به گزارش اصفهان زیبا؛ بیستم جمادیالثانی، زادروز آن گوهر بیهمتای قرآن، کانون نورانی آلعبا، روشنیبخش جان پیامبر مهربانیها، حضرت فاطمه زهرا(س) است.
این روز، روز افتخار هر بانوی مسلمان و روز سرافرازی هر زن حقیقتطلب در جهان است؛ روزی که در پهنهٔ زمان و برای همهٔ آدمیان، بلندترین نماد «حقجویی، عدالتخواهی و روحانیت» محسوب میشود.
روز ولادت بانوی ملکوتی اسلام که امامحسنعسکری(ع) «وجود مقدسش را الگو و اسوه و حجت خدا برای امامان معصوم میداند؛ همانطور که ائمهاطهار(ع)، حجتهای خداوند بر بندگاناند» و امام صادق(ع) علت انتخاب نام فاطمه برای صدیقهطاهره(س) را این گونه بیان میکند: «این وجود مقدس، فاطمه نامیده شد؛ زیرا خلق از معرفت او منقطع و عاجزند.»
حقیقتا مقام حضرتزهرا(س) چنان است که درک کاملش فراسوی طاقت بشری است و نمیتوان به کنه آن راه یافت؛ اما بررسی جایگاه حضرت فاطمه(س) در آیینهٔ قرآن کریم، نوری راهگشا در این مسیر است؛ بر این اساس، «اصفهانزیبا» مصاحبهای را با الهام آقادوستی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه اصفهان، ترتیب داد تا تجلی انوار فاطمی، در میان آیات الهی به نظاره نشسته شود.
تعدادی از آیات قرآن کریم در شأن وجودی اهلالبیت نازل شده است که ساحت والا و مقدس حضرت زهرا(س) را نیز در بر میگیرد؛ این آیات کداماند؟
اگر بخواهیم درزمینه جایگاه والای یگانهبانوی دو عالم، دخت مصطفی، همسر مرتضی و مادر مجتبی، جز به بیان قرآن و سنت سخنی بگوییم، گزافه گفتهایم؛ چراکه هیچ چیز جز قرآن و هیچکس جز فرستاده قرآن سزاوار سخنگفتن در شأن او نیستند و جز پدر و همسر و فرزندانش کسی قادر به اظهار کلام درباره ایشان نیست. حضرت فاطمه(س) غنچهای بود که در طوفان حوادث و طغیان مصائب پژمرد و کوکب تابناکی بود که در خسوف بلایا افول کرد و دیگر روزگار همتای او را نخواهد یافت. حضرتفاطمه(س)جایگاهی بس رفیع در عالم روایات و احادیث دارند و آیات متعددی از قرآن ایشان را در زمره اهلبیت قرار داده و در منزلت و مرتبه ایشان سخن گفته است.
قرآن؛ تجلی نور فاطمی
فروغ فاطمی، از دیرباز تاکنون از قرآن نشئت گرفته است تا عترت پیامبر(ص)، کانون توجه همگان قرار گیرد. درباره شخصیت حضرت زهرا(س) به طرق مختلف در قرآن اشاره شده است که در ادامه به بیان آن میپردازیم.
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ»؛ «خدا نور آسمانها و زمین است. مثل نور او چون چراغدانی است که در آن چراغی و آن چراغ در شیشهای است. آن شیشه گویی اختری درخشان است» (نور/۳۵). «مشکاة» به معنی چراغدان به حضرتفاطمه(س)، «مصباح»به معنی چراغ به امامحسن(ع)، «زجاجه» به معنی شیشه به امامحسین(ع) تأویل شده و لذا فاطمه اختری درخشان در میان زنان جهانیان است. نور فاطمه(س) بر همۀ مخلوقات، از خورشید فروزان گرفته تا ماه تابان و ستارگان درخشان میتابد.
یکی از شعرای معاصر عرب در قصیده خود درباره بانوی اسلام با اشاره به این آیه چنین میگوید:
مِنْ نُورِهَا تَبْدُو الْبُدُورُ مُنِيرَةً/مِنْهَا الشَّمُوسُ تَسْعِی فِي الْأَرْجَاءِ
فَجَلَالُهَا وَبَهَاؤُهَا وَ كَمَالُهَا/ عَكَسَتْ جَلَالَ اللَّهِ ذِي الْآلَاءِ
ترجمه این ابیات چنین است: «زهرا(س) نور چراغ هدایت و مرکز پرتوفشانی و نورانیت است. ماه درخشان و خورشید فروزان با نور او تابیده و پرتوافشانی میکنند. جلال و جمال و کمال او آینۀ جلال الهی است. »
آیا میتوان گفت که با استناد به همین آیه، حضرت صدیقهطاهره(س) به زهرا ملقب شدند؟
بله. از امامباقر(ع) سؤال شد که چرا فاطمه(س) به زهرا ملقب شد؟ امام فرمود: «زیرا خداوند متعال او را از نور عظمتش آفرید و چون تابید، زمین و آسمان را روشن کرد؛ بهطوریکه چشمان ملائکه را پوشانید و آنها در برابر خداوند به سجده افتاده، عرض کردند: خداوندا! این چه نوری است؟ بدانها وحی شد این پرتویی از نور من است که آن را از صلب یکی از پیامبرانم که افضل همه انبیاست، خارج کرده و از آن نور پیشوایانی که امر مرا به پا میدارند خلق کردم.» انوار پرفروغ حضرت، زمین و آسمان را دربرگرفته و روایات مختلفی درباره آن نقل شده است؛ از جمله روایت زیر از جابربنعبدالله در شأن نزول آیه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»(فاتحه/۶)؛ رسول خدا(ص) فرمود: «منظور از این آیه این است که به وسیله خورشید، هدایت شوید و اگر خورشید پنهان شد، بهوسیله ماه و اگر آن غایب شد، به وسیله زهره و اگر آن هم مستور شد، بهوسیله فرقدان (دو ستاره درخشان در دب اصغر). پس سؤال شد: یا رسولالله! منظور از ماه و خورشید و زهره و فرقدان چیست؟ آنحضرت فرمود: من خورشیدم، علی، ماه و فاطمه، زهره است و حسنین فرقدان هستند.» حضرتزهرا(س)چراغ تابناکی است که سالکان بدان رهنمون میشوند و ماه فروزانی است که عارفان از او کسب فیض میکنند؛ زیرا نور الهی در قلب ایشان تجلی یافته است.
کرامتی مخصوص
در آیه دیگری که خداوند آن را نیز در شأن اهلبیت(ع) نازل کرد، چنین فرموده است: «وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا لَا نَسْأَلُكَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُكَ وَالْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَى»؛ «و کسان خود را به نماز فرمان ده و خود بر آن شکیبا باش. ما از تو جویای روزی نیستیم، ما به تو روزی میدهیم و عاقبت [نیک] برای پرهیزگاری است» (طه/۱۳۲). منظور از«اهل» در این آیه، خاندان پیامبر(ص) است که شامل حضرتزهرا(س) هم میشود؛ همانطور که در روایات مختلف بدان اشاره شده است؛ ازجمله در روایتی از امامرضا(ع) چنین آمده است: «شیخ صدوق در عیون الرضا آورده که از آن حضرت مروی است؛ حضرت رسول(ص) بعد از نزول این آیه، نه ماه، هر روز، وقت هر نماز، درمجموع پنج مرتبه به در خانه علی(ع) و فاطمه(س) رفته و میفرمود: نماز! خدا رحمت کند شما را! (خدا)گرامی نداشت هیچ یک از ذریه انبیا را همانند این کرامتی که مخصوص گردانید ما را به آن، از تمام اهلبیتشان.»
قرآن و سخاوت فاطمی
ذکر اهلبیت و اوج سخاوت آنها، در این آیه به چشم میخورد: «وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَ مَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»؛ «کسانی که هرچند در خودشان احتیاجی داشته باشند،[دیگران] را بر خودشان مقدم میدارند و هرکس از خست نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند» (حشر/۹).
هنگامی که از اهلبیت سخنی به میان میآید، جود و کرم آنها بیش از هر چیز جلوه میکند. سخاوت و کرم فاطمهزهرا(س) نیز مکررا در احادیث و روایات و قرآن بیان شده است؛ ازجمله این ماجرایی که سبب نزول آیه مذکور شد. روزی امامعلی(ع) فقیری را به خانه خود میآورد؛ اما در خانه جز غذای فرزندانش چیزی نبود؛ لذا حضرتزهرا(س) بچهها را میخواباند و غذا را برای فقیر میآورد. آن مرد فقیر در آن شب غذا خورده و سیر میشود؛ اما اهلبیت گرسنه میخوابند. خداوند هم آیه مذکور را در شأن آنها نازل میفرماید. از دیگر آیاتی که در سخاوت خاندان رسالت نازل شده، آیه سوره انسان است: «يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا * وَ يُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا»؛ «آنها به نذر خود وفا میکنند و از روزی که گزند آن فراگیرنده است، خوف دارند و به [پاس] دوستی [خدا] بینوا و یتیم و اسیر را خوراک میدهند» (انسان/۷-۸).
این آیه، داستان نذر سهروزه حضرت زهرا(س) و امامعلی(ع) برای شفای حسنین و اطعام غذا به مسکین و یتیم و اسیر است که داستان معروفی بوده و همه شنیدهاند. اینان خاندانی هستند که دیگران را بر خود ترجیح میدهند و قادر به رد فقرا و نومیدکردن آنها از در خانه خود نیستند.
حقانیت فاطمی
آیۀ ابتهال از دیگر آیات نازله در شأن حضرتفاطمه(س) است که اشاره به ماجرایی دارد که طی آن، پیامبر(ص) از علمای نصاری نجران بهخاطر سرسختی در برابر ایشان و برای اثبات حقانیت خود، درخواست کرد طی مراسمی با هم مباهله کنند؛ یعنی همدیگر را نفرین کرده تا خداوند طرف دروغگو را لعنت و عذاب کند. در روز موعود، علمای نصاری جمع شدند و با کمال تعجب دیدند پیامبر تنها همراه یک زن و یک مرد و دو کودک آمده؛ لذا بر حقانیت ایشان پی برده، از مباهله دست کشیدند. در آن روز تنها زنی که همراه پیامبر بود، دخترش فاطمه بود، نه زنان و همسران پیامبر و این بیانگر مقام رفیع این بانوست: «فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ»؛ «بگو:بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک خود را فراخوانیم؛ سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قراردهیم» (آلعمران/۶۱).
اراده خدا بر تطهیر فاطمه(س)
شأن نزول آیه تطهیر از جمله روایات متواتری است که علمای عامه و خاصه، نزول آن را درباره اهلالبیت دانستهاند: «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»؛ «خداوند فقط میخواهد آلودگی را از شما خاندان[پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند» (احزاب/۳۳). علمای اهل تسنن و تشیع روایت میکنند که پیامبر تا چند ماه هنگام عبور از خانه حضرتزهرا(س)، با مخاطب قرار دادن اهلبیت، این آیه را تلاوت میفرمود. هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر(ص) در منزل امسلمه بود. پس علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را فراخواند و آنها را زیر کساء قرار داد؛ سپس فرمود: خداوندا! اینان اهلبیت من هستند؛ پس رجس و پلیدی را از آنها دور کن و پاک و مطهر قرارشان بده. سپس سه مرتبه این دعا را تکرار فرمود و ادامه داد: خداوند صلوات و برکات خود را بر آلمحمد قرار بده.
عشق به حضرتفاطمه(س) و اجر رسالت
«قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى»؛ «بگو:به ازای آن [رسالت] پاداشی از شما خواستار نیستم؛ مگر دوستی درباره خویشاوندان» (شوری/۲۳) . هنگامی که این آیه نازل شد، از رسولخدا(ص) سؤال شد: یا رسولالله! این اقربایی که دوستی آنها بر ما واجب است، چه کسانی هستند؟ پیامبر فرمود: علی و فاطمه و دو پسر آنها. پیامبر تنها محبت و ولایت خاندان خود را بهعنوان اجر رسالتش قرار داد؛ نه طلا و نقره و اموال دنیوی را؛ ولیكن افسوس و هزار افسوس از پاداشی که در برابر آن به او داده شد؛ همچنین در آیه «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى»؛ «پس پروردگارشان دعای آنان را اجابت کرد و فرمود:من عمل هیچ صاحبعملی از شما را از مرد یا زن که همه از یکدیگرید، تباه نمیکنم» (آلعمران/۱۹۵)؛ نقل است که امیرالمؤمنین(ع) در شب هجرت همراه با فاطمه(س) و چند زن دیگر به مدینه هجرت فرمود و این آیه نازل شد؛ مصداق «ذکر» در این آیه، حضرت علی(ع) و مصداق «أنثى» حضرت زهرا(س) است. افزون بر این آیات، از ابنعباس در تفسیر آیه «لَا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِيرًا»؛ «در آن[بهشت] نه آفتابی بینند و نه سرمایی» (انسان/۱۳)، نقل شده درحالیکه بهشتیان در جایگاه نیکوی خود بهسر میبرند، ناگاه نوری میبینند که بهشت را روشن کرد. پس میپرسند: پروردگارا! تو در کتاب خود فرمودی که بهشتیان خورشیدی نمیبینند؛ پس این نور خورشید چیست؟ در این هنگام منادی ندا میدهد: این نه نور خورشید است و نه نور ماه، بلکه نوری است که از لبخند علی و فاطمه حاصل شده و بهشت را منور کرده است.
آیا در آیات مرتبط با اهلالبیت در جایی به ساحت رفیع و مقام عظیم مادری فاطمه زهرا(س) برای یازده نور مقدس نیز اشاره شده است؟
بله. در آیه «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ»؛ «آیا ندیدی خدا چگونه مثل زده، سخنی پاک که مانند درختی پاک است که ریشهاش استوار و شاخهاش در آسمان است؟» (ابراهیم/۲۴). سلام خثعمی، یکی از شاگردان امامصادق(ع)، درباره این آیه سؤال کرد: منظور از «أصلها ثابت وفرعها في السَّمَاءِ» چیست؟ امام فرمود: «ای سلام! درخت، محمد(ص) بوده و شاخه اصلی، امیرالمؤمنین(ع) است و میوه، حسن و حسین(ع)و ترکه (شاخه)ی آن فاطمه(س) و شاخههای کوچکترش امامان(ع) هستند.» فاطمه همان کسی است که اگر نبود، هیچ مادری سزاوار مادری برای ائمه اطهار نبود و این شجره بدون شاخه و میوه میماند.
در آیاتی از سوره الرحمان نیز به مقام مادری فاطمه(س) برای حسنین و ظهور نور این دو بزرگوار از پدر و مادری ارجمند اشاره شده است: «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ * بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ * يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ»؛ «دو دریا را به گونهای روان کرد که به هم برخورد کنند.میان آن دو حد فاصلی است که به هم تجاوز نمیکنند. از هر دو دریا مروارید و مرجان برآید» (الرحمن/۱۹-۲۰ و ۲۲). طبق روایتی، هر آیهای از قرآن بطنی دارد و ظهری. منظور از ظهر، معنای ظاهری آیه بوده و منظور از بطن، معانی پنهانی آیه است که در نظر اول به ذهن نمیرسد. برخی از آیات نیز ممکن است دارای بطونی باشند؛ یعنی چندین معنای پنهانی داشته باشند و این آیات، جزء همان آیاتی است که یکی از بطون آن، به حضرتعلی(ع) و حضرتفاطمه(س) و حسنین(ع) اشاره دارد. امامجعفرصادق(ع) در اینباره فرموند: منظور از «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ» علی و فاطمه هستند که دو دریای ژرفی هستند که هیچ یک بر دیگری تجاوز نمیکند؛ در روایتی دیگر نیز آمده که در این آیات، منظور از «يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ»، امامحسن و امامحسین(ع)، فرزندان بانوی بزرگ اسلام است.
از کدامیک از آیات قرآن چنین استنباط میشود که نور مطهر وجودی حضرت زهرا(س) قبل از خلقت وجود داشته است؟
مفضلبنعمر میگوید: حضرتصادق(ع) فرمود: «خداوند متعال ارواح را دوهزار سال قبل از اجساد آفرید و بالاترین و شریفترین آنها را ارواح محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) و امامان پس از آنها قرار داد؛ سپس آنها را بر آسمان و زمین و کوهها عرضه داشت؛ بهطوریکه انوار ایشان آنها را فرا گرفت. پس فرمود: اینان اولیا و محبین و حجتهای من بر مردم هستند. هیچکس را محبوبتر از اینان نیافریدم. برای آنان که ایشان را دوست بدارند، بهشت را آفریدم و برای آنان که با ایشان مخالفت کنند، آتش را خلق کردم؛ پس ولایت و دوستی آنها نزد مخلوقاتم امانت است. حال کدامیک از شما این امانت را میپذیرد؟ پس آسمان و زمین و کوهها از پذیرفتن آن سرباز زدند و از بزرگداشت منزلت آنها بیم داشتند… ولیکن انسان آن را پذیرفت».
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ»؛ «ما امانت[الهی] و بار تکلیف را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه کردیم؛ پس از برداشتن آن سرباز زدند و از آن هراسناک شدند؛ولی انسان آن را برداشت» (احزاب/۷۲). این آیه حاکی از این است که خداوند متعال دوستی فاطمه را همپایه دوستی پیامبر و امامان معصوم قرار داده و به اشکال مختلف آن را بر ما انسانها واجب و لازم فرموده است؛
همچنین روایت است که حافظ نجار از ابنعباس چنین نقل میکند: «از رسولالله(ص) درباره کلماتی که آدم آنها را از پروردگارش دریافت کرد و به وسیله آن توبهاش پذیرفته شد، سؤال کردم. ایشان پاسخ داد: او خدا را به حق محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین سوگند داد؛ پس خداوند هم توبه او را پذیرفت.» وجود حضرت زهرا(س) که یکی از اهلبیت است، عامل پذیرش توبه آدم بوده و این نشاندهنده جایگاه رفیع این بانوی بزرگ است: «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ»؛ «سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت کرد و[خدا] او را بخشید» (بقره/۳۷).
