به گزارش اصفهان زیبا؛ از روزی که اسباب‌بازی‌ها در جعبه سیاه جان گرفتند، به حرف افتادند و یک زندگی واقعی در دنیای بچه‌ها آغاز کردند، باید می‌فهمیدیم اسباب‌بازی‌ها تنها برای بازی و سرگرمی نیستند. از آن روز که عروسک لوک خوش‌شانس برای کمک به کودکان کارتونی مصمم شد، باید متوجه می‌شدیم که این یک بازی ساده نیست. زمانی که عروسک باربی با همه زیبایی و ناز و عشوه‌اش در دستان دختران ایرانی قرار گرفت و زیبایی را به‌جای تمام کمالات انسانی ارزش قرار داد، باید با اسباب‌بازی‌ها جور دیگری برخورد می‌کردیم.
آن روزها ما نیز در سن کودکی بودیم؛ من و بسیاری از هم‌سن‌و‌سال‌هایم بعضی وقت‌ها الکی خودمان را به خواب می‌زدیم و زیرچشمی حواسمان به اسباب‌بازی‌هایمان بود تا شاید بتوانیم راه‌رفتن و حرف‌زدنشان را ببینیم، آن‌قدر که آن‌ها را باور کردیم. آن زمان کسی به این مسئله فکر نمی‌کرد که اسباب‌بازی تا چه اندازه بر روی کودک اثرگذار است. آن روزها به اسباب‌بازی فقط به چشم سرگرمی نگاه می‌کردیم.
اما اسباب‌بازی‌ها دنیای بزرگ‌تری دارند و هرکدام هویت ویژه‌ای در دنیای مجازی و واقعی. البته رفته‌رفته هویت اسباب‌بازی‌ها در داخل نیز شکل جدی‌تری پیدا کرد؛ مثل در حال حاضر رده سنی مخاطب هرکدام مشخص است، هرکدام برای تقویت یک مهارت یا یک هوش در یک رده سنی مشخص طراحی شده‌اند. شاید درگذشته اسباب‌بازی فقط برای کودکان بود؛ اما امروزه اسباب‌بازی‌هایی طراحی می‌شوند که مخاطب بزرگ‌سال دارند. همه این‌ها نشان می‌دهد، بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها فراتر از تصور ما پیش رفته‌اند. بازی‌های مختلف با اهداف مختلف طراحی می‌شوند، اهداف و روندهایی که شاید با یک‌بار بازی تأثیر چندانی روی مخاطب نداشته باشد؛ اما تکرار بازی می‌تواند اثرات مثبت یا منفی بر روی فرد بگذارد. ازاین‌رو نمی‌توان از تأثیرات و نفوذ فرهنگی تربیتی اسباب‌بازی‌ها غافل شد.
اما اسباب‌بازی‌ها دنیای بزرگ‌تری دارند و هرکدام هویت ویژه‌ای در دنیای مجازی و واقعی کسب کرده‌اند. البته رفته‌رفته هویت اسباب‌بازی‌ها در داخل نیز شکل جدی‌تری پیدا کرد؛ مثل الان رده سنی مخاطب هرکدام مشخص است، هرکدام برای تقویت یک مهارت یا یک هوش در یک رده سنی مشخص طراحی شده‌اند. شاید درگذشته اسباب‌بازی فقط برای کودکان بود؛ اما امروزه اسباب‌بازی‌هایی طراحی می‌شوند که مخاطب بزرگ‌سال دارند. همه این‌ها نشان می‌دهد، بازی‌ها و اسباب‌بازی‌ها فراتر از تصور ما پیش رفته‌اند. بازی‌های مختلف با اهداف مختلف طراحی می‌شوند، اهداف و روندهایی که شاید با یک‌بار بازی تأثیر چندانی روی مخاطب نداشته باشد؛ اما تکرار بازی می‌تواند اثرات مثبت یا منفی بر روی فرد بگذارد. ازاین‌رو نمی‌توان از تأثیرات و نفوذ فرهنگی تربیتی اسباب‌بازی‌ها غافل شد.
بازی با ذهن
علی نقش فعال تربیتی و صاحب نشان اسباب‌بازی «شکرستان» بازی اسباب‌بازی‌ها را بیشتر و بهتر شرح می‌دهد. او بازی را یکی از مهم‌ترین ابزارهای تربیتی برای کودک، به‌ویژه در سنین ابتدایی تولد می‌داند و می‌گوید: «بازی همواره به اسباب و ابزار نیاز دارد و اسباب‌بازی همان ابزار بازی است. اسباب‌بازی مطلوب چیزی است که در راستای تحقق اهداف تربیتی بازی‌ها قرار می‌گیرد. طبیعی است که بازی‌ها متناسب با سن بچه‌ها متفاوت می‌شوند؛ مثلا بازی‌های دوران کودکی با بازی‌های دوران نوجوانی متفاوت است. دلیل این تفاوت رشد ذهنی و رشد شخصیتی کودکان در سنین مختلف است.»
ازنظر نقش، اسباب‌بازی مطلوب باید در درجه اول اهداف مربوط به رشد و تربیت بچه را کلید بزند. او در ادامه می‌گوید: «اسباب‌بازی باید یکی از اهداف تربیتی مخاطب خود را تحقق بخشد یا بتواند حداقل یکی از ابعاد فردی کودک یا نوجوان را تقویت کند و پرورش دهد. برای مثال در زمینه رشد به پرورش دقت، تمرکز، توجه، هوش و این‌گونه ابعاد کودک کمک کند یا در زمینه تعاملات و ارتباطات بتواند گفت‌وگو، صحبت‌کردن، تصمیم‌گیری، معامله‌کردن و این‌گونه موارد در شخصیت کودک را تقویت کند. برخی بازی‌ها نیز در زمینه تحرک و پویایی مخاطب نقش ایفا می‌کنند و ازنظر فیزیکی بچه‌ها را درگیر می‌کند؛ مانند توپ یا طناب؛ بنابراین اسباب‌بازی باید حداقل یکی از اهداف رشدی و تربیتی را تحقق بخشد.»
او معتقد است ابعاد رشدی مختلف بچه‌ها در سنین مختلف اقتضائات متفاوتی دارد و در ادامه تشریح می‌کند: «در سنین کودکی اسباب‌بازی‌هایی که دقت و توجه را تقویت می‌کند یا موجب هماهنگی اعضای بدن با ذهن می‌شود و حرکتی هستند، مناسب‌تر است. به‌مراتب با رشد و تکامل کودک بازی‌ها جهت‌گیری دقیق‌تری پیدا می‌کنند و اسباب‌بازی‌های هدفمندتری نیاز می‌شود. در سنین نوجوانی، بچه‌ها به‌وسیله بازی‌ها می‌توانند ابعاد شخصیتی و تعاملی خود را تقویت کنند. برای مثال در بردگیم‌ها و بازی‌های گروهی که بیشتر مخاطب نوجوان دارد، بچه‌ها در استراتژی‌های اقتصادی و مدیریتی مهارت‌های بیشتری پیدا می‌کنند و در این زمینه‌ها رشد می‌کنند. البته بازی‌های حرکتی همواره در همه سنین استقبال می‌شوند.»
کدام اسباب‌بازی؟
این فعال تربیتی برای بررسی اسباب‌بازی موضوع دیگری نیز لحاظ می‌کند و جنبه فرهنگی را نیز ازجمله معیارهای مهم در انتخاب اسباب‌بازی می‌داند و این مسئله را این‌گونه شرح می‌دهد: «اگر بخواهیم فرزندانمان در یک فضای فرهنگی خاص پرورش یابند، دقت و توجه در انتخاب اسباب‌بازی برای آن‌ها یک مسئله مهم خواهد بود. در حال حاضر اسباب‌بازی‌های بسیاری با طرح‌ها و مدل‌های متنوع در بازار موجود است، اما اگر بخواهیم فرزندانمان در فضای فرهنگی ایرانی‌اسلامی رشد پیدا کنند باید دقت بیشتری نسبت به تهیه اسباب‌بازی داشته باشیم؛ بنابراین باید اسباب‌بازی‌ها و بازی‌هایی انتخاب کنیم که مواردی همچون حیا در آن رعایت شده باشد یا از مسائلی مانند ربا، دروغ، خیانت، دزدی و مواردی ازاین‌دست به‌دور باشد.»
علی نقش جو فرهنگی حاکم بر کودکان و نوجوانان امروز را تحت تأثیر رسانه می‌داند و معتقد است اسباب‌بازی‌ها ادامه‌دهنده مسیر رسانه‌ها هستند. او در این رابطه توضیح می‌دهد: «شخصیت‌هایی که بچه‌ها در رسانه‌های تصویری با آن‌ها آشنا می‌شوند، به‌وسیله اسباب‌بازی‌ها در دنیای واقعی کودکان و نوجوانان می‌آیند و نقش ایفا می‌کنند. نقشی که منجر به ارتباط مستمر و در بسیاری از موارد سبب قهرمان‌سازی می‌شود. این مسئله باعث می‌شود، فضای فرهنگی مدنظر سازندگان این شخصیت‌ها در بچه‌ها بروز و ظهور پیدا کند. به همین دلیل اسباب‌بازی در تربیت و فرهنگ کودکان و نوجوانان نقش بسیار مؤثری دارد که متأسفانه در این زمینه ضعف مدیریتی و ضعف فرهنگی شدیدی در کشور وجود دارد.»
او در رابطه با اسباب‌بازی‌های خارجی می‌گوید: «اسباب‌بازی‌های وارداتی به‌خودی‌خود آسیب قابل‌توجهی ندارند؛ اما چالش اصلی این اسباب‌بازی‌ها تصاویر استفاده‌شده بر روی آن‌هاست که موجب گرایش و علاقه کودکان به این شخصیت‌ها می‌شود؛ درواقع این کاراکترها در ذهن کودک به یک الگو و شخصیت تبدیل می‌شود. در رابطه با بردگیم‌ها و بازی‌های فکری که مخاطب بیشتر آن‌ها نوجوانان و جوانان هستند، پیشبرد و استراتژی‌هایی وجود دارد که ازنظر اخلاقی با فرهنگ ما در تضاد هستند. این بازی‌ها متناسب بافرهنگ غربی طراحی و ساخته شده‌اند و مسائلی همچون دروغ، خیانت، ربا، خشونت و بسیاری از رذایل اخلاقی در آن‌ها به‌طور عادی رواج دارد. متأسفانه فقط زبان‌بازی‌ها بومی می‌شود و ازنظر فرهنگی هیچ نظارتی بر آن‌ها وجود ندارد.»
بدون فرهنگ بومی
صاحب نشان شکرستان از رقابت سالم در میدان بازی‌های داخلی می‌گوید: «خوشبختانه بیش از هشت سال است که صنعت اسباب‌بازی کشور رشد بسیار خوبی داشته است و در حال حاضر غالب اسباب‌بازی‌های موجود در بازار ایرانی هستند. جالب است بدانید ازنظر اسباب‌بازی‌های فکری، وسایل ورزشی و سرگرمی و اسباب‌بازی‌های دخترانه تا حدود زیادی خودکفاییم فقط در برخی اسباب‌بازی‌های الکترونیک هنوز نتوانسته‌ایم به قوت لازم برسیم. البته اسباب‌بازی‌های خارجی به دلیل قیمت بالا استقبال کمتری دارند؛ اما آنچه مسئله‌ساز است وجود کاراکترها و شخصیت‌های غربی مانند بتمن، باربی، بن‌تن، السا و انا، دختر کفشدوزکی و سایر کاراکترهاست که همچنان به‌وفور در اسباب‌بازی‌های داخلی استفاده می‌شود و بسیار آسیب‌زا هستند.»
نقش، فعالیت فرهنگی کشور در حوزه قهرمان‌سازی را بسیار ضعیف می‌داند و می‌گوید: «متأسفانه ما در زمینه شخصیت‌سازی و قهرمان‌سازی چه در رسانه و چه در اسباب‌بازی ضعیف عمل کرده‌ایم. ما باید بتوانیم شخصیت‌های خوب و متناسب بافرهنگ خودمان ایجاد کنیم و آن‌ها را پرورش دهیم. بعضا در مقاطعی شخصیت‌هایی شکل گرفتند اما نتوانستند آن‌ها را در طول زمان حفظ کنند و از دست رفتند. به نظر می‌رسد در کشور هیچ عزمی برای استفاده از شخصیت‌های بومی در نوشت‌افزار و اسباب‌بازی وجود ندارد تا این شخصیت‌ها بتوانند با تکرار و استمرار ماندگار شوند.»
او لازمه یک فضای مطلوب در حوزه اسباب‌بازی را تولیدات هدفمند می‌داند و در این زمینه معتقد است: «اگر صنعت اسباب‌بازی بخواهد به‌صورت جدی بافرهنگ همسو شود، نیاز به یک‌سری اقدامات در این حوزه است. در قدم اول باید اسباب‌بازی‌ها دارای شناسنامه شوند؛ شناسنامه‌ای که مشخص کند این اسباب‌بازی چه تأثیری بر رشد مخاطب خود دارد و این رشد در کدام حوزه اتفاق می‌افتد. همچنین باید اسباب‌بازی‌ها بافرهنگ بومی تولید شوند. شخصیت‌سازی و قهرمان‌سازی نیز از اصول مهم در اسباب‌بازی‌هاست که مطمئنا باید باسیاست ویژه همراه باشد. همچنین اسباب‌بازی و نوشت‌افزار چه ازنظر سخت‌افزار چه نرم‌افزار نیازمند متولی و نظارت نهادهای بالادستی است که بتوان تولیدات بی‌کیفیت و ضدفرهنگ را متوقف کرد یا سمت‌وسو داد. متأسفانه تصاویر بسیار مستهجن و نامطلوبی بر روی اسباب‌بازی‌ها و نوشت‌افزار قرار می‌گیرد و به‌راحتی وارد بازار می‌شود.»
این فعال تربیتی در پایان از وضعیت نامناسب فرهنگی در صنعت اسباب‌بازی گفت و به تولیداتی اشاره کرد که بدون نظارت و توجه به دست کودکان و نوجوانان ما می‌رسند. او وضعیت فرهنگی این صنعت فرهنگ‌ساز را نامطلوب دانست و راه نجات را در نظارت و پیگیری مستمر در این حوزه بیان کرد.
