به گزارش اصفهان زیبا؛ از زمان تأسیس بلدیه، شهرهای مهم ایران پای در جاده مدرنشدن گذاشتند و بسیاری از ظواهر مدرنیته در آنها متجلی شد. علاوه بر اینکه اداره شهر به شکل سنتی کدخدامحوری، منسوخ شد و مدیریت به شکل متمرکز جای آن را گرفت، بسیاری از کارهایی نیز که قبلا متولی مشخصی برای آن وجود نداشت، در حیطه اختیارات شهرداری قرار گرفت. همچنان که در گزارش هفته قبل نیز ذکر آن رفت، نظارت بر اصناف، ساخت بیمارستان، نظارت بر بهداشت و درمان و احداث خیابان نیز جزو کارهایی بود که شهرداری، ازجمله شهرداری اصفهان در دوران پهلوی اول آن را دنبال کرد و به اجرا گذاشت.
در این دوران بود که پیکره و استخوانبندی اصلی شهر اصفهان مشخص و حدود و ثغور آن تعیین و بهتدریج از مجموعه روستاهای اطراف آن جدا شد؛ همچنین رویکرد مدیریت اصفهان از وضعیت روستای بزرگ، تدریجا به سمت اداره یک شهر تحول یافت؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت تا 1320 متأثر از رخدادهایی که در کل کشور اتفاق میافتاد، شهر اصفهان نیز بهسرعت در جاده توسعه و صنعتیشدن حرکت کرد. اما به گفته هوشنگ پوریایولی، اتفاقهای عمرانی و شهری در بین سالهای 1320 تا 1340 در اصفهان بهگونهای دیگر رقم خورد و از شتاب توسعهای که قبلا وجود داشت، کاسته شد. در نشست اول با پوریایولی به تشکیل بلدیه اصفهان و زمینههای تأسیس آن و نیز به کارنامه فعالیت آن تا 1320 پرداختیم. این بار قصد داریم به فعالیتهای بلدیه در دهه 20 و 30 شمسی بپردازیم. آنچه در ادامه میخوانید، برگرفته از گفتوگویی است که با او درزمینه تحولات شهر اصفهان در این 20 سال انجام شده است.
کشور سیاستزده و پرهرجومرج
بعد از 1320، شهرداری دچار سیاستزدگی شد که ناشی از هرجومرج سیاسی نشئتگرفته از اثرات جنگ جهانی دوم و اشغال ایران بهوسیله قوای متفقین بود. به عبارت دیگر، به دلیل هرجومرج ناشی از جنگ جهانی دوم تا 1324، کار اساسی در شهر اصفهان صورت نگرفت. اضافه بر این، به دلیل مشکلات ناشی از جنگ، کارخانههای متعدد اصفهان نیز دچار مصائب زیادی شدند. در این دوره، انجمنهای شهری هم تضعیف شده بود و به دلیل اینکه شهرداران هم از طرف وزارت کشور تعیین میشدند، شاهد فعالیتهای عمرانی چشمگیری در شهر اصفهان نبودیم.
پروژه سدسازی کنار رودخانه و موانع کار
از 1324 به بعد که مقداری از آشفتگی سیاسی در ایران کاسته شد، وزارت کشور هم توانست استانداران توانمندتری را به استانها بفرستد و اختیارات بیشتری هم به آنها داد. در 1330 برخی از متنفذان اصفهان کارهایی بر ضد شهر و شهرداری انجام دادند. این افراد سعی داشتند شهرداری را به تیول خودشان تبدیل کنند؛ ازجمله فردی که سند مالکیت زمین کف رودخانه زایندهرود و در نزدیکی دهانههای سیوسهپل را بهعنوان بیشه برای خودش گرفت؛ به این صورت که در کف رودخانه شروع به درختکاری کرد و از شهرداری برای این قسمت از رودخانه، به اسم خود سند ششدانگ گرفت و بخشی از رودخانه ملک شخصی شد.
از طرف دیگر، در همان زمان، شهرداری در رودخانه از کنار پیادهروی خیابان کمالاسماعیل از ابتدای سیوسهپل تا پل خواجو را سدبندی کرد. در این زمان، سرپرست شهرداری آقایی به اسم مستوفی بود. وقتی این سد احداث شد، از رفتوآمد به بیشه تارخ جلوگیری کرد. به دلیل مزاحمتی که سد برای این بیشه بهوجود آورده بود، مالک بیشه با همراهانش از شهرداری شکایت کرد و در دادگاه به استناد سند مالکیت، شهرداری محکوم شد. باید بگویم معنی سدبندی همین حاشیهسازی و سنگچینی اطراف رودخانه است.
مالکیت بیشه ابطال شد
بعد از این اتفاق، فردی به اسم حاجآقا حسین میرشمسشهشهانی که در دادگستری و دیوان عالی کشور بود، دوباره این پرونده را به جریان انداخت و موجب شد اعتراض شهرداری مجدد بررسی شود؛ بنابراین پرونده مجدد به دادگاه اصفهان ارسال شد. بعد از ارائه مستندات به دادگاه در ارتباط با قدمت تاریخی سیوسهپل و اثبات تعلق زمین کف رودخانه در نزدیکی دهانههای سیوسهپل به اموال عمومی، سند مالکیت بیشه هم باطل شد.
خیابان مسجدسید
بعد از 1330، انجمن شهر تا اندازهای قوت گرفت و متعاقب آن نیز شهرداری هم از حالت ضعف خود خارج شد؛ بنابراین در این دوره ناظر انجام تعدادی پروژه از طرف شهرداری هستیم؛ بهعنوانمثال، در 1333 خیابان مسجدسید را که به آن خیابان 30متری میگفتند، احداث کردند. این خیابان، تنها خیابانی بود که بعد از دوره پهلوی اول با عرض پهن در اصفهان احداث شد. خیابان مسجدسید از سهراه باغ حجی (چهارراه تختی کنونی) تا سهراه حمام وفایی (چهارراه وفایی کنونی) ادامه داشت. بعدا و در 1336، سهراه باغ حجی به چهارراه تبدیل شد و در ادامه خیابان مسجدسید، خیابان عبدالرزاق کنونی را احداث کردند. این نکته مهم شایان ذکر است که مرکز اصلی اصفهان قدیم میدان کهنه بوده که بعدا در دوره صفویه این مرکز به نقشجهان منتقل میشود.
بنابراین، احداث خیابان عبدالرزاق از نظر اتصال یکی از مراکز اصلی شهر به خیابانی ماشینرو که بیشتر اتوبوس در آن رفتوآمد داشت، دارای اهمیت است. از طرف دیگر، خیابانهایی که در زمان رضاشاه کشیده شد، مثل خیابان چهارباغ پایین یا خیابان نشاط و هاتف و حتی خیابان کاشانی فعلی که در آن زمان به آن شاپور میگفتند، همگی شمالیجنوبی بودند. اما اصفهان مانند هر شهر دیگری نیاز به خیابانهای شرقیغربی هم داشت؛ بنابراین خیابان مسجدسید و عبدالرزاق احداث و تلاش شد این نیاز شهر برآورده شود.
تعارض شهرداری با مردم در زمان آزادسازی خیابان مسجدسید
شهرداری اصفهان در زمان ایجاد خیابان مسجدسید، سعی کرد تا جایی که امکان دارد، بافت قدیم را حفظ کند؛ بااینحال بخش کمی از بازارچه بیدآباد کنار مسجدسید تخریب شد. در آن زمان قانون نوسازی وجود نداشت؛ بلکه در شهرداری بر اساس قانون توسعه معابر عمل میکردند و ذیل این قانون، کمیسیون ماده 14 ایجاد کرده بودند تا در این کمیسیون با افرادی که نیاز است ملک آنها را تخریب کنند، صحبت شود.
بااینحال، اختیارات این کمیسیون محدود بود و آن پولی را که بابت خانه یا مغازه یا مستملکات به مردم میدادند، کافی نبود؛ به همین دلیل، بسیاری از ساکنان آن منطقه، در ارتباط با احداث خیابان مسجدسید، با ناراحتی از آن پروژه یاد میکردند و میگفتند که شهرداری برای احداث این خیابان، خانههای مردم را خراب کرده است.
شهرداری پول کافی برای راضیکردن مردم نداشت
اینطور در ذهن مردم شکل گرفت که شهرداری تعمدا میخواسته خانههای مردم را تخریب کند؛ درصورتیکه شهرداری دنبال ایجاد یک خیابان جدید بود؛ ولی امکانات و اعتباراتی که داشت، محدود بود و آن پولی هم که به مردم میدادند، جوابگوی رفع نگرانی آنها نبود؛ حتی یک موضوع ناراحتکننده که در آن زمان پیش آمد، این بود که برای آزادسازی خیابان مسجدسید مجبور میشوند یک نانوایی را تخریب کنند. در هنگام تخریب، صاحبکار نانوایی زیر آوار رفت و فوت کرد. بعدا برای جبران این خسارت، به دختر نانوا در شهرداری اصفهان کار ثابت دادند تا بتواند در غیاب پدرش، کسب درآمد کند.
تردد اتوبوسها؛ علت خیابانکشیها
مهمترین علت خیابانکشی در آن دوران، موضوع تردد اتوبوسها بود. درست است که بسیاری از مردم هنوز از داشتن ماشین و خودروی شخصی بیبهره بودند، بااینحال، بیشتر کسانی که میخواستند از منطقه قدیم شهر به دروازهدولت (تقریبا مرکز شهر بود و به اطراف شهر هم ارتباط داشت) بیایند، به یک راه سریعتر و هموارتر نیاز داشتند؛ به همین دلیل برای تسهیل رفتوآمد آنها باید راههایی ایجاد میشد تا اتوبوس بتواند در آن رفتوآمد کند؛ بنابراین از 1320 تا 1340 خطوط یک تا هشت اتوبوسرانی خصوصی را راهاندازی کردند و بعدا در 1346، اتوبوسرانی شهرداری هم ایجاد شد. این خطوط اتوبوسرانی شخصی بود؛ یعنی هرکس میتوانست اتوبوس خریداری کند و در یکی از این خطوط مشغول کار شود؛ اما از 1346 شرکت واحد اتوبوسرانی تأسیس شد که بعدا به آن خواهیم رسید.
خیابانکشی در محله چرخاب
پروژه دیگر شهرداری اصفهان در دهه 30 شمسی خیابانهایی بود که در شرق اصفهان کشید. شهرداری علاوه بر خیابان مسجدسید و عبدالرزاق، خیابان فردوسی، استانداری، خیابان موحدیان (بین چهارباغ خواجو و سید علیخان) و بعد هم خیابان منوچهری را هم احداث کرد. بهجز خیابان عبدالرزاق و مسجدسید، بقیه خیابانهایی که ذکر شد، همه در محله چرخاب قرار داشتند. علت احداث آنها و خیابانکشی در این محله این بود که شهرداری میخواست کوچههای این منطقه از شهر را ساماندهی و عریض کند. چون این منطقه، جزو مناطق مرفهنشین اصفهان محسوب میشد و بیشتر ساکنان آن دارای خودروی شخصی و ماشین بودند، بنابراین برای تسهیل در رفتوآمد آنها، نیاز بود کوچههای این محله عریض شود؛ البته در این زمان شهرداری نگاهی هم به خیابان شمسآبادی انداخت. این خیابان را کمی از حالت کوچه درآورد؛ ولی در دهه 50 تعریض شد؛ یعنی خیابان 12متری به 36متری تبدیل شد.
خیابانکشی در جنوب زایندهرود، رونق نداشت
در آن طرف رودخانه، یعنی قسمت جنوب زایندهرود، خیابان وحید را ایجاد کردند. بعد از آن هم خیابان میرفندرسکی را کشیدند که به کارخانه وطن و زایندهرود متصل میشد؛ البته به دلیل اینکه کارگران بیشتر با دوچرخه در محور چهارباغ تردد داشتند تا به کارخانهها برسند، نیاز زیادی به خیابانکشی جدید در آنسوی زایندهرود وجود نداشت.
تصویب آییننامه گذربندی
در 1332 در زمان دولت مصدق، کمیسیون مشترک مجلس، آییننامهای را برای شهرهای کل کشور مصوب کرد به نام «آییننامه گذربندی». در این آییننامه طول و عرض گذرها و نوع آنها مشخص شد. یکی از مواردی که در این آییننامه به تصویب رسید، مسائل مربوط به بنبست خصوصی و بنبست عمومی بود که مشخص کرد چه نوع بنبستهایی عمومی و چه نوع دیگری خصوصی است و هر کدام چقدر باید عقبنشینی داشته باشند. طبق این گذربندی، به خانههای زیادی در بافت قدیمی پروانه ساخت دادند. بعد از آن، در طرح جامع در سال 49 و در طرح تفصیلی که متعاقب طرح جامع تصویب شد، همین آییننامه را با اندکی جرح و تعدیل اعمال کردند. این آییننامه، جزو اولین دستورالعملهایی محسوب میشود که برای ساماندهی به فعالیتهای ساختوساز و توسعه شهری در شهرها تصویب شد. تا پیش از این، فعالیتهای ساختمانی و ساختوساز در شهرها، طبق چشمانداز و آیندهنگری مشخصی انجام نمیشد؛ اما تصویب این طرح در مجلس اولینگام برای ایجاد چشمانداز در توسعه شهری بهحساب میآید. این طرح، بعدها در وزارت کشور به طرح هادی تبدیل شد.
طرح کوکس؛ اولین طرح توسعه شهری اصفهان
نوشتن طرح کوکس به سفر صدراعظم وقت آلمان به ایران برمیگردد. در آن زمان، شهردار اصفهان آقای حبیب اشراقی بود که یک هفته از صدراعظم آلمان در اصفهان پذیرایی کرد. در این سفر شهردار اصفهان از صدراعظم آلمان درخواست کرد که مهندسان مشاوری را که در آلمان غربی ساکن بودند و به بازسازی این منطقه بعد از بمباران جنگ جهانی دوم پرداختند، به ایران بفرستد؛ صدراعظم آلمان هم مهندس کوکس را به ایران فرستاد.
طرح کوکس؛ ناسازگار با بافت اصفهان
طرح در 1337 توسط دفتر فنی وزارت کشور و از طریق مشاور آلمانی آن به نام کوکس تهیه شد. زمانی که قرار شد این طرح اجرا شود، کارشناسان شهرداری اصفهان متوجه ایرادهایی شدند. از نظر آنها پروژههایی که این طرح در نظر دارد تا اجرا کند، با بافت تاریخی و قدیمی اصفهان همخوانی و سازگاری نداشت. مشاوران آلمانی برای شهرهایی از آلمان، طرحی ارائه داده بودند که به دلیل بمبارانهای زیاد ناشی از جنگ جهانی دوم بهکلی تخریبشده و آثار تاریخی زیادی در آن باقی نمانده بود. از طرف دیگر، آنها شرایط و بافت تاریخی در اصفهان را در نظر نگرفتند و با همان پارامترهای قبلی، برای شهر اصفهان طرح ارائه دادند که نتیجه آن، تخریب گستره بزرگی از بافت تاریخی در اصفهان بود؛ به این دلیل اجرای این طرح متوقف شد. در این طرح برای خیابانها، گذرها، پارکها و مادیها عرض زیادی در نظر گرفته شده بود که عملا موجب تخریب بافت یا آثار تاریخی میشد.
طرح کوکس و حمام خسروآقا
مثلا در طرح کوکس آمده بود که باید خیابان استانداری به عبدالرزاق متصل شود. در این میان، حمام قدیمی و تاریخی خسروآقا قرار داشت که به دلیل وجود آن، طرح اتصال این دو خیابان در آن دوران متوقف شد تا حمام تخریب نشود. شهردار وقت، حبیب اشراقی، در مصاحبهای در پاسخ به این پرسش که چرا خیابان استانداری به خیابان عبدالرزاق متصل نمیشود، گفت: چون در اینجا اثر تاریخی وجود دارد یا باید این را حفظ کنیم یا اینکه بعد از نقشهبرداری از بنای تاریخی و نمرهگذاری آجر به آجر آن، این بنا را به مکان دیگری منتقل کنیم؛ بنابراین به دلیل ناسازگاری طرح کوکس با بافت تاریخی اصفهان، این طرح اجرا نشد و در دهه بعد و در اواخر دهه 40، طرح ارگانیک جایگزین آن شد.
ساخت میدان میوهوترهبار اصفهان
یک پروژه دیگر شهرداری اصفهان در اواخر دهه 30 در خیابان صارمیه از خیابان جوبشاه تا خیابان دور شهر که تعداد زیادی بنگاه میوهفروشی وجود داشت، رقم خورد. تعدد این بنگاهها مشکلاتی مثل سدمعبر بهوجود آورده بود که موجب شد شهرداری برای ساماندهی آنها به فکر ایجاد میادین میوهوترهبار بیفتد. در همین راستا در ابتدای دهه 40 میدان بهار و میدان شهرداری برای ساماندهی بنگاههای میوه ایجاد شد.
افتتاح کاخ شهرداری اصفهان
یکی از اتفاقهای عمرانی مهم شهر اصفهان در 1333، افتتاح کاخ شهرداری (ساختمان فعلی شهرداری مرکزی اصفهان در دروازهدولت) است. تا قبل از این، شهرداری اصفهان در پاساژ انقلاب فعلی اجارهنشین بود؛ بنابراین نیاز بود تا ساختمان دائمی برای شهرداری ساخته شود که درنهایت زمینی در میدان دروازهدولت برای این بنا انتخاب شد. علت انتخاب این محل برای تأسیس ساختمان شهرداری این بود که زمین ساختمان شهرداری به دولت تعلق داشت؛ همچنین قسمتی از باغ چهلستون بود. از طرف دیگر، این منطقه تقریبا مرکز شهر بود و چون راههای منتهی به آنجا تعریض شده بود و از خیابان چهارباغ پایین و چهارباغ عباسی به آنجا راه داشت، دسترسی مردم نیز به آن راحتتر بود.
مهندس ناظر ساخت ساختمان شهرداری فردی به اسم ملکالتجار بود که سال گذشته از دنیا رفت. قرار بود این کاخ در زمان پهلوی اول ساخته شود. کلنگ آن در 1318 به زمین خورد؛ ولی چون با زمان جنگ جهانی دوم مصادف و بهیکباره مصالح گران شد و بعد از آن نیز به دلیل ضعف شهرداری و انجمن شهر تا اواخر دهه 20 و انجامنشدن کار عمرانی در شهر، انجام این پروژه تا 1330 به تعویق افتاد.
ایجاد شبکه فاضلاب شهری
یکی دیگر از اتفاقهایی که در دهه 30 در اصفهان رخ داد، ایجاد فاضلاب شهری بود. این پروژه در دهه 30 زیرنظر شهرداری شروع شد؛ ولی شهرداری بودجه لازم را برای تکمیل آن نداشت؛ به همین دلیل شهردار وقت در سال 35، زمانی که اقبال نخستوزیر وقت به اصفهان سفر کرد، با اشاره به اینکه اصفهان یک شهر توریستی است و نیاز به زیرساخت فاضلاب دارد از او تقاضا کرد که دولت به این شهر برای تکمیل فاضلاب شهری بودجه اختصاص دهد؛ به همین خاطر شهرداری اصفهان با دو شرکت به نام شرکتهای زروان و نوکار قرارداد بست. ابتدا کارگاه لولهسازی ایجاد شد که لولههای بتنی درست میکرد تا بعدا اینها را در زمین قرار دهند. مراسم افتتاح کارگاه در بهمن 1338 بود. در این زمان شخصی به نام فرزانگان استاندار و فردی به نام مهندس ملکی شهردار اصفهان بود. وقتی این لولهها آماده شد، در فروردین 1340 کلنگ اگوی (فاضلاب شهری) اصفهان در اطراف میدان خواجو زده و از آن پس پروژه اگوکشی شروع شد؛ اما کار پیشرفت چندانی نداشت؛ تا اینکه در 1345 سازمان آبوفاضلاب اصفهان تأسیس شد و کار را به دست گرفت.
کارنامه فعالیت شهرداری اصفهان در دهه 20 و 30
در دهه 20 به دلیل آشفتگی سیاسی کشور، کار چندانی در شهر انجام نشد؛ اما در دهه 30 شهرداری اصفهان چند کار عمده انجام داد: اول اینکه، خودش صاحب خانه شد؛ یعنی در 1333 عمارت شهرداری که در آن زمان کاخ شهرداری میگفتند، افتتاح شد.
دیگر اینکه، شهرداری اصفهان خیابان مهم شرقیغربی شهر را کشید که همین خیابان مسجدسید و عبدالرزاق امروزی بود. خیابان استانداری را کشید که در آن زمان صوراسرافیل به آن میگفتند؛ صوراسرافیل هم یکی از استانداران مهم و ماندگار اصفهان بود که زحمتهای زیادی برای اصفهان کشید. شهرداری در این زمان برای موضوع مهم اگو یا فاضلاب شهر نیز اقدامهایی انجام داد؛ چون با مدرنشدن شهر و آمدن جهانگردان و مسائل بهداشتی، اوضاع سابق فاضلاب و اگوی شهر دیگر تحملپذیر نبود. آییننامه گذربندی در این زمان به تصویب رسید که کمک زیادی به شهرداریها کرد.
در پایان گفتنی است اگرچه طرح کوکس در اصفهان اجرا نشد، اما نقطه آغازی بود بر برنامهریزی شهری مدرن و تراژدی شهرسازی در اصفهان. زیرا در سالهای آتی و بر مبنای طرحهای جامعی که نوشته شد، بسیاری از بافتها و بناهای تاریخی اصفهان از بین رفت یا حریم آن محدود شد.