مناسک محرم، جامعه را نیرومند می‌کند

در پی سنتی که حکام آل‌بویه درخصوص عزاداری عاشورا رسمی کردند، دامنه عزاداری‌ها، مناسک و آیین‌های ماه محرم در طی زمان به‌ویژه در دوره صفویه و قاجار توسعه یافت. درواقع دوستداران اهل‌بیت در راستای ابراز ارادت خویش به خاندان پیامبر (ص) به‌ویژه حسین‌بن‌علی (ع) اقدام به اجرای مناسکی کردند که اکنون برخی از این آیین‌ها در فهرست میراث ناملموس ثبت‌شده و هرساله تعداد بسیاری گردشگر مذهبی در ماه محرم به‌ویژه دهه اول محرم برای دیدن این آیین‌ها در اماکن مذهبی، تکایا و مساجد حضور می‌یابند.
نخل گردانی ازجمله مناسکی است که شیعیان برخی مناطق ایران به‌عنوان تشیع نمادین پیکر امام حسین(ع) برگزار می‌کنند. مراسم نخل‌گردانی بیشتر در شهرها، آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران ازجمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، قم، کاشان، اردستان، خور و بیابانک، زواره، اردکان، نائین و یزد برگزار می‌‌شود. به‌رغم اسم ظاهری آن، این مراسم ارتباطی با درخت نخل و خرما ندارد. گروهی از پژوهشگران حوزه مناسک و آیین‌ها معتقدند این سنت با اندکی اختلاف در دوره صفویه در مناطق مرکزی و کویری ایران رواج یافت. برخی از محققان مراسم نخل‌گردانی را بازمانده یک سنت قدیمی با ریشه تاریخی شبیه به آیین سوگ سیاوش از نخستین نمایش‌های آیینی و مذهبی ایران با قدمتی چند هزارساله می‌دانند.
اجرای این آیین به این شیوه است که بدنه به‌اصطلاح نخل را با پارچه‌های سبز و چادرشب‌های ابریشمی و تکه‌هایی از شال می‌پوشانند و سپس با زیورهای نفیسی می‌آرایند. تزئینات نخل توسط افرادی که حاجتمند هستند تهیه و اهدا می‌شود. شیوه نخل‌گردانی به این سبک است که هنگام بلندکردن نخل و حرکت آن یک نفر بر روی نخل می‌نشیند و چند نفر زیر نخل رفته و آن را روی شانه‌های خود حمل می‌کنند. درواقع نخل نشین نقش راهبر و هدایت‌کننده را بر عهده دارد، زیرا چنانچه نخل هنگام گذر از کوچه‌های تنگ و ناهموار با معابر و دیوار هر خانه‌ای برخورد کند، این نشانه بدیمنی برای صاحب‌خانه محسوب می‌شود، بنابراین او باید قربانی کند تا از بلا در امان بماند. در گذشته نشستن بر روی نخل حق انحصاری برخی از طوایف و خانواده‌ها بوده و به‌صورت موروثی در آن طایفه ماندگار می‌شده است.
از آیین‌های دیگر صبح تاسوعا، مراسم پرسه است. این مراسم در اغلب مناطق ایران به‌ویژه مناطق مرکزی در صبحگاه روز تاسوعا پیش از برداشتن نخل این مراسم اجرا می‌‌شود. پرسه با نمادی از حجله‌گاه حضرت قاسم(ع)، محله به محله انجام می‌شود. حین مراسم پیشاپیش عزاداران، نوحه‌خوانی حرکت می‌کند و اشعاری از محتشم کاشانی را می‌خواند و عزاداران سینه‌زنی می‌کنند. خانواده‌هایی که آرزومندند جوانانشان ازدواج کنند  یا هر حاجت دیگری دارند، نذرهای خود را در حجله‌گاه نمادین حضرت قاسم می‌اندازند و معتقدند به‌زودی حاجت‌روا می‌شوند.
جغجغه‌زنی: یکی از مناسک صبح تاسوعا جغجغه‌زنی است که در ابیانه به روز عباسعلی شهرت دارد و در برخی از مناطق کشور سنگ‌زنی نامیده می‌شود. این مراسم صبح زود با گام‌های آهسته عزاداران حسینی آغاز می‌شود و از محلات مختلف عبور می‌کند تا وارد مسجد جامع یا مسجد بزرگ محل شود. سپس عزاداران دو قطعه چوب استوانه‌ای به طول هفت سانتیمتر و قطر شش سانتیمتر در دست گرفته و در حالت سه ضرب بالای سر، روبه‌رو و به حالت خم به هم می‌کوبند و سپس این نوحه‌ها را به‌صورت گروهی می‌خوانند:
ای شیعه بیا خون‌دل از دیده روان کن/ فریاد و فغان از غم این تشنه‌لبان کن
دیگر امشب ای عزیزان شب قتل شه دین است/ بنگر در این بیابان شه کربلا چه حزین است
در ارتباط با فلسفه اجرا و زمان اجرای آیین جغجغه‌زنی نقل‌قول‌های بسیاری هست. با استناد به گفته‌های معمرین، این سنت برگرفته از آیین سنگ به سینه زدن در عزای سیاوش شاهزاده ایرانی است. انجام این مراسم به این شیوه بوده که دو قطعه‌سنگ را به حالت سه ضرب که ذکر شد در مرحله سوم بر سینه می‌کوبیدند. اما در عزای سالار شهیدان دوستداران و عزاداران حسینی(ع) سنگ بر سر می‌زدند که به‌مرور چوب جایگزین سنگ شده است. عده‌ای فلسفه انجام این آیین را نمایش اعتراض گروهی از افراد در مخالفت به رفتار ناجوانمردانه شمر خبیث به‌قصد تاختن اسب بر پیکر امام حسین (ع) می‌دانند. در برخی از روستاهای سمنان معتقدند اجرای این آیین حکایت از سوگواری قوم بنی‌اسد دارد که پس از واقعه روز عاشورا به دشت نینوا می‌رسند و با پیکرهای بی‌سر و پاره‌پاره امام حسین(ع) و یاران ایشان مواجه می‌شوند. حاضرانی که با چنین صحنه دل‌خراشی روبه‌رو می‌شوند، سنگ برداشته و به سروصورت خود می‌کوبند.
شاداگردانی یا شده‌برداری: شاداگردانی از دیگر آیین‌هایی است که در نطنز، ابیانه، کاشان و… در بعدازظهر روز تاسوعا برگزار می‌شود. شادا درواقع چوب بلندی است که سر آن تیغه فلزی نصب و با پارچه‌های متفاوتی تزیین‌شده و توسط فردی موسوم به شاداگردان در روستا گردانده می‌شود. بلندکردن شادا و حتی مزین کردن آن از گذشته در برخی از خاندان‌ها موروثی بوده است. البته اکنون در مراسم شاداگردانی، شادا گردان در مقابل افراد حاجتمندی که برای رسیدن به حاجت خود از قبل پارچه‌ای تهیه‌کرده‌اند و در مسیر شاداگردان منتظر هستند، توقف می‌کند تا حاضران پارچه‌های نذری خود را به شادا بیاویزند و چه‌بسا دراین‌ارتباط نزاع‌های بسیاری در بین خاندان‌ها صورت می‌گیرد. درگذشته مرسوم بود خانواده‌هایی که در این ایام عزادار اقوام و نزدیکان خود بودند اسباب پذیرایی از شاداگردان و اطرافیان و سایر عزاداران را مهیا می‌کردند. اجرای این سنت به این شکل بوده که خانواده‌های داغدار جلوی منزل خود را مفروش می‌کردند و نذوراتی حاضر می‌کردند تا از شاداگردان و سایر عزاداران پذیرایی کنند، زیرا معتقد بودند این‌گونه روح تازه گذشته آن‌ها قرین رحمت الهی و مورد شفاعت اهل‌البیت قرار می‌گیرد.
 بیل‌زنی: بیل‌زنی ازجمله آیین‌های کهن و میراث معنوی مردم شهر «خوسف» در استان خراسان جنوبی است. این مراسم که ظهر عاشورا به عشق سالار شهیدان و یارانش برگزار می‌گردد، خاص کشاورزان بوده و در گذشته‌های بسیار دور کشاورزان برای نشان دادن ارادت خود به امام حسین (ع) در ظهر عاشورا کنار هم جمع می‌شدند و دایره‌وار بیل‌های خود را به‌طرف آسمان می‌گرفتند و در حین حرکت تیغه بیل‌هایشان را به هم می‌زدند و هم‌صدا «حیدر، حیدر» می‌گفتند. این کشاورزان معتقد بودند اگر مراسم بیل‌زنی نداشته باشند، سال پر باری در پیش ندارند و برکت از مزارع آن‌ها می‌رود. اجرای مراسمی که نماد حزن بی‌پایان برای شهادت سالار شهیدان و لشکریان اوست درواقع نماد رویارویی لشکریان کفر و یاران امام حسین (ع) است. مراسم بیل‌زنی اکنون در زمره میراث ناملموس مردم بیرجند قرارگرفته و دیگر متعلق به کشاورزان منطقه نیست، بلکه سایر اقشار و حرف مختلف در اجرای این مراسم مشارکت دارند. البته لازم به ذکر است انجام این مراسم چند دهه گذشته متوقف شد، اما هم‌اکنون مراسم بیل‌زنی به شماره 825-20/06/91 در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
آنچه مبرهن است مراسم و مناسک عزاداری عاشورا در دوره‌های مختلف تاریخی، پذیرای تغییرات اجتماعی و فرهنگی متنوعی بوده است. درواقع این تغییرات تحت تأثیر اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه شکل‌گرفته و بازتاب اندیشه، باورها، نیازها و نظام فکری اقشار مختلف جوامع بوده است. اجرای این مناسک و زنده نگاه‌داشتن این آیین‌ها به حفظ ارزش‌های دینی و نیرومند ساختن جامعه شیعه در مقابل دشواری‌ها و دشمنان کمک بسیاری می‌کند، بنابراین پاسداشت از این مناسک وظیفه مذهبی و اخلاقی همه شیعیان است.