به گزارش اصفهان زیبا؛ گردشگری عشایری به‌عنوان یکی از جذاب‌ترین و منحصربه‌فردترین شاخه‌های گردشگری، توانسته است توجه گردشگران داخلی و خارجی را جلب کند. تورهایی با هدف آشنایی با سبک زندگی عشایر، ترویج فرهنگ بومی و تجربه زندگی در طبیعت برگزار می‌شوند؛ اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که اجرای این تورها با چالش‌هایی جدی روبه‌روست که در این گزارش به آن‌ها پرداخته‌ایم.
یک کارشناس حوزه گردشگری به «اصفهان‌زیبا» گفت: یکی از دغدغه‌های اصلی در این حوزه، حضور واقعی عشایر در برگزاری این تورهاست. انتظار می‌رود که مدیریت و اجرای این برنامه‌ها به‌صورت کامل به عهده خود عشایر باشد تا تجربه‌ای اصیل و واقعی برای گردشگران فراهم شود. بااین‌حال، بسیاری از تورهای موجود، تصویری غیرواقعی از زندگی عشایری ارائه می‌دهند؛ افرادی که به‌ظاهر نماینده عشایر هستند اما با استفاده از امکانات مدرن و تنها با پوشیدن لباس‌های عشایری، تصویری تصنعی از این سبک زندگی ارائه می‌دهند.
منصور قاسمی بیان کرد: زندگی عشایری با تکیه بر طبیعت و امکانات ابتدایی، تفاوت‌های بسیاری با زندگی مدرن امروزی دارد. این تضاد باعث شده تا اجرای تورهای کاملا عشایری دشوار باشد. در بسیاری از موارد، امکانات مدرن مانند غذاهای آماده، اقامتگاه‌های بهداشتی و سایر خدمات رفاهی به تورها اضافه شده که از اصالت تجربه می‌کاهد.
او ادامه داد: تورهای واقعی عشایری که با مدیریت خود عشایر برگزار شوند، احترام به فرهنگ و آداب آن‌ها را تضمین می‌کنند. اما در تورهایی که عوامل بیرونی در مدیریت نقش دارند، احتمال بروز برخوردهای نامناسب و شوخی‌هایی که فرهنگ عشایری را زیر سؤال می‌برد، وجود دارد. همچنین موسیقی محلی و غذاهای سنتی مانند آش دوغ یا دوغ محلی، بخش کوچکی از این فرهنگ را به نمایش می‌گذارند و بسیاری از آداب‌ورسوم اصیل نادیده گرفته می‌شود.
این کارشناس گردشگری اظهار کرد: تورهای طراحی‌شده برای گردشگران خارجی اغلب طولانی‌تر و همراه با تجربه کامل زندگی عشایری هستند. این برنامه‌ها شامل همراهی با عشایر در زمان کوچ، تجربه خوردن غذاهای محلی و زندگی در چادرهای عشایری است. اما تورهای داخلی عمدتا به اقامت کوتاه‌مدت، صرف ناهار و یک شب خوابیدن در محیط محدود می‌شوند و بیشتر جنبه تفریحی دارند تا تجربه‌ای واقعی.
چالش‌های زیست‌محیطی و نقش راهنمایان حرفه‌ای
قاسمی یکی از مسائل حیاتی در تورهای عشایری را آسیب‌های زیست‌محیطی دانست. از زباله‌گذاری در طبیعت تا استفاده از مواد آلاینده بهداشتی، این تورها می‌توانند تأثیرات منفی جبران‌ناپذیری بر محیط‌زیست داشته باشند. حضور راهنمایان حرفه‌ای طبیعت‌گردی که گردشگران را به رعایت اصول پاک‌داشت طبیعت تشویق کنند، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. شعار همیشگی این برنامه‌ها باید این باشد: «از طبیعت چیزی نبریم و چیزی به آن اضافه نکنیم.»
او گفت: برنامه‌ریزی تورهای عشایری باید با توجه به سن و توانایی شرکت‌کنندگان انجام شود. این نوع گردشگری مناسب کودکان یا افراد سالخورده نیست و بیشتر برای جوانان و میان‌سالان طراحی می‌شود. همچنین تعداد شرکت‌کنندگان در هر تور باید محدود باشد تا کنترل و نظارت راهنمایان به بهترین شکل ممکن انجام شود.
گردشگری عشایری فرصتی برای توسعه اقتصادی
قاسمی اذعان کرد: گردشگری عشایری علاوه بر ترویج فرهنگ و حفظ طبیعت، می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا کند. ورود گردشگران به مناطق عشایری می‌تواند درآمدزایی برای این جوامع به همراه داشته باشد و زندگی آن‌ها را بهبود بخشد. همچنین این فرصت می‌تواند زمینه بازگشت عشایری را که به شهرها مهاجرت کرده‌اند، فراهم کند و به احیای فرهنگ و معیشت سنتی کمک کند.
ضرورت وضع قوانین و نظارت بر تورها
قاسمی اظهار کرد: برای اجرای موفق تورهای عشایری، وضع قوانین و نظارت دقیق بر روند برگزاری ضروری است. از رعایت حقوق عشایر گرفته تا آموزش گردشگران درباره حفاظت از محیط‌زیست، همه باید به‌صورت دقیق برنامه‌ریزی و اجرا شود. این مسئولیت بر عهده نهادهای مرتبط، دفاتر گردشگری و راهنمایان متخصص است.
او تصریح کرد: تورهای عشایری با تمام جذابیت‌ها و ظرفیت‌هایشان، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، نظارت حرفه‌ای و اجرای اصیل هستند. تنها در این صورت است که می‌توان از تخریب طبیعت جلوگیری کرده، فرهنگ عشایری را حفظ کرد و تجربه‌ای واقعی برای گردشگران فراهم آورد. این مسیر هرچند دشوار، اما برای پایداری فرهنگ و طبیعت ایران ضروری است.
این کارشناس گردشگری خاطرنشان کرد: اولین گام‌های حرفه‌ای برای اجرای تورهای عشایری به سال ۱۳۷۸ بازمی‌گردد، زمانی که این برنامه‌ها عمدتا برای گردشگران اروپایی، به‌ویژه آلمانی‌ها، فرانسوی‌ها و سوئیسی‌ها طراحی شد. تورها با محوریت همراهی با کوچ عشایر در ییلاق و قشلاق برگزار می‌شد و از شرایط واقعی زندگی عشایری الگو می‌گرفت. این تورها با استقبال چشمگیری روبه‌رو شدند و مجریان ایرانی تلاش کردند مطابق انتظارات دفاتر گردشگری خارجی، تجربه‌ای اصیل از زندگی عشایر ارائه دهند.
او افزود: اما به‌مرورزمان، این روند از اصالت فاصله گرفت و برنامه‌ها به شکل مصنوعی اجرا شدند؛ به‌طوری‌که جذابیت اولیه برای گردشگران خارجی کاهش یافت. این افول، سرانجام تا سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۴ به کاهش محسوس این نوع از گردشگری انجامید.
قاسمی تأکید کرد: محل اقامت عشایر عمدتا در طبیعت بکر، کوه‌ها، دره‌ها یا کویر قرار دارد. این شرایط، برای افرادی که دارای معلولیت هستند یا کودکان و سالمندان، مناسب نیست. درحالی‌که برخی مجریان تلاش می‌کنند با ایجاد اردوگاه‌های نزدیک به شهرها و جاده‌ها، برنامه‌ها را برای گروه‌های بیشتری در دسترس کنند، این اقدامات بیشتر به توری مصنوعی شباهت دارد. از سوی دیگر، اجرای تور عشایری واقعی مستلزم پذیرش شرایط سخت زندگی عشایری است؛ از اقامت در چادرهای سنتی گرفته تا استفاده از مواد غذایی محلی.
نقش راهنمایان و اثرات فرهنگی تورهای عشایری
قاسمی تصریح کرد: راهنمایان تور، یکی از ارکان اصلی موفقیت این برنامه‌ها هستند. آن‌ها نه‌تنها گردشگران را با فرهنگ عشایری و تولیدات محلی مانند صنایع‌دستی، مواد لبنی و میوه‌های خشک آشنا می‌کنند، بلکه با تبلیغ و تسهیل خرید این محصولات، به اقتصاد محلی کمک می‌کنند. این اقدامات می‌تواند به احیای فرهنگ عشایر، افزایش خودباوری در بین آن‌ها و حفظ لهجه، گویش و سنت‌های خاصشان منجر شود.
او اذعان کرد: یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در تورهای عشایری، حفظ طبیعت و جلوگیری از آسیب‌های زیست‌محیطی است. استفاده از ظروف پلاستیکی، رها کردن زباله‌ها در طبیعت و ایجاد زباله‌دان‌های غیرمجاز، ازجمله مشکلاتی است که راهنمایان حرفه‌ای تلاش می‌کنند با اقدامات آگاهانه از وقوع آن‌ها جلوگیری کنند.
پیشنهاد‌ها برای بهبود عملکرد تورهای عشایری
قاسمی در خصوص بهبود عملکرد تورهای عشایری گفت: وزارت میراث فرهنگی و گردشگری باید نظارت‌های جدی‌تری بر کیفیت تورها و میزان اصالت آن‌ها داشته باشد. گردشگران، مجریان تورها و عشایر باید آموزش‌های لازم را در زمینه حفظ محیط‌زیست، تعامل فرهنگی و ارتقای اقتصاد محلی دریافت کنند. همچنین مجریان باید برنامه‌ها را به‌گونه‌ای طراحی کنند که ضمن افزایش اشتغال‌زایی در مناطق عشایری، از تغییرات منفی در فرهنگ و سبک زندگی آن‌ها جلوگیری شود.
او خاطرنشان کرد: تورهای عشایری فرصتی بی‌نظیر برای تبادل فرهنگی، تقویت اقتصاد محلی و آشنایی با زندگی سنتی عشایر هستند. اما موفقیت این برنامه‌ها مستلزم حفظ اصالت، مدیریت دقیق، نظارت مستمر و توجه به طبیعت است. تنها در این صورت می‌توان از این سرمایه فرهنگی و طبیعی به بهترین شکل بهره برد.
قاسمی اذعان کرد: تورهای عشایری فرصتی بی‌نظیر برای معرفی زندگی بومی، تولیدات محلی و فرهنگ عشایری به گردشگران داخلی و خارجی است. در این میان، نقش راهنمایان تورها به‌عنوان پل ارتباطی میان عشایر و گردشگران غیرقابل‌انکار است. راهنماها می‌توانند ضمن معرفی فرهنگ و سبک زندگی عشایر، زمینه را برای حمایت اقتصادی از این جوامع فراهم کنند.
این کارشناس گردشگری بیان کرد: بانوان عشایری به‌ویژه در تولید صنایع‌دستی، مواد لبنی و محصولات محلی نقش پررنگی دارند. گردشگران اغلب علاقه‌مند به خرید این محصولات، از لبنیات تازه گرفته تا گلیم‌ها و میوه‌های خشک هستند. راهنمایان با تبلیغ این تولیدات و تشویق گردشگران به خرید آن‌ها می‌توانند به رونق اقتصاد محلی و تأمین هزینه‌های زندگی عشایر کمک شایانی کنند.
قاسمی توضیح داد: نخستین برنامه‌های رسمی تورهای عشایری در سال ۱۳۷۸ اجرا شد و مخاطبان اصلی آن گردشگران اروپایی، به‌ویژه از آلمان، فرانسه و سوئیس بودند. این تورها در زمان کوچ عشایر و به‌طور موازی با مسیر قشلاق و ییلاق برگزار می‌شد و با استانداردهای حرفه‌ای بین‌المللی طراحی شده بود.
او اذعان کرد: برنامه‌های چندروزه همراه با عشایر، از حمل‌ونقل با چهارپایان گرفته تا شرایط واقعی زندگی عشایری، با استقبال زیادی روبه‌رو شد؛ اما به‌مرورزمان، اجرای این برنامه‌ها به شکل مصنوعی درآمد و اصالت خود را از دست داد. این روند باعث کاهش جذابیت تورها برای گردشگران خارجی شد و از سال ۱۳۹۴ به بعد، استقبال از تورهای عشایری به‌طور چشمگیری کاهش یافت.
تأثیر اقتصادی و فرهنگی تورهای عشایری
او یادآور شد: گردشگری عشایری می‌تواند نقش مهمی در تقویت اقتصاد محلی ایفا کند. ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان، افزایش درآمد عشایر و حفظ سبک زندگی سنتی از جمله اثرات مثبت این نوع گردشگری است. همچنین این تورها زمینه‌ساز تبادل فرهنگی میان عشایر و گردشگران هستند؛ موضوعی که می‌تواند به احیای گویش‌ها، آداب‌ورسوم و حتی افزایش اعتمادبه‌نفس عشایر نسبت به فرهنگ خود منجر شود.
قاسمی خاطرنشان کرد: علی‌رغم مزایای اقتصادی و فرهنگی، تورهای عشایری با چالش‌هایی نیز همراه است. برخی از این برنامه‌ها به دلیل دخالت‌های غیرحرفه‌ای یا عدم رعایت اصالت، به محیط‌زیست و زندگی عشایری آسیب رسانده‌اند.
او مطرح کرد: نظارت دقیق‌تر و آموزش‌های لازم برای مجریان، راهنمایان و حتی گردشگران می‌تواند از این آسیب‌ها جلوگیری کند. از سوی دیگر، تلاش برای حفظ اصالت تورها و جلوگیری از تبدیل آن‌ها به برنامه‌های ساختگی، ضرورتی است که باید در دستور کار مسئولان گردشگری قرار گیرد. تورهای عشایری، اگر به‌درستی اجرا شوند، نه‌تنها به رشد اقتصادی و فرهنگی مناطق عشایری کمک می‌کنند، بلکه فرصتی برای تجربه‌ای متفاوت و آموزنده برای گردشگران خواهند بود.
قیمت‌گذاری تورها و تنوع خدمات
قاسمی گفت: قیمت تورهای عشایری بسته به امکانات و نوع خدمات ارائه‌شده متفاوت است. سطح انتظارات گردشگران، از تجربه ساده و نزدیک به زندگی عشایر تا خدمات لوکس‌تر، تعیین‌کننده نرخ این تورهاست. به‌طورکلی، این تورها برای سنین میان‌سال و جوان طراحی شده‌اند و کمتر مناسب کودکان و سالمندان هستند. بااین‌حال، این تورها به دلیل ارتباط نزدیک با طبیعت و زندگی عشایری، چالش‌هایی نیز به همراه دارند. برای مثال، ورود دام‌های سبک مانند بز به مناطق کوچ عشایری می‌تواند باعث تخریب پوشش گیاهی و از بین رفتن گونه‌های خاص گیاهی شود؛ معضلی که پیش‌تر تأثیرات جبران‌ناپذیری بر تنوع زیستی زاگرس داشته است.
تأثیرات زیست‌محیطی و نیاز به نظارت بیشتر
او عنوان کرد: گردشگری عشایری، علاوه بر تأثیرات مثبت اقتصادی و فرهنگی، می‌تواند به محیط‌زیست آسیب برساند. رفتارهای ناآگاهانه برخی گردشگران ایرانی، از جمله استفاده از مواد شوینده غیرمجاز و ایجاد آتش‌سوزی در جنگل‌ها، تهدیدی جدی برای منابع طبیعی است. همچنین ورود آلاینده‌ها به چشمه‌ها در اثر شست‌وشو و استحمام، زنگ خطری برای حفظ منابع آبی است.
قاسمی افزود: با وجود چالش‌ها، تورهای عشایری ظرفیت‌های بسیاری برای ایجاد اشتغال و رونق اقتصاد محلی دارند. این برنامه‌ها می‌توانند برای جوانان مناطق عشایری فرصت‌های شغلی جدیدی فراهم کنند و به معرفی و فروش تولیدات محلی کمک کنند. علاوه بر این، تجربه زندگی عشایری، آشنایی با گویش‌ها و آداب محلی، نوعی تبادل فرهنگی ارزشمند ایجاد می‌کند که هم برای گردشگران و هم برای عشایر مفید است.
این کارشناس گردشگری تأکید کرد: رنگ‌های شاد لباس‌های عشایری و ارتباط مستقیم با طبیعت زنده، حس زیبایی‌شناسی و انرژی مثبت به گردشگران منتقل می‌کند. چنین تجربه‌هایی می‌توانند تأثیر ماندگاری در ذهن گردشگران داشته باشند و حتی به‌نوعی کلاس آموزشی درباره سختی‌ها و زیبایی‌های زندگی در طبیعت تبدیل شوند.
ضرورت آموزش و آسیب‌شناسی تورهای عشایری
او اظهار کرد: برای کاهش آسیب‌ها و بهبود کیفیت تورها، آموزش مجریان، راهنمایان و حتی گردشگران ضروری است. برگزاری این تورها باید تحت نظارت دقیق وزارت میراث فرهنگی و گردشگری انجام شود تا علاوه بر حفظ کیفیت خدمات، از بروز آسیب‌های زیست‌محیطی، فرهنگی و اقتصادی جلوگیری شود.
قاسمی تصریح کرد: آسیب‌شناسی مشکلات احتمالی و برنامه‌ریزی برای رفع آن‌ها، می‌تواند راه را برای برگزاری ایمن و مؤثرتر تورهای عشایری هموار کند. در این میان، هر سه گروه شامل مجریان، عشایر میزبان و گردشگران باید از آموزش‌ها و آگاهی‌های لازم برخوردار شوند تا هم از مزایای اقتصادی و فرهنگی بهره‌مند شوند و هم از پیامدهای منفی احتمالی جلوگیری شود. گردشگری عشایری اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند پلی برای ارتباط با گذشته، حمایت از جوامع محلی و حفظ فرهنگ و طبیعت باشد.
نگاه غیرحرفه‌ای به گردشگری عشایری
او خاطرنشان کرد: گردشگری در ایران هنوز به سطح حرفه‌ای و استانداردهای بین‌المللی نرسیده است. تورهای عشایری نیز از این قاعده مستثنا نیستند و اغلب با چالش‌هایی مواجهند که از ضعف نظارت و ارزیابی نشئت می‌گیرد. اگرچه وجود راهنمایان مجرب طبیعت‌گردی یکی از نقاط قوت این حوزه است، کمبود تعداد آن‌ها و ضعف در نظارت می‌تواند اصالت تورهای عشایری را به خطر بیندازد. برخی تورها به سمت نمایشی و ساختگی شدن سوق پیدا کرده‌اند. استفاده از مواد لبنی صنعتی، حمل دام‌ها با خودروهای سنگین و تغییر در پذیرایی‌ها و رسم و رسوم عشایری نمونه‌هایی از این روند هستند. این تغییرات، گردشگری عشایری را از هویت اصلی‌اش دور کرده و تجربه‌ای غیرواقعی به گردشگران ارائه می‌دهد.
چالش‌های فرهنگی و طبیعی در تورهای عشایری
به باور قاسمی تورهای عشایری باید به‌گونه‌ای برگزار شوند که نه‌تنها تغییری در فرهنگ و سبک زندگی عشایر ایجاد نکنند، بلکه به اصالت و رسوم آن‌ها احترام بگذارند. دخالت در نوع پذیرایی، اقامتگاه‌ها و حتی استفاده از امکانات غیرمحلی، می‌تواند بر زندگی عشایر اثرات منفی بگذارد. در کنار این چالش‌ها، طبیعت نیز تحت‌تأثیر این تورها قرار دارد. آسیب به منابع طبیعی، آلودگی چشمه‌ها، تخریب پوشش گیاهی و آتش‌سوزی‌های ناشی از بی‌احتیاطی گردشگران از جمله نگرانی‌های اصلی است. این موضوع نیازمند توجه جدی سازمان‌های نظارتی، دفاتر خدمات گردشگری و راهنمایان تور است تا از هرگونه آسیبی جلوگیری شود.
قوانین و مقررات برای حفظ اصالت و طبیعت
او ادامه داد: برگزاری تورهای عشایری نیازمند وضع قوانین شفاف و نظارت دقیق است. وزارت میراث فرهنگی، دفاتر گردشگری و راهنمایان باید با آموزش‌های لازم، اطمینان حاصل کنند که این تورها نه‌تنها آسیبی به طبیعت و فرهنگ وارد نمی‌کنند، بلکه باعث رونق اقتصادی و احیای سنت‌ها می‌شوند. این حساسیت‌ها باید در تمام مراحل تور، از برنامه‌ریزی تا اجرا، موردتوجه قرار گیرد.
گردشگری؛ فرصتی برای بازگشت به روستا و احیای فرهنگ عشایری
به گفته قاسمی، گردشگری می‌تواند تأثیرات مثبتی بر اقتصاد و فرهنگ محلی داشته باشد. در مناطقی که مقصد گردشگری می‌شوند، ورود گردشگران می‌تواند به احیای روستاها و تشویق مهاجران به بازگشت کمک کند. در حوزه عشایری نیز، گردشگری می‌تواند با حمایت از تولیدات محلی، رونق اقتصادی و معیشت عشایر را بهبود بخشد.
او افزود: بااین‌حال، این تأثیرات باید به‌گونه‌ای مدیریت شود که ضمن حمایت از اقتصاد محلی، به آموزش و آگاهی گردشگران درباره اهمیت حفاظت از طبیعت نیز منجر شود. گردشگری عشایری نباید تنها به انتقال مفاهیم مدرن به عشایر محدود شود؛ بلکه باید پلی برای تبادل فرهنگی باشد که احترام به اصالت زندگی عشایر و حفظ طبیعت را در اولویت قرار دهد. درنهایت تورهای عشایری، اگر به‌درستی نظارت و اجرا شوند، می‌توانند فرصتی برای حفظ فرهنگ، تقویت اقتصاد محلی و آموزش احترام به طبیعت باشند. اما این امر مستلزم همکاری همه‌جانبه میان سازمان‌های نظارتی، مجریان تور و حتی گردشگران است. تنها با ایجاد تعادل میان توسعه گردشگری و حفظ اصالت و محیط‌زیست می‌توان از این ظرفیت بهره‌برداری پایدار کرد.
