به گزارش اصفهان زیبا؛ در اینکه اصفهان جزو پیشگامان صنعت نشر در کشور قرار دارد، شکی نیست. استانمان از لحاظ تعداد ناشران و ناشران ممتاز در سطح کشور، نویسندگان برتر و تأثیرگذار، تجهیزات چاپ و نیز برتری دیگر دست‌اندرکاران انتشار کتاب همچون تصویرگران و صفحه‌آرا و طراحان جلد پس از دو استان تهران و قم می‌تواند در جایگاه سوم قرار گیرد.
بنابراین بستر و ظرفیت برای چاپ و نشر کتاب در استان مهیاست. اما این را نیز می‌توان دریافت که عده‌ای از نویسندگان بومی یا ساکن اصفهان آثار خود را برای انتشار به دست ناشران تهرانی می‌سپارند. گویا این دسته از نویسندگان به دلایل مختلفی به نشر اصفهان بی‌اعتمادند و به رقابت نابرابر میان پایتخت و دیگر شهرها دامن زده‌اند. در این گزارش طی گفت‌وگو با یک ناشر بومی و یک نویسنده ساکن اصفهان دلایل این بی‌اعتمادی و شاید قهر را مطرح خواهیم کرد.
اعتماد به ناشر غیربومی انتخابی فردی نیست
نشر نهفت یکی از ناشران خوش‌سابقه و پرکار شهر است که در حوزه کتاب‌های عمومی فعالیت می‌کند و تمرکزش بر شناساندن اصفهان و مشاهیر و تاریخ این شهر از طریق آثارش است. مهرانگیز بیدمشکی، مدیر باتجربه این نشر، چرایی بی‌اعتمادی نویسندگان شهر را به نشر اصفهان بسیار مهم و ریشه‌دار دانسته و آن را یک انتخاب فردی نمی‌داند و معتقد است این مسئله بازتاب ساختارهای متمرکز اقتصادی و فرهنگی ایران است.
او بدون مقدمه به سراغ مسئله تمرکزگرایی می‌رود و می‌گوید: «در عرصه نشر ایران این تمرکزگرایی دیده می‌شود و همین مسئله باعث شده نویسندگان شهرستانی، حتی اگر شهرشان سابقه و ظرفیت فرهنگی قوی هم داشته باشد، همکاری با ناشران تهرانی را ترجیح دهند. این تمایل، بیش از هر چیز به تمرکز امکانات فرهنگی و اقتصادی در تهران مربوط می‌شود. یکی از عوامل بسیار مهم، بازار مصرف گسترده کتاب در تهران است؛ شهری با بیش از ۱۰ میلیون جمعیت، شمار فراوانی کتاب‌فروشی، محافل نقد و بررسی، در جریان بودن مطالبات صنفی، در دسترس بودن وزارتخانه و خلاصه همه ابزارها.»
دستِ بسته ناشر بومی در حلقه توزیع
توزیع حلقه اصلی و مؤثر چرخه نشر در رسیدن آثار به دست مخاطب است. بیدمشکی عامل دیگر را بحث توزیع می‌داند و بیان می‌کند: «اگر شهرستان‌ها نیز شبکه توزیع مستقل و قوی، رسانه‌های فعال فرهنگی و حمایت‌های محلی جدی و دلسوزانه داشتند، بسیاری از نویسندگان شاید ترجیح می‌دادند در شهر خودشان کتاب منتشر کنند؛ اما بیش از ۷۰ درصد شبکه پخش و توزیع کتاب ایران، در تهران متمرکز است. کتاب‌هایی که در تهران چاپ می‌شوند، شانس بسیار بیشتری دارند تا به کتاب‌فروشی‌های سراسر کشور برسند؛ اما ناشر شهرستانی حتی اگر خوب کار کند، در نهایت در حلقه توزیع امکان مانور ندارد و با محدودیت مواجه است.»
تمایل نویسنده بومی به حضور در چرخه اعتبار ناشر تهرانی
در این میان، موضوعی که شاید کمتر به آن توجه کنیم، دلایل روانی و اجتماعی باشد. اما بیدمشکی از این موضوع غفلت نکرده و توضیح می‌دهد: «برخی نشرهای تهرانی با سابقه‌ای طولانی، تبدیل به برند و مرجع اعتبار شده‌اند. این اعتبار دوسویه شکل گرفته: ناشران معتبر، نویسندگان برجسته را جذب کرده‌اند و نویسندگان برجسته نیز در طول زمان به اعتبار ناشر افزوده‌اند. بنابراین برای نویسنده شهرستانی مهم است که در این چرخه اعتبار قرار گیرد تا اثرش بیشتر دیده شود. بر همین اساس، بسیاری از نویسندگان بومی تصور می‌کنند چاپ کتاب در شهرستان دیده یا جدی گرفته نمی‌شود.»
به بیان مدیر نشر نهفت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خانه کتاب، رسانه‌های ملی و مطبوعات فرهنگی، همه در تهران هستند و مسلماً کتابی که در تهران چاپ شود، راحت‌تر در جشنواره‌ها و نمایشگاه کتاب تهران و نقدهای رسانه‌ای مطرح می‌شود.
او گریزی به نمایشگاه کتاب تهران زده و تصریح می‌کند: «برای یک نویسنده، حضور در بزرگ‌ترین بازار فرهنگی کشور، یعنی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، اهمیت زیادی دارد. ناشر تهرانی به‌طور طبیعی برای شرکت در این رویداد هزینه کمتری دارد؛ اما ناشران شهرستانی معمولاً با محدودیت و هزینه‌های اضافی روبه‌رو هستند و این نیز یکی از دلایل روگردانی نویسندگان بومی از نشر بومی است.»
بیدمشکی به مسئله شمارگان کتاب اشاره کرده و ادامه می‌دهد: «از نگاه مسائل اقتصادی شمارگان کتاب در ایران پایین است و بازار هم محدود و ناشر شهرستانی اغلب توان سرمایه‌گذاری و ریسک مالی کمتری دارد. نویسنده تصور می‌کند طی همکاری با ناشر تهرانی، اثرش فروش بیشتری خواهد داشت و حتی اگر حق‌التألیف کم باشد، باز هم تیراژ و دیده‌شدن از اهمیت بیشتری برخوردار است.»
در اینکه پایتخت دارای شبکه‌ای قوی در ارتباطات میان عوامل حرفه‌ای و اصلی نشر است، شکی نیست و یکی از امتیازهای بزرگ تهران محسوب می‌شود. ناشران تهرانی با منتقدان، مترجمان، طراحان و سایر فعالان حرفه‌ای نشر در ارتباط‌اند و همکاری با آن‌ها برای نویسنده فرصتی برای ورود به شبکه گسترده ادبیات و نشر است و مدیر تعاونی ناشران اصفهان به این مسئله نیز اذعان می‌کند.
چند راهکار برای بهره از ظرفیت‌های نشر شهر
با همه این‌ها، در نظر مهرانگیز بیدمشکی، ظرفیت‌های اصفهان در عرصه نشر کتاب بسیار زیاد است. او در این بخش از صحبت‌هایش راهکارهایی برای تقویت این ظرفیت‌ها و تمرکززدایی از نشر تهران پیشنهاد کرده که اولین آن‌ها تقویت شبکه توزیع است.
او می‌گوید: «ناشران تهرانی طی چهار سال اخیر از پخشی‌ها و توزیع‌کنندگان مستقل فراتر رفته و با تشکیل کنسرسیوم‌های توزیع، کتاب‌های خود را مستقیم به بازار می‌رسانند. تجربه نشان می‌دهد که اصفهان نیز با موقعیت مرکزی خود در کشور، ظرفیت ایجاد چنین شبکه‌ای را دارد تا نه‌تنها استان‌های پیرامونی را پوشش دهد، بلکه به‌جای کار پراکنده، شبکه‌ای منسجم از پخش و انبارداری راه‌اندازی کرده و به حفظ نویسندگان محلی کمک کند.»
استفاده از ظرفیت جوایز ادبی و علمی معتبر با حمایت نهادهای فرهنگی و همکاری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نیز از دیگر پیشنهادهای اوست؛ چراکه این جوایز می‌توانند انگیزه‌بخش برای نویسندگان باشند و اعتبار ملی و منطقه‌ای برای نشر استان ایجاد کنند.
مدیر نشر نهفت دوباره به موضوع نمایشگاه کتاب تهران بازگشته و تأکید می‌کند: «حضور ناشران شهرستانی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز باید تقویت شود. نهادهایی مانند تعاونی ناشران و انجمن صنعت نشر هم می‌توانند برای کاهش هزینه‌ها و دریافت امکانات رفاهی به نهادهای مرتبط فشار بیاورند تا ناشر و نویسنده با آرامش بیشتری اثرشان را در بازار بزرگ پایتخت عرضه کند. نمایشگاه‌های استانی نیز باید احیا شوند؛ نه فقط برای فروش، بلکه با هدف پوشش رسانه‌ای گسترده، معرفی نویسندگان و آثار برجسته استان.»
او درباره مسائل حمایتی، بودجه هشت‌میلیاردی شهرداری شیراز را برای برگزاری نمایشگاه کتاب استانی مثال زده و اظهار می‌کند: «حمایت‌های مالی و سیاستی مانند یارانه کاغذ، خرید حمایتی کتاب توسط شهرداری‌ها و نهادهای فرهنگی و تخصیص بودجه ویژه برای نمایشگاه‌ها و رویدادهای نشر، به ناشران امکان ریسک بیشتر و توسعه حرفه‌ای می‌دهد.»
تمرکززدایی از پایتخت در صنعت نشر جهان
اگر به نشر جهانی نگاه کنیم، به نتایج جالب توجهی از برنامه‌ریزی دولت‌ها با هدف تمرکززدایی نشر از پایتخت‌ها می‌رسیم. بیدمشکی روی این موضوع نیز دست گذاشته و خاطرنشان می‌کند: تجارب جهانی نیز نشان می‌دهد که تمرکزگرایی الزاماً سرنوشت محتوم نشر نیست. در فرانسه، لیون و استراسبورگ به قطب‌های نشر بدل شده‌اند. در آلمان، فرانکفورت و لایپزیگ نقش محوری دارند و بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب اروپا در پایتخت برگزار نمی‌شود. در کانادا و هند نیز ترکیب حمایت دولت‌ها و نوآوری‌های محلی تمرکزگرایی را کاهش داده است.
مدیر نشر نهفت اظهاراتش را این‌طور جمع‌بندی می‌کند: «با در نظر گرفتن تاریخ فرهنگی غنی، دانشگاه‌های مادر، صنعت چاپ پیشرفته و جایگاه جغرافیایی ممتاز، اصفهان توانایی دارد به یکی از قطب‌های اصلی نشر کشور در کنار تهران تبدیل شود و دیگر صرفاً یک بازار پیرامونی نباشد. این هدف اما مستلزم راهبردی منسجم، سرمایه‌گذاری ناشران و حمایت نهادهای فرهنگی و شهری است تا عدالت فرهنگی و توسعه متوازن نشر در کشور محقق شود.»
خلأ تأثیرگذار کارگروه کتب کودک و نوجوان
بنفشه رسولیان از نویسندگان مطرح و شناخته‌شده حوزه کودک و نوجوان است که آثارش هم در اصفهان و هم در پایتخت به چاپ رسیده‌اند و مخاطبان پرشماری هم دارند. او نظراتش را صرفاً با اشاره به این حوزه بیان کرده و معتقد است در حوزه کودک و نوجوان تعداد نویسندگان و شعرای دارای کتاب بسیار کم است و در عین حال، علاقه‌ای به همکاری با ناشران اصفهانی ندارند؛ چراکه کارهای منتشرشده در اصفهان قوی نیستند.رسولیان اصلی‌ترین دلیل این ضعف همکاری را نبود کارگروهی ویژه بررسی آثار کودک و نوجوان در استان می‌داند که به گفته خودش بارها این مسئله را به مسئولان تذکر داده است.
او می‌گوید: «اینجا نویسندگان اثری را که شامل چند شخصیت حیوان یا کودک است، با تصور اینکه برای مخاطب کودک نوشته شده، به چاپ می‌سپارد. در سال‌های قبل که مراحل ممیزی و صدور مجوز در اصفهان انجام می‌شد، ممیزان در خصوص کتاب‌های کودک تخصصی نداشتند و آثار را برای چاپ تأیید می‌کردند و کارهای ضعیف و بررسی‌نشده و بی‌کیفیت منتشر و مصیبت اصلی از اینجا شروع می‌شد؛ چراکه این کارهای ضعیف خواهان ندارند و به فروش نمی‌روند؛ درحالی‌که کتاب کودک و نوجوان حوزه بسیار مهمی است و نیازمند توجهات ویژه است.»
این نویسنده تأکید می‌کند: «آثاری که در این حوزه تولید می‌شود، باید از فیلترهای بسیار سنگین عبور کند و کارشناسان مختلف، از لحاظ بصری و محتوا باید آثار را بررسی کنند؛ ولی بارها پیش آمده که در اداره ارشاد اصفهان متوجه سطح بسیار پایین محتوا نشده‌اند و آن اثر ضعیف به چاپ رسیده است. این دسته از آثار ناموفق به تعداد خیلی کم چاپ می‌شوند؛ چون کیفیت کار از لحاظ بصری و محتوا ضعیف است و تبلیغات مناسبی ندارد؛ بنابراین مخاطب هم ندارد.»
شیوع بدعت رایگان‌نویسی برای نشر شهر!
نویسنده «پتوی پرنده» به دلایل بی‌اعتمادی نویسندگان به نشر اصفهان بازمی‌گردد و بیان می‌کند: «در این میان با وجود هزینه‌های تسهیلگری برای چاپ و صفحه‌آرایی و ویراستاری، یک کتاب ضعیف روی دست ناشر یا نویسنده یا هرکس که سرمایه‌گذاری کرده، باقی می‌ماند و این یکی از دلایل این بی‌اعتمادی به نشر اصفهان است.»
رسولیان که نویسندگی در این عرصه را از سال 1375 آغاز کرده، دلیل دیگر این معضل را کم‌کاری ناشران در پرداخت به‌موقع و به‌اندازه و در شأن قلم نویسنده می‌داند و ادامه می‌دهد: «در اصفهان ناشران تمایل دارند نویسندگان رایگان بنویسند؛ چراکه عده‌ای نوقلم آثارشان را صرفاً با هدف چاپ و دیده شدن نامشان روی جلد کتاب به‌طور رایگان به ناشران می‌سپارند و این توقع را در آن‌ها ایجاد می‌کنند و باعث ایجاد چنین بدعتی شده‌اند.»
حفظ شأن کتاب در مراحل تولید
او در اصفهان با دو نشر نوشته و مهرستان همکاری می‌کند و از کیفیت چاپ این دو نشر در تمام زمینه‌ها رضایت دارد. رسولیان ضمن مستنثا کردن این دو نشر از انتقاداتش، یکی از معیارهای مهم را در ایجاد این بی‌اعتمادی، حفظ شأن و منزلت کتاب در مراحل تولید می‌داند؛ همچون استفاده از کاغذ خوب، همکاری با تصویرگر قوی، صفحه‌آرایی مناسب و ویراستاری حرفه‌ای. به باور او، این معیارها در اصفهان نادیده گرفته می‌شود.
ضعف در توزیع تولیدات و تبلیغات نیز از دیگر عوامل روگردانی نویسندگان بومی از نشر اصفهان در نظر این نویسنده است. به باور او، تبلیغات کاری هزینه‌بر است و ناشران اصفهان در این زمینه هزینه نمی‌کنند.
این نویسنده با اشاره به اینکه یک نویسنده حرفه‌ای در اصفهان وقتش را برای تولید اثر برای ناشران این شهر نمی‌گذارد، به ناشران قم نیز اشاره کرده و خاطرنشان می‌کند: «البته من همکاری نویسنده‌ها را با ناشران قمی نیز دیده‌ام. در قم نیز کار باکیفیت تولید می‌شود و اخیراً کارهایی بر محوریت مهارت‌های زندگی و داستان‌های کوتاه و شعرهای کوتاه برای بچه‌ها تولید کرده‌اند؛ اما آن‌ها نیز در پرداخت هزینه‌ها مقداری کم‌کارند؛ ولی نسبت به ناشران اصفهان در این حوزه بهتر کار می‌کنند.»
