خداحافظی با موی‌سپید جغرافیای اصفهان

استاد محترم آرام اصفهان‌شناسی، بنیان‌گذار گروه جغرافی دانشگاه اصفهان، در همین روزهای پردرد و رنج، بدرود حیات گفت.

تاریخ انتشار: 10:58 - دوشنبه 1401/08/9
مدت زمان مطالعه: 8 دقیقه
 پروفسور سیروس شفقی مسلط به سه زبان آلمانی، انگلیسی و ترکی‌استانبولی، بامداد ششم آبان 1401 در حال مطالعه و پژوهش، بر اثر ایست قلبی از میان ما رفت؛ اما یاد او تا همیشه در تاریخ علم و فرهنگ اصفهان ماندگار خواهد بود.دکتر سیروس شفقی را از دست دادیم؛ مردِ موی‌سپید آرام و موقری که لهجه آذری داشت، اما دهه‌ها سکونت و تدریس و پژوهش و تألیف در اصفهان، او را به یکی از چهره‌های مهم علم و فرهنگ این شهر تبدیل کرده بود. در جلسات مختلفی او را دیده بودم و پای صحبت‌های عالمانه‌اش نشسته بودم؛ در انجمن دوستداران اصفهان، در جلسه‌ای از جلسات هیئت امنای چهارباغ و… سال گذشته هم سرویس فرهنگ و هنر روزنامه، یک پرونده روایت‌های متنی و ویدئویی درباره او را به دبیری مریم قدسیه، منتشر کرد که مخصوصا دیدن ویدئوی این پرونده را به شما توصیه می‌کنیم. برای دیدن ویدئوی گفت‌و‌گو با پروفسور سیروس شفقی می‌توانید به سایت و کانال تلگرام روزنامه اصفهان‌زیبا مراجعه کنید و عبارت «چهره: سیروس شفقی؛ جغرافی‌دان و اصفهان‌شناس» را جست‌و‌جو کنید.
 
ایزدی: پروفسور شفقی، استاد تمام علم و فرهنگ اصفهان بود
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان در پیامی به مناسبت درگذشت چهره مطرح اصفهان‌شناسی نوشت: «پروفسور سیروس شفقی از مطرح‌ترین و نام‌آورترین چهره‌های علمی و فرهنگی ایران‌زمین در حوزه‌های علوم جغرافی و حفاظت از مواریث ارزشمند فرهنگی بود که به مدت ۵۶ سال در دو سنگر علم و فرهنگ در اصفهان خدمات شایسته‌ای ارائه کرد.»علیرضا ایزدی افزود: «این استاد برجسته دانشگاه اصفهان در سال ۱۳۱۲ خورشیدی در ارومیه متولد و سپس تحصیلات خود را در رشته‌های تاریخ و جغرافی در دانشگاه تبریز و دانشگاه کلن آلمان تا مقطع دکتری ادامه داد و پس‌ازآن در سال ۱۳۴۵ به اصفهان آمد و تا پایان عمر به‌عنوان یک دوستدار اصفهان با تأسیس گروه جغرافی دانشگاه اصفهان در این شهر تاریخی به تدریس، پژوهش و تربیت دانشجویان و دوستداران فرهنگ و هنر این سرزمین مشغول بود.»او افزود: «در طی دو دهه گذشته این استاد فرهیخته که به مقام استادی کامل نائل شده بود، همکاری‌های ارزشمندی را با دوستداران مواریث ارزشمند تاریخی و طبیعی اصفهان به سرانجام رساند و به‌عنوان پدر معنوی بسیاری از جوانان دوستدار فرهنگ و هویت این جهان‌شهر افسانه‌ای در قالب سازمان‌های مردم‌نهاد به شمار می‌رفت.»ایزدی تصریح کرد: «او طی نزدیک به ۵۶ سال فعالیت علمی، صاحب تألیفات ارزشمندی در قالب کتاب، مقاله یا سخنرانی در همایش‌های مختلف علمی و فرهنگی در ایران و سایر نقاط جهان بود که از آن جمله می‌توان به کتاب «جغرافیای اصفهان» به‌عنوان یکی از اولین مطــالــعات عــلــمی درخــصــوص ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیم فلات مرکزی ایران و بازار اصفهان به‌عنوان معرف ویژگی‌های بازار عظیم و تاریخی اصفهان با بیش از چهارسده قدمت اشاره کرد.»
 
 رامش: سیروس شفقی، نویسنده کامل‌ترین کتاب جغرافیای اصفهان بود
یکی از اساتید جغرافیای دانشگاه اصفهان، پیرو فوت دکتر سیروس شفقی در گفت‌و‌گو با ایمنا درباره او بیان کرد: «شفقی بنیان‌گذار گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان بود؛ ازجمله خدمات ارزنده او تأسیس مرکز پژوهشگاه جغرافیایی در سال ۴۶ بوده که هنوز فعال است و یکی از قدیمی‌ترین مراکز پژوهشگاهی دانشگاه اصفهان است. مرحوم شفقی یکی از آگاهان و کارشناسان حوزه شهرشناسی بود که به‌ویژه در مورد شهر اصفهان کتاب ارزنده‌ای به رشته نگارش درآورد. این کتاب کامل‌ترین کتاب درباره جغرافیای اصفهان است.»محمدحسین رامش اضافه کرد: «مرحوم شفقی مطالعات عمیقی درخصوص شهرهای اسلامی انجام داد و پایه‌های شهرشناسی تمدن اسلامی را تفهیم کرد و در این زمینه کتب و پژوهش‌های متعددی به ثبت رساند؛ همچنین نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهایی مانند مصر و الجزایر مطالعات خاصی در راستای شهرهای اسلامی انجام داده است. او از اساتید دارای کلام مستحکم و فرد علمی بود که شأن استادی برازنده وجود او بود؛ او یک استاد به‌تمام‌معنا بود.» به روایت رامش، یکی دیگر از اقدامات مهم مرحوم شفقی این بود که در تمام دانشگاه‌های معتبر ایران و میان استادان جغرافیا فردی وجود ندارد که در مکتب او تعلیم نیافته باشد. او نخبگان خاصی را پرورش داد که توانستند در پهنه کشور دانش جغرافیا را توسعه دهند و تدریس کنند؛ البته مقالات و کتب متعددی نوشته و ارتباطات مناسبی با گروه‌های مختلف داشت.  
 
  نوئین اصفهانی: در دانشکده جغرافیا تالاری به نام دکتر شفقی ایجاد شود
یک سال پیش، سرویس فرهنگ و هنر روزنامه اصفهان‌زیبا، ویژه‌نامه‌ای را به زندگی دکتر سیروس شفقی اختصاص داد که شامل چند گزارش و یادداشت و یک ویدئو بود و در زمان حیات استاد منتشر شد. در آن پرونده، یادداشتی هم به قلم بهروز نوئین اصفهانی، بود که به تاریخ 9 تیرماه 1400 در صفحه فرهنگ و هنر روزنامه اصفهان زیبا منتشر شد و به خاطرات او از ارادت، شاگردی، همکاری و معاشرت خانوادگی 55 ساله‌اش با سیروس شفقی اختصاص داشت. در بخشی از این یادداشت آمده: «در سال اول در راهرو از اتاقی رد شدم که بالای آن نوشته بود: انستیتو جغرافیا. برایم جالب بود که تنها این اتاق به این نام خوانده می‌شد که قرار بود با همت مردانه دکتر شفقی در آینده به دانشکده جغرافیا تبدیل شود.در این اتاق جوانی زیبا، آراسته، خوش‌لباس و… مشغول کار بود. آن موقع، سال اولی بود که رشته جغرافیا ایجادشده بود. اما من به ذوق تمام این‌ها بعد از پایان دروس عمومی به این رشته کشیده شدم. بعد از مدتی به دانشگاه جدید در هزارجریب آمدیم و کم‌کم با همت او همکارانی از آموزش‌وپرورش و ارتش برای درس نقشه‌خوانی و… به ما پیوستند و اوضاع شکل بهتری گرفت، از انستیتو به گروه تبدیل شد و به دو رشته جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی تقسیم شد. نیم بیشتر درس‌ها را هم خود دکتر شفقی تدریس می‌کرد؛ درحالی‌که امروز دانشکده جغرافیا با تعداد زیادی از استادان به کار مشغول است.»در ادامه یادداشت آمده: «خانه ما در خیابان شاه‌عباس خاکی (شریف‌واقفی فعلی) بود. دکتر شفقی هم در این خیابان خانه داشت. به‌جز اینکه کلاس‌های مشترک بین جغرافیای طبیعی و انسانی ادامه داشت، این هم‌محل‌بودن باعث نزدیکی بیشتر من به دکتر می‌شد. کلاس‌های دکتر شفقی بسیار اهمیت داشت؛ زیرا با نظم و ترتیب خاص و صمیمیت تشکیل می‌شد. هم‌کلاسی‌هایی داشتیم که 20 سال یا بیشتر به نسبت دکتر شفقی سن داشتند و بعد از فارغ‌التحصیلی بازنشسته شدند و کلاس درس او را از دست نمی‌دادند. بااینکه بیشتر دانشجویان شاغل بودند، سعی می‌کردند خود را به هر طریقی که هست به کلاس برسانند. در آن زمان دانشگاه اصفهان تقریبا خارج از شهر محسوب می‌شد و همه ما مجبور بودیم پیاده یا سواره خود را به آنجا برسانیم. خود من در خیابان سروش معلم ابتدایی بودم؛ اما به هر طریقی می‌شد خود را به کلاس می‌رساندم.کلاس‌ها خیلی پربار و پرشور برگزار می‌شد و کم‌کم در مواد درسی کارهای تحقیقی هم دیده شد.» نوئین در پایان یادداشتش این پیشنهاد را مطرح کرده است: «اعتقاد دارم باید در دانشکده جغرافیا سالن یا محلی را به نام دکتر شفقی نام‌گذاری کنند. اگرچه به یاد زنده‌یاد دکتر قاسم معتمدی، بانی این دانشگاه عظیم که در خاورمیانه نظیر ندارد و هنوز برای صد سال آینده جا دارد، حتی یک سالن هم اسم‌گذاری نشد؛ به‌هرحال دانشجویانی که در چهل‌پنجاه سال اخیر در رشته جغرافیا درس خوانده‌اند و امروز خود از بهترین استادان مملکت هستند، بهترین گواه خدمات بی‌شائبه دکتر شفقی‌اند.» پیشنهادی که‌ای کاش در زمان حیات استاد عملی می‌شد و با حضور خود او شاهد افتتاح چنین تالاری در دانشکده جغرافیای دانشگاه اصفهان بودیم.
 
مرحوم شفقی رویکرد علمی را به انجمن دوستداران اصفهان آورد
ایسنا در خبری از ایست قبلی دکتر سیروس شفقی حین مطالعه و پژوهش، خبر داد و نوشت: «پایه‌گذاری گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان، انجمن جغرافیدانان اصفهان و انجمن دوستداران اصفهان، برگ‌های درخشان زندگی و فعالیت سیروس شفقی است. ایشان در این انجمن تأکید وافری بر امر پژوهش داشتند و چون خود سوابق طولانی در امر پژوهش داشتند، در موضع‌گیری‌ها، بیانیه‌ها و کنش‌های انجمن بر روش علمی و استفاده از مستندات علمی توجه داشتند. مرحوم شفقی با آوردن نگاه علمی به انجمن تلاش داشتند که مواضع انجمن در مسائل مختلف بر بنیان علمی استوار و همراه با راهکار و دیدگاه کارشناسی باشد و این نکته بسیار ارزشمندی بود. طی مدت ریاست ایشان، انجمن سعی بر توجه به شیوه علمی داشت و ماحصل آن همایش‌های این انجمن بود که سالیانه به مناسبت روز اصفهان برگزار و در آن از سخنرانان مختلف و چهره‌های علمی و دانشگاهی برای سخنرانی، تحلیل و ارائه راهکار علمی درباره مسائل مختلف شهری دعوت می‌شد.»در ادامه این خبر ذکر شده: «سیروس شفقی، یکم تیر سال ۱۳۱۲ در ارومیه متولد شد. او پس از تحصیلات مقدماتی، دوران دبیرستان را در تبریز گذراند و سپس موفق به  اخذ لیسانس در رشته تاریخ و جغرافیا و علوم تربیتی با احتراز رتبه اول در دانشگاه تبریز شد. در سال ۱۳۳۸ به منظور ادامه تحصیل و اخذ درجه دکترا عازم آلمان شد و تحصیلات عالی را در دانشگاه کلن با استفاده از بورس تحصیلی آن دانشگاه در رشته جغرافیا با تخصص جغرافیای شهری به پایان رساند. پس از اخذ درجه دکترا در سال ۱۳۴۴ برای تدریس دروس نقشه‌کشی و کوچ‌نشینی در دانشگاه کلن دعوت و به عنوان استادیار علمی و رسمی مشغول به کار شد. دکتر شفقی از آذرماه ۱۳۴۵ به دانشگاه اصفهان منتقل و به استخدام دانشگاه اصفهان درآمد و گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان را بنیان نهاد.»
 
  نامه‌ای به کلن رسید، شفقی به ایران بازگشت!
روابط عمومی دانشگاه اصفهان نیز طی خبری که روی سایت دانشگاه منتشر شد، اعلام کرده است: «دکتر سیروس شفقی استاد بازنشسته جغرافیای دانشگاه اصفهان و بنیان‌گذار گروه جغرافیای آن دانشگاه، اصفهان‌شناس، عضو و یکی از مؤسسان انجمن جغرافیدانان ایران، رئیس انجمن دوستداران اصفهان روز جمعه ۶ آبان ۱۴۰۱ درگذشت»در این خبر، روایتی از دکتر سیروس شفقی هم ذکر شده که درباره فعالیت‌های تحصیلی‌اش گفته است: «در آلمان که بودم، پس از اتمام تحصیل، در دانشگاه مشغول به کار شده بودم که از طرف دولت ایران نامه‌ای آمد و در آن از تمام ایرانیان تحصیل‌کرده‌ای که در دانشگاه مشغول بودند، دعوت به کار شده بود. یک هفته از دانشگاهی که کار می‌کردم مرخصی گرفتم و آمدم ایران. از بین شهرهایی که می‌شد بروم من اصفهان و شیراز را کاندیدا کردم؛ سه روز رفتم شیراز و سه روز هم آمدم اصفهان که اینجا را ترجیح دادم. برگشتم به کلن و استعفایم را نوشتم. اما استادم قبول نمی‌کرد و نامه نوشت که ایشان آسیستان من است و با من قرارداد بسته‌است. آن زمان سال ۴۵ بود… تا آذر ماه ماندم که البته باید مهر به ایران برمی‌گشتم. وقتی آمدم اصفهان، آذر ماه بود و سه ماه از سال تحصیلی گذشته بود. دیدم ۱۲۰ دانشجو برای رشته جغرافیای انسانی‌اقتصادی و جغرافیای طبیعی ثبت نام شده ولی معلم نداشتیم. مجبور شدیم از دبیران مجرب شهر اصفهان کمک بگیریم و خودمان هم مثل یک معلم مدرسه‌ای ۲۵ ساعت در هفته درس بدهیم؛ تا به مرور فارغ‌التحصیل پیدا کردیم و به کادرمان اضافه شد.»در ادامه این خبر آمده: «او در سال ۱۳۵۶ به مقام استادی نائل آمد. علاوه بر تأسیس و مدیریت گروه جغرافیا و علوم اجتماعی دانشگاه اصفهان، تصدی ریاست دانشکده اقتصاد و علوم اداری و دوره‌های شبانه را بر عهده داشته‌ و چندین دوره عضویت هیئت ممیزه دانشگاه را داشته ‌است. نخستین نقشه جغرافیایی شهر اصفهان به کمک عکس هوایی توسط ایشان تهیه و ترسیم شد. دکتر شفقی در مهرماه سال ۱۳۸۱ به افتخار بازنشستگی نائل آمد.»طبق این روایت، از فعالیت‌های علمی‌خدماتی او تأسیس کتابخانه گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان بدون کمک‌های مالی دانشگاه، راه‌انـدازی و تــأسیس ایسـتـگاه هواشناسی در دانشگاه اصفهان، نماینده گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان در کمیته برنامه‌ریزی دروس در شورای عالی انقلاب فرهنگی، عضو شورای شهرسازی و اسم‌گذاری اماکن و معابر عمومی شهرداری اصفهان، عضو کمیته جغرافیایی مرکز گفت‌وگوهای تمدن‌ها، عضو و مؤسس انجمن جغرافیدانان ایران و دبیر بخش جغرافیای شهری و برنامه‌ریزی شهری فصلنامه تحقیقات جغرافیایی و محقق علمی مرکز دانشنامه جهان اسلام می‌باشند. او دبیر ششمین کنگره جغرافیدانان ایران بود که در دانشگاه اصفهان برگزار شده بود. علاوه بر عضویت در انجمن جغرافیدانان ایران و آلمان، عضو انجمن جغرافیدانان جهان (I.G.U) نیز هستند. بخشی از تلاش‌های او در این سه دهه اخیر متمرکز بر تعریفی از شهر اسلامی شد، آنچه خود پیشنهادش را برای ایجاد یک ردیف درسی دانشگاهی به شورای انقلاب داده بود. تدریس درس شهرهای اسلامی و نبود منبع فارسی مناسب، دکتر شفقی را به سمت تألیف کتابی در این موضوع سوق داد.شایان ذکر است، در ۱۷ اسفند ۱۳۹۴ آیین نکوداشتی برای او از سوی گروه جغرافیای خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. مرکز اصفهان‌شناسی و خانه ملل وابسته به سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان، ۲۲ دی‌ماه ۱۳۹۸ در نشستی با عنوان «اصفهان از فراز نقشه‌ها» از او تجلیل به عمل آورد. همچنین او در ۲۷ تیر ۱۳۹۷ میهمان برنامه زنده‌رود سیمای اصفهان بود. روزنامه اصفهان زیبا در شماره ۹ تیر ۱۴۰۰ صفحاتی را به او اختصاص داد. روابط عمومی دانشگاه اصفهان، طی این مطلب لیست تألیفات فارسی، انگلیسی و آلمانی دکتر سیروس شفقی را هم منتشر کرده است. بخشی از تألیفات فارسی او عبارت‌اند از: «جغرافیای اصفهان، به ضمیمه یکصد و پنجاه قطعه نقشه، نمودار و عکس، انتشارات دانشگاه اصفهان»، «بازار بزرگ اصفهان، نشر سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری مرکز اصفهان‌شناسی و خانه ملل»، «درآمدی بر شناخت شهر اسلامی‌ایرانی: نمونه‌هایی ازشهرهای جهان اسلام، ایران، اصفهان» و «بررسی مناطق خشک و کویرهای ایران، انتشارات دانشگاه اصفهان».