریح میکند: «در این مورد نمیتوان دقیق تخمین زد؛ اما بههرحال دنیای مجازی تأثیرات خود را دارد. من درسی به نام رسانههای نوین را تدریس میکنم که مجازی بودن یکی از مهمترین بحثهای آن است، این مجازی بودن نیز نوعی تجربه است؛ تجربهای که با آنچه حضوری و لمس شدنی است تفاوت دارد، اما تجربهای از یک رویداد را برای کاربران حاصل میآورد. ازاینرو، ارتباطات مجازی در دوران کرونا بدون شک بر نگرش دانشجویان و طراحان آینده تأثیر خواهد داشت. البته هنوز مشخص نیست که این تأثیر منفی یا مثبت است؛ اما شکلی از تأثیرات دنیای واقعی است که ممکن است بخشهایی از آن حذف (برای نمونه تأثیرات عاطفی)، و جنبههایی از آن تقویتشده باشد.»
