به گزارش اصفهان زیبا؛ کمتر کسی هست که نداند زنان و انقلاب اسلامی چه خدمات متقابلی به یکدیگر داشتند. یکی از بزرگ‌ترین خدمات انقلاب به زنان، در همان سال‌هایی که شدت جنگ تحمیلی بالا گرفته بود(سال 1365) برقراری نهاد فراقوه‌ای برای زنان به درخواست امام خمینی از آیت‌الله خامنه‌ای بود. این امر با پیگیری ایشان با عنوان شورای فرهنگی اجتماعی زنان ذیل شورای عالی انقلاب فرهنگی در 1367 به تصویب رسید و در 1368 شروع به‌کار کرد.
این شورا در همان سال‌های ابتدایی با کمک رهبر معظم انقلاب، پشتیبانی فکری راهبردی می‌شد. نمونه آن را در بیانات دیدار با این شورا در 1369 می‌توان دید.
زنان در دولت سازندگی سوژه یا ابژه؟
در همین حوالی، در 1370 پس از دو سال که از شروع دولت سازندگی گذشته بود، خانم حبیبی به‌عنوان مشاور بانوان ریاست‌جمهوری انتخاب شد. در این دوران، اقداماتی توسط مشاور زنان صورت گرفت. یکی از مهم‌ترین اقدامات حضور در چهارمین کنفرانس زن پکن بود که ایشان با هدف معرفی اسلام به‌عنوان مکتبی رهایی‌بخش برای زنان، تأثیرگذاری بر روند جنبش جهانی زن، تقویت روحیه معنویت و انسانیت در مجامع بین‌المللی زنان، تقویت و انسجام روابط میان زنان کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای اسلامی و تأثیرگذاری بر روند تدوین اسناد بین‌المللی مربوط به زنان و خانواده و نهایتا رفع شبهه‌ها، ایرادها و ابهام‌های وارده بر وضعیت زنان در جمهوری اسلامی در این کنفرانس به همراه صد نفر از بانوان شرکت کرد. حضور بانوان در عرصه بینالملل، راهی بود که هرچند با این اهداف شروع شد، در ادامه در دولت‌های موسوم به جبهه اصلاحات و اعتدال هیچ‌گاه تداوم نیافت؛ مگر بند آخر هدف و تأثیر بدون تأثر از جامعه بینالملل در حوزه زن که این دقیقا با گفتمان غالب انقلاب اسلامی، یعنی داشتن رویکرد تهاجمی و نه انفعالی و ترجمه‌ای از غرب در تضاد است.
با وجود اقدامات خانم حبیبی، روند کلی دولت سازندگی در مسیر توسعه بود و در این روند کلی، زنان نه سوژه بودند و نه ابژه و این به‌خوبی در برنامه توسعه این دوره مشخص است و در مسیر توسعه، بحث علم و اشتغال زنان هم به‌عنوان سوم‌شخص موردنظر بود.
در این دوره نگاه به خانواده، با سیاست‌های کنترل جمعیت در حال انجام بود و تقویت خانواده و جایگاه زن در خانواده، یک گفتمان غالب نبود.
در همین دوران با وجود آنکه گزاره مستند چندانی برای ارتباط رئیس‌جمهور وقت با بانوان نمی‌توان یافت، رهبر معظم انقلاب بارها و بارها با بانوان دیدار داشتند و نکته‌های شایانی را در این دیدارها متذکر می‌شدند. یکی از این بیانات در دیدار بانوان خوزستان در اسفند 1375 شکل‌گرفته که به‌نوعی مانیفست اسلامی حوزه زن است.
زنان در جریان اصلاحات
ایام می‌گذرد، دولت اصلاحات روی کار می‌آید، در این دولت با وجود آنکه گفتمان اصلی بر بحث برابری جنسیتی و مشارکت زنان بود و از همان ابتدا، نام «مرکز امور زنان و خانواده» به «مرکز امور مشارکت زنان» تغییر یافت، اما رئیس‌جمهور وقت خود در مقام عمل هیچ زنی را به‌عنوان وزیر انتخاب نکرد و اذعان داشت که ریسک چنین انتخابی را نمی‌تواند قبول کند.
در این دوره از دولت و البته در امتداد آن در دولت اعتدال، خانواده خرده‌گفتمان مغفولی است که صرفا در حد یک گزاره بوده و به آن اهتمامی نبوده و رویکردها مبتنی بر تغییر و تحول حوزه جنسیت منطبق با نگاه بینالملل است؛ نگاهی که فردگرایی را در برابر نگاه خانواده‌‌گرا قرار می‌دهد و تلاش وافری دارد تا کشور ما را به شاخص‌های بین‌المللی در حوزه زنان نزدیک کند.
همچنین در دولت‌های موسوم به اصلاحات، زیست عفیفانه مورد بی‌عنایتی قرار می‌گیرد و به دنبال بازتعریف آن به‌دوراز مفهوم حجاب است.
در این دولت‌ها، بیشتر از دولت سازندگی به بحث اشتغال زنان پرداخته و به دنبال ارتقای استقلال مالی بانوان بودند و با این فعالیت‌ها امکان تغییر ساختار قدرت در خانواده و جابه‌جایی نقش‌ها در آن فراهم می‌آمد.
نکته دیگر اینکه در طرح‌هایی که در راستای توانمندسازی زنان در جریان اصلاحات دیده می‌شود، نگاه غربی بدون لحاظ ایجاد رشد معنوی زن، رشد مهارت خانوادگی و درواقع به‌صورت کاریکاتوری بروز می‌کند.
شایان ذکر است؛ از همان ابتدای شکل‌گیری دولت اصلاحات، رهبر معظم انقلاب، دیدارهای بانوانه بسیار مهمی داشتند. یکی از مهم‌ترین دیدارها در مهر 1376 بود که رهبری مفصلا به حقوق و ظلم به زنان، معضلات جنبش‌های غربی در حوزه زن و الزام‌های یک جنبش صحیح برای بانوان پرداختند. این گفتمان رهبری، درواقع موضع انقلاب اسلامی را در مواجهه با گفتمان برخی از نمایندگان زن مجلس وقت و همچنین دولت، مشخص می‌کرد.
رهبر معظم در 1379 از سفسطه غرب و سوداگری او در مسئله زن صحبت کردندو راه مبارزه با این سوداگری را بازیابی هویت اسلامی زن و صدور آن به دنیا دانستند؛ چنان‌که خود نیز در همان دیدار هویت جامع اسلامی زن را ترسیم کردند. این نگاه رهبری با نگاهی که جریان اصلاحات در عرصه بینالملل در حوزه زن رقم می‌زد، صدوهشتاد درجه تفاوت داشت.
تغییر جریان اصلاح‌طلب به اصول‌گرا و تأثیر آن بر حوزه زنان
در دوران عدالت و مهرورزی برخلاف جریان غالب اصلاح‌طلبان قبل و بعد خود، گفتمان غالب در حوزه زن، خانواده‌گرایی است؛ لذا نقطه شروع نیز از همین گفتمان و به تبع آن، زیست عفیفانه است؛ اگرچه به خرده‌گفتمان‌های دیگر هم می‌پردازد. این مهم از همان ابتدا با تغییر نام «مرکز امور مشارکت زنان» به «مرکز امور زن و خانواده” به‌چشم آمد؛ اما با وجود چنین رویکردی، زنان در دولت مهرورزی دارای جایگاه مشارکتی ویژه بودند؛ مثلا در دولت ایشان به‌رغم وجود مخالفت‌های زیاد، سه زن به‌عنوان وزیر به مجلس معرفی می‌شوند و برای اولین و آخرین بار یک زن به‌عنوان وزیر انتخاب می‌شود.
در این دولت تلاش می‌شود که در موضوع اشتغال بانوان، سهم خانوادگی زن را به‌طور ویژه لحاظ کنند؛ همچنین مرخصی زایمان دانشجویان افزایش یابد و نیز برخی رشته‌های تحصیلی برای زنان حذف می‌شود.
در دولت مهرورزی، درزمینه ارتباطات بینالملل در حوزه زنان اقداماتی بر اساس جریان‌سازی، مفهوم‌سازی و نهاد‌سازی صورت گرفته و تلاش شده است بدون انفعال در برابر جریان بینالملل، به‌صورت فعال عمل شود؛ لذا چهار سند برای سازمان اسناد اسلامی جهانی در حوزه زنان تدوین شد.
در دوران استقرار دولت مهرورزی، با بیانات مقام معظم رهبری مواجه هستیم. اگرچه تراکم سخنرانی‌ها در دهه 80، در موضوع زن و با بانوان، کمتر از دهه 70 است، اما یکی از مهم‌ترین بیانات درزمینه تعریف و حدود و ثغور تکریم بانوان در سال 88 است.
با استناد به این تعریف متوجه می‌شویم که دولت وقت، با نگاه کاریکاتوری به حوزه خانواده، از حوزه ایجاد فرصت رشد برای زنان در عرصه‌های غیرخانوادگی تا حدودی بازمانده است.
این دیدارها در ابتدای دهه 90 به اوج خود می‌رسد؛ تا آنجا که در دی 1390، رهبری بیان می‌دارند: «در حوزه زن و خانواده، ازلحاظ علمی‌کارشناسی، کارهای بر زمین‌مانده الی‌ماشاءالله داریم. این‌قدر کار بر زمین‌مانده داریم که بعضی از همین پیشنهادهایی که دوستان کردند که مرکزِ چنینی تشکیل شود، مرکزِ چنانی تشکیل شود، همه‌اش درست است؛ باید واقعا بشود.» ازاینجا مشخص می‌شود که انواع کنشگران حوزه زن و خانواده در دولت و مجلس و دیگر نهادهای مرتبط، دچار عقب‌ماندگی علمی و به تبع آن دچار عقب‌ماندگی عملیاتی هستند.
احوال زنان در بازگشت جبهه اصلاحات
در این دوره هشت‌ساله دولت امید و اعتدال، جریان پیوستن به نگاه غربی اصلاحات ادامه یافت.
از محوری‌ترین حرکات این دولت، تدوین شاخص‌های عدالت جنسیتی بود که اکثرا بر اساس نگرش برابری جنسیتی غربی نهاده شده بود؛ اگرچه خود تدوینگران اصرار دارند که این شاخص‌ها بر اساس نگرش اسلامی و گفتمان امامین انقلاب شکل‌گرفته است. این ادعا در حالی است که معاونت زنان و خانواده دولت وقت، از هم‌گرا بودن این شاخص‌ها با عرصه جهانی ابراز خرسندی دارد و این ابراز خوشحالی نشان‌دهنده داشتن رویکرد ترجمه‌ای، تقلیدی و انفعالی در برابر جامعه جهانی در موضوع زن است.
در این دوران، تلاش شده بود که با سهمیه‌بندی بتوانند 30درصد، مناصب مدیریتی را به زنان واگذار کنند؛ این در حالی بود که در این دولت نیز هیچ زنی به‌عنوان وزیر انتخاب نمی‌شود و البته حرکت دولت قبلی در انتخاب وزیر زن را ویترینی می‌خواند. این روند سهمیه‌بندی از مقولاتی است که خلاف گفتمان انقلاب است؛ چنان‌که رهبر معظم در اینجا اصل شایسته‌سالاری را اولی به این سهمیه‌بندی دانسته و افتخار به این سهمیه‌ها را دور منفعل در برابر نگاه تمدن‌سوز غربی می‌دانند.
در طول دولت اعتدال، سیاست‌های رهبری در حوزه جمعیت و خانواده ابلاغ شد و اگرچه قبل از آن مصوبه‌هایی در این راستا، در دولت پیشین وجود داشت، دولت اعتدال برای اجرایی‌کردن این سیاست‌ها و مصوبه‌های افزایش مرخصی زایمان و دورکاری زنان در دوران کرونا اقدام جدی انجام نداد؛ بلکه بعضا خلاف آن عمل کرد.
همچنین در اوایل این دوره، در فروردین 1393 رهبر معظم به این امر اشاره داشتند که جدا کردن مسئله زن از مسئله خانواده، خطای تشخیصی ایجاد می‌کند؛ سپس الزام پرداختن به مسئله زن را تخلیه ذهن از تفکر متحجر نونمای غربی می‌دانند و در ادامه مسائل اصلی زنان را مطرح می‌کنند و در این میان مسئله اشتغال زنان را فرعی می‌دانند.
این چند نکته جهت‌گیری‌های غلط جریان حاکم را در موضوع زن مورد هدف قرار می‌دهد.
دولت خدمت و خدمت به زنان
جریان هزارتوی زنان به دولت خدمت رسید. در طول سه سال و اندی دولت سیزدهم، اتفاق‌های متعددی در حوزه زن و خانواده رقم خورد. برخی اقدامات برای اولین‌بار در حوزه زنان و خانواده در کشور به‌وجود آمد. بیمه صددرصدی درمان ناباروری، بیمه اجتماعی زنان خانه‌دار روستایی و بیمه مادران از بارداری تا شیردهی ازجمله این اقدامات است. شهید رئیسی در دورانی که رئیس‌جمهور بود، طرح کسب‌وکار پایدار خانواده‌محور در سراسر کشور و اختصاص یک درصد بودجه دستگاه‌های اجرایی به حوزه زنان و خانواده را به عرصه اجرا درآورد؛ نه‌تنها مواردی در داخل کشور در حوزه زنان و خانواده توانست به‌صورت چشمگیر در کاهش مشکلات مؤثر باشد، بلکه دستاوردهای بین‌المللی حوزه زنان در دولت سیزدهم نیز آمار بالایی دارد؛ تصدی مقام ریاست دوسالانه کارگروه توانمندسازی اقتصادی زنان اتحادیه کشورهای حاشیه اقیانوس هند (آیورا) و تمدید تصدی مقام ریاست دوسالانه دوم این اتحادیه، تدوین و مشارکت در تدوین ۳۰ عنوان گزارش ملی برای ارائه به مجامع بین‌المللی و منطقه‌ای، ایجاد کمیته ملی زنان و مبارزه با فساد به پیشنهاد معاونت در نشست سالانه کمیسیون مقام زن در سازمان ملل متحد و استقبال مرجع جهانی مبارزه با فساد (UNODC) و تدوین لایحه تشکیل کارگروه ملی زنان و مبارزه با فساد و تصویب آن در ستاد ملی زن و خانواده و دیدار با ۱۷۰ هیئت رسمی و مقامات ارشد کشورها ازجمله این دستاوردها در حوزه بین‌المللی بوده و البته مهم‌ترین دستاورد نظام در عرصه بینالملل در حوزه خانواده، جنبش تعهد به خانواده است که شهید جمهور در نیویورک با قوت فراوان مطرح می‌کند و این همان کنش فعال موردنظر رهبری در حوزه زنان و خانواده بوده و ان‌شاءالله شروعی جدی برای عملکردی این‌گونه در عرصه بینالملل است.
شایان ذکر است که در دولت شهید جمهور به جای حرکت سهمیه‌سازی در اخذ مناصب برای بانوان، برای استفاده از ظرفیت‌های بانوان در تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی، در همه وزارتخانه‌ها، معاونت‌های بانوانه در نظر گرفته شد.همچنین کمتر کسی هست که این روزها از طریق رسانه ملی آخرین امضای طلایی شهید جمهور برای زنان را نشنیده باشد که بر مبنای آن، مراحل زمان‌بر ارسال به کمیسیون‌ها و تأیید هیئت دولت حذف و مقررات بلافاصله بعد از تصویب در ستاد ملی زن و خانواده، توسط رئیس‌جمهور ابلاغ می‌شود.
در دولت شهید جمهور، یکی دیگر از بهترین گام‌های بانوانه، حرکت در مسیر تحقق الگوی سوم است؛ امری که در دستگاه حکمرانی مورد غفلت بوده است و بحمدالله با توجه به گفتمان به‌وجودآمده در میان کنشگران حوزه زن و خانواده انقلابی در راستای تحقق هرچه متکثر این الگو، اقداماتی صورت گرفت؛ ازجمله، در ابلاغیه سند تحول مردمی دولت خدمت موردتوجه قرار گرفت که این مهم فقط در مرحله سند باقی نماند و به استانداری‌ها و فرمانداری‌های کل کشور ابلاغ شد و در جهت تحقق هرچه بهتر الگوی سوم، گام‌هایی برداشته شد؛ هرچند هنوز مدل حکمرانی در حوزه زن و خانواده بر اساس الگوی سوم هنوز در ابتدای راه است.
پیوست: الگوی سوم زن، اولین بار توسط رهبر معظم انقلاب در پیام کنگره هفت هزار زن شهید، در اسفند 1391 بیان شد که البته قبل و بعدازاین پیام، ابعاد مختلف الگو در بیان ایشان ترسیم شده است.
