احیای بافت‌های مرکزی شهرها و توسعه آن، تبدیل به مسئله‌ای مهم برای کارشناسان و مدیران شهری در دنیا شده است. این موضوع وقتی اهمیت پیدا کرد که شهرسازها نگاهی به پشت‌سر انداختند و دیدند که در طول دهه‌های گذشته، شهرسازی مدرن همه یا لااقل بیشتر توجه خودش را بر روی حرکت سواره گذاشته و از حفظ، ساماندهی و ایجاد فضاهای پیاده غفلت کرده، که همین غفلت به افول ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و کاهش کیفیت محیط شهری انجامیده است. / تبریز
اگر قبول کنیم که بخش مهمی از برخوردهای اجتماعی و فرهنگی انسان‌های شهری در فضاهای شهر اتفاق می‌ا‌فتد، آن‌وقت نقش فضاهای پیاده در تقویت بنیان‌های اجتماعی و فرهنگی شهر غیر قابل انکار می‌نماید.
یکی از نمونه‌های موفق ایجاد پیاده‌راه در ایران، تبدیل خیابان تربیت تبریز به پیاده‌راه است. ساماندهی این محور در بافت مرکزی تبریز، یک نمونه موفق در اجرای سیاست‌های پیاده‌گستری است؛ به گونه‌ای که پس از اجرای آن، مکان‌های تجاری و کاربری‌های مرتبط با آن رونق گرفت.
تکرار تجربه پیاده‌راه تربیت در شهرهای دیگر، نویدبخش توسعه فضاهای فرهنگی، تجاری و تفریحی است و با پذیرش گروه‌های مختلفی از شهروندان، زمینه‌ای برای بالابردن کیفیت زندگی اجتماعی و غنا بخشیدن به فضای شهری در بافت قدیم را فراهم می‌کند.
خیابانی به نام شهردار
مرکز اصطلاحی شهر تبریز، مرکز هندسی شهر هم هست. این محدوده از نظر مساحت با 113 هکتار، حدود یک درصد از کل سطح شهر را به خود اختصاص داده است. مرکز شهر از هفت محله به نام‌های خاقانی، تربیت، امین، شریعتی، دارایی، راسته کوچه، بازار و بخشی از دو محله شمس و سیدحمزه تشکیل شده است.
خیابان تربیت در محله‌ای به همین نام در مرکز شهر، در درون بافت قدیم شهر واقع شده، طول آن حدود 500 متر و عرض آن به طور متوسط 14 متر است.
ورودی اصلی خیابان از مرکز شهر در میدان ساعت و خیابان امام خمینی(ره) است که اصلی‌ترین خیابان شهر به شمار می‌رود و در انتهای خود به بازار قدیم تبریز منتهی میشود.
در واقع این خیابان در گذشته، محل عبور و مرور مردم تبریز از محله‌های نوبر، مقصودیه و چرنداب بوده و به‌صورت راه «لله‌بیگ» تا «دوره دربندی» به‌سمت «بازارچه خیابان» و مقر «عالی‌قاپو» مورد استفاده قرار می‌گرفت که در فاصله سال‌های10-1307، که محمدعلی تربیت شهردار تبریز بود، به منظور تسهیل آمد و شد وسایط نقلیه موتوری بر روی گذر حد فاصل «دروازه نوبر» و «دیک باشی» تعریض و دو نقطه بسیار مهم، یعنی میدان ساعت (شهرداری) و بازار قدیم را به هم پیوند داد و به احترام شهردار وقت تبریز، میرزا محمدعلی خان تربیت «خیابان تربیت» نامیده شد.
این مرکز در برگیرنده مهم‌ترین عناصر شهری، شامل: بازار، مراکز سیاسی‌اداری (استانداری، فرمانداری، بخشداری و شورای شهر)، یادمان‌ها و نمادهای تاریخی و عناصر فرهنگی است.
مشخصه عمده آن، علاوه بر سکونت بخش درخور توجهی از مردم، مرکزیت تاریخی، تجاری، اداری و تفریحی در سطح شهر است. وجود مجموعه صاحب‌الامر، مسجد جامع و از همه مهم‌تر بازار قدیم که استخوان‌بندی شهر را تشکیل داده، در کنار خیابان تربیت، بیانگر نقش و اهمیت
این محدوده در انعکاس هویت و تاریخ شهر است. ارگ علیشاه که از بناهای کهن و عظیم تبریز است، در گوشه جنوب غربی آن قرار دارد. مسجد کبود یا فیروزه اسلام هم در 133 متری جنوب شرقی تربیت و مجموعه بازار کهن تبریز در شمال محدوده واقع شده‌اند.
بافت قدیم تبریز هم در این محدوده قرار دارد و در واقع، تبریز ابتدا درون این محدوده شکل گرفته و بعد از زلزله ویرانگر ۱۸دی ۱۱۵۸ شمسی و بازسازی مجدد شهر و مهاجرت‌های قرن سیزدهم، رو به تکامل گذاشته است.
علاوه بر این، تمرکز مراکز تجاری و خرید در این محدوده، یکی از مهم‌ترین عوامل تولید و جذب سفر محسوب میشود.
بر اثر تعیین سمت و سوی خیابان تا پیش از تبدیل این محور بـه پیاده‌راه، نماهای باارزش قدیمی و معماری خاصی که بدنه‌های این خیابان را تشکیل می‌دادند، رو به فرسودگی داشت و بار ترافیکی سنگینی هم در این منطقه پرازدحام به چشم می‌خورد.
برای حل مشکل ترافیک این خیابان و احیا و پردازش معماری سنتی و نماهای آن، لزوم حذف این محور از شبکه ترافیکی منطقه احساس می‌شد؛ تا اینکه در سال 1371 سمت شرقی آن به مسیر صرفا پیاده با عملکرد تجاری و تفریحی بدل شد.
پاساژ شیخ‌صفی و بازار شیشه‌گرخانه، مجتمع‌‌های پردیس، پاساژ زمرد، پاساژ تربیت، پاساژ نور و بازار آزادی بخشی از مراکز خرید امروزی عابرگذر تربیت هستند.
پارکینگ، برگ برنده تربیت
پیش‌بینی تسهیلات حمل‌و‌نقل همچون فضاهای پارکینگ و ایستگاه اتوبوس نیز از دیگر نکاتی است که در برنامه‌ریزی و مکان‌یابی این پیاده‌راه مورد توجه قرار گرفته است.
پارکینگ طبقاتی تربیت در ورودی شمالی از سمت میدان ساعت و در مجاورت پیاده‌راه قرار گرفته و چندین پارکینگ دیگر هم در کنار پیاده‌راه، امکان پارک خودرو و تداوم مسیر به صورت پیاده را به شهروندان و مسافران می‌دهد.
همچنین ایستگاه تربیت در مسیر اتوبوس‌های تندرو تبریز (BRT) امکان دسترسی به مسافران اتوبوس را به پیاده‌راه فراهم می‌کند.
مسجد شعبان، قلب مذهبی تربیت
مسجد قدیمی شعبان در ابتدای خیابان تربیت قرار دارد که اهمیت آن به‌دلیل اقامه نماز جماعت توسط شهید محراب آیت‌الله قاضی طباطبایی است.
سال 1352 به همت این عالم جلیل‌القدر و با پای به میدان نهادن جمعی از انقلابیون مسلمان تبریز، مسجد شعبان بازسازی شده و خیلی زود به یکی از سنگرهای اصلی مبارزه تبدیل میشود. مسجد شعبان یکی از سنگرهای مهم در فعالیت‌های انقلاب اسلامی بود.
امروز هم مسجد شعبان از یک ساعت مانده به اذان ظهر تا دو ساعت بعد از اذان مغرب به صورت یک‌سره و ساعاتی از صبح برای فریضه نمازصبح باز و محل نمازگزاردن عابران و مسافران در گذر تربیت است.
سرویس‌های بهداشتی مسجد هم به صورت یک‌سره از صبح علی‌الطلوع تا پاسی از شب باز است.
مجسمه‌های مشاغل قدیمی، جاذبه جدید تربیت
چند سال پیش بود که سازمان زیباسازی شهرداری تبریز، در راستای احیا و معرفی مشاغل سنتی مسیر تربیت، اقدام به ساخت و نصب آثار حجمی مانند مرد فرش‌‌فروش، بستنی‌فروش، پینه‌چی (کفاش)، سلمانی، مرد مرغ‌فروش، چاقوتیزکن و عکاس در این مسیر کرد.
این مجسمه‌ها علاوه بر معرفی تعدادی از مشاغل قدیمی، زیبایی این خیابان قدیمی را دوچندان کرده‌‌‌اند و سوژه خوبی برای عکاسی به دست موبایل‌به‌دست‌ها و سلفی‌بگیرها داده است.
نشان به آن نشانی که وقتی در اینستاگرام هشتگ #تربیت_تبریز را جست‌و‌جو می‌کنیم عکس‌های متعددی از کودکان، جمع خانواده و… در کنار این مجسمه‌ها می‌بینیم.
بازسازی درب تاریخی نوبر در ورودی تربیت
نقل است که تبریز هشت دروازه داشت که یکی از دروازه‌های ورودی تبریز، درب نوبر بود که در حدود ۴۰۰ هجری بنا شده‌است. این درب در دوران غازان‌خان هم جزو ده دروازه تبریز بوده. این دروازه‌ها همگی در زلزله سال ۱۱۹۳ ویران شدند.
بقایای باقی‌مانده از درب و دروازه نوبر هم در هنگام احداث خیابان پهلوی سابق (امام خمینی فعلی) توسط شهرداری تخریب شدند. سال۱۳۹۰، شهرداری تبریز در محل تقریبی دروازه درب نوبر در تقاطع خیابان تربیت با خیابان امام و دقیقا در ورودی عابرگذر تربیت، بنای جدیدی را با الهام از تصاویر موجود از درب نوبر ساخت. این اثر پس از تکمیل به شکل زیبایی نورپردازی شده است.
زیباترین خانه‌های تبریز در گذر تربیت
تبریز ولیعهدنشین قاجارها بوده و علی‌رغم زلزله مهیبی که در اوایل حکومت قاجار این شهر را با خاک یکسان کرده، خانه‌های قاجاری زیبا به میراث فرهنگی و گردشگری شهر بدل شده‌اند. تعدادی از این خانه‌ها که در سال‌های اخیر مورد تملک و مرمت قرار گرفته‌اند، در گذر تربیت واقع شده‌اند.
«خانه حریری» یکی از آن‌هاست که به عنوان زیباترین خانه تبریز از آن نام برده میشود و دلیل اصلی اطلاق این عنوان، نقاشی‌های زیبایی است که از سقف و دیوار تا طاقچه‌ها کشیده شده است و زیبایی خاصی به آن می‌بخشد.
از شیوه معماری داخلی و بیرونی خانه به راحتی میشود فهمید که این خانه متعلق به یکی از خاندان قدیمی و طبقه اشراف بوده. یکی از اعضای خاندان حریری، محمد آقا حریری از تاجران معروف تبریز در اوایل حکومت قاجار بود.
محمد آقا در انقلاب مشروطه و نهضت شیخ محمد خیابانی هم از پیش‌قراولان بود. این خانه هم مثل دیگر خانه‌های تاریخی تبریز، از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده که هر دو بلوک رو به قبله ساخته شده است و در میان آن حیاطی با باغچه‌های گل‌کاری شده قرار دارد. ساختمان اندرونی دارای نمای آجری و در دو طبقه ساخته شده است.
اخیرا و با حضور وزیر میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، تصمیم بر این شد که این خانه تاریخی به موزه مکتب هنر تبریز تبدیل شود و در همین راستا با دستور وزیر به زودی نقاشی‌های سلطان محمد و کمال‌الدین بهزاد قرار است از موزه ملی ایران و دیگر موزه‌ها به این خانه تاریخی منتقل شود تا با تکمیل آن، درِ این خانه به روی عموم گردشگران گشوده شود و بر جاذبه‌های عابرگذر تربیت یک سوگلی اضافه شود.
«خانه امیرپرویز»، خانه تاریخی دیگری است که در گذر تاریخی تربیت واقع شده و این روزها به یکی از مجموعه‌داران خصوصی تبریز تحویل داده شده تا موزه زیبای صدا و موسیقی تبریز در آن تشکیل یابد.
این بنای آجری زیبا یادگاری ارزنده از دوران قاجار و پهلوی اول محسوب میشود که میزبان گنجینه بی‌نظیری از سازهای مختلف ملل جهان است. هر تالار با نام هنرمندی از عرصه موسیقی به معرفی انواع سازهای مضرابی، کوبه‌ای، زهی، کلاویه‌دار، بادی و… می‌پردازد.
در این موزه علاوه بر سازهای متنوع و دل‌انگیز از گوشه‌گوشه ایران و جهان، مجموعه‌ای کامل از کلون و کوبه‌هایی خاطره‌انگیز، زنگوله‌های تاریخی از روزگار صفویه تا به امروز، آرشیو صوتی گوش‌نواز، شهرفرنگ، ادوات آیینی و کتابخانه‌ای تخصصی نیز به نمایش درآمده است.
سومین خانه تاریخی گذر تربیت، خانه تاریخی کلکته‌چی (صلح‌جو) است که پس از مرمت، موزه مطبوعات تبریز در آن افتتاح شده است. مالک اصلی این بنای قدیمی شخصی به نام مقانیان کلکته‌چی بوده است.
مقانیان یکی از تجار بزرگ چای شهر تبریز بود. این خانه از دو حیاط بیرونی و داخلی تشکیل شده که برای وارد شدن به خانه باید از یک هشتی گذر کرد.
این هشتی به دو دالان راه دارد که هر کدام به یک حیاط متصل هستند. از طریق دو دالان می‌توان وارد بخش‌های مختلف خانه مثل زیرزمین، طنبی (ایوان)، اتاق‌های اضافه و طبقه‌های بالا شد. نسخه‌های قدیمی جراید منتشر‌شده در آذربایجان و دستگاه‌های چاپ همراه با دوربین‌ها و عکس‌های خبری قدیمی در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
اسناد و ابزار کار خبری همراه با دست‌نوشته‌ها و کتب نوشته‌شده توسط پیش‌کسوتان تاریخ مطبوعات آذربایجان در داخل و خارج از کشور هم در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
بازار شیشه‌گرخانه، راسته خوش‌عطر تربیت
بازار تبریز در گذشته به وسیله راسته شیشه‌گرخانه با خیابان تربیت مرتبط بوده که به‌دلیل احداث خیابان جمهوری اسلامی این ارتباط قطع شده است.
بازار شیشه‌گر خانه با مساحتی حدود یک کیلومتر از مهم‌ترین بازارهای تبریز است که زمانی محل عرضه شیشه‌جات و ظروف بلور بوده؛ اما امروزه جایگاه مغازه‌های عطاری و فروشگاه‌های عرضه‌کننده گیاهان دارویی و سایر کالاهای این چنینی است.
بازار شیشه‌گر خانه پیش‌تر از دو سرا به نام‌های «حاج رسول» و «میرزا علی‌النقی» تشکیل شده بود که این دو سرا تخریب و در محل آن‌ها، بازار و پارک شمس تبریزی احداث شده است. این بازار تاریخی از آثار ملی ایران است.
شاید جالب باشد بدانید در دوران پیش از انقلاب و حوالی دهه ۳۰ این بازار در کل ایران، به «بازار کتاب» معروف بوده و ادبا از سراسر کشور برای تهیه کتاب به این فضا می‌آمدند. جلال آل‌احمد هم چند کتاب خود را به ناشران همین بازارچه سپرد.
بنیاد کتابخانه فردوسی حالا تنها بازمانده از دوران پرشکوه کتابفروشها در این راسته است. در آن زمان شاعران و اهالی ادب در این مکان دور هم جمع می‌شدند و محفل‌های ادبی بسیاری تشکیل می‌شد.
در این بازار اعیاد و جشن‌های بزرگ به‌علاوه عزاداری‌های با شکوه بر پا میشود. ورودی بازار طی سال‌های گذشته مرمت و نورپردازی شده است.
نقش پیاده‌راه تربیت در تعاملات مردم تبریز
با توجه به مفهوم شاخص تعامل اجتماعی و دخالت آن در مقوله پیاده‌راه که ارتقای آن می‌تواند به پررنگ‌تر‌شدن جایگاه پیاده‌راه در عرصه کالبدی شهر شود، پژوهش‌های دانشگاهی متعددی با مطالعه موردی روی پیاده‌راه تربیت انجام گرفته است که نتایج آن، بر نقش‌داشتن این پیاده‌راه در تعاملات اجتماعی مردم تبریز تأکید دارد.
هر چند که سرمایه اجتماعی تنها تعاملات اجتماعی نیست، اما موتور محرک این سرمایه همین تعاملات میان مردم است. چند تحقیق دانشگاهی طی سال‌های اخیر در دانشگاه‌های تبریز، با مبنا قرار‌دادن تعاملات اجتماعی به‌عنوان نقطه اشتراک طراحی شهری، پیاده‌راه تربیت و سرمایه اجتماعی و شاخص‌های دیگری همچون اعتماد و هنجارهای اجتماعی که می‌تواند در اثر همین تعاملات مورد تقویت قرار گیرند، را مورد پژوهش قرار داده‌اند.
براساس یافته‌های این پژوهش‌ها، پیاده‌راه تربیت با توجه به ویژگی‌هایی همچون خرده‌فروشی‌های موجود در خیابان، کاربری‌های جاذب جمعیت، اقشار رجوع‌کننده به تربیت، ظرفیت بالای تجاری و اجتماعی، تسلط عابرپیاده بر فضا، تنوع فعالیت و… توانسته عاملی برای حرکت و مکث عابر پیاده در بستر پیاده‌راه باشد و به همین دلیل توانسته سطح تعاملات را افزایش دهد.
حضور کاربری‌های تجاری، تفریحی، مذهبی و نظایر آن در دو سمت پیاده‌راه، باعث شکل‌گیری فضاهایی چندمنظوره و در عین‌حال جذاب شده است.
