به گزارش اصفهان زیبا؛ در میان بازار پرجنبوجوش میدان امامعلی(ع) و خیابان هاتف اصفهان، مجموعه مسجد شعیا و امامزاده اسماعیل(ع) با قدمتی متعلق به دوره سلجوقی و صفوی، همچون نگینی فراموششده در میان انبارهای تجاری و مغازهها محاصرهشده است.
قرنها قبل از آنکه امامزاده اسماعیل اینجا دفن شود، یکی از شخصیتهای دینی یهود به نام شعیا (شعیای نبی) در اینجا مدفون شد. امروزه بنای مزار شعیا بهصورت منشوریشکل و چسبیده به امامزاده اسماعیل است.امامزاده اسماعیل ازجمله سادات صحیحالنسب و معتبری است که در محلهٔ تاریخی خوشینان اصفهان (گلباره یا گلبهار) دفن شده است.
مؤلف کتاب تاریخ اصفهان (سلسله سادات و نسب امامزادههای اصفهان) این امامزاده را اسماعیلبن حسنبن زیدبن امامحسن(ع) و قدیمیترین فرد از سادات مدفون در اصفهان و متعلق به قرون دوم هجری میداند و استناد او به کتیبهٔ موجود در بقعهٔ امامزاده است.
قدیمیترین کتیبه موجود در بنا بهصورت منبت و متعلق به عصر آلمظفر است. وجود تنوع خطوط ثلث و نستعلیق همراه با هنر کاشی، معرق، گچبری، منبت و حکاکی بر زیبایی بنا افزوده است. مهمترین ویژگی کتیبههای امامزاده اسماعیل آن است که از سه نسلِ خاندان امامی اصفهانی در این بنا، اثر هنری وجود دارد که از ویژگیهای انحصاری این مجموعه است.
عمدهٔ درهای چوبی داخل بقعه منبت است و آثار منبت به این حجم در دیگر بناهای قدیمی اصفهان وجود ندارد. هنرهایی مانند خاتمکاری نیز چشمگیر است؛ بهطوریکه سنگ مزار، چوبی و خاتمکاری است و نقرهکوب و شبکهای از برنج و فولاد در آن بهکاررفته است. منبر خاتم امامزاده اثری فوقالعاده نفیس است که در کاخ چهلستون نگهداری میشود.
صنایع ظریفی مانند قلمزنی، طلاکاری، نقاشی و گچبری نیز در این مجموعه، بهویژه بقعه بهچشم میآید. گنبد کمنظیر امامزاده جلوهای فوقالعاده و جذاب دارد که ابهت ناشی از زیباییهای آن هر بینندهای را مجذوب خود میکند.
دالان ورودی و هشتی اول پیش از ورودی به بقعه هم، آثار نقاشی و تذهیب دارد. یگانه نمونهٔ جوش طلا و فولاد در درب بزرگ امامزاده اسماعیل انجامشده که متأسفانه این صنعت روبهزوال رفته است. کاشی معرق، سردر و کتیبهها و تابلوهای فراوانی در این مجموعه وجود دارد که با خط اسلیمی معرق، هنر کاشیکاری صفوی را به رخ میکشد.
بنای امامزاده اسماعیل در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۱۲ در فهرست آثار ملی ثبتشده و ازجمله معدود بقاعی است که اسناد تاریخی محکمی درباره اصالت آن وجود دارد. این مجموعه بهعنوان اولینمسجد اصفهان در دوران خلافت امامعلی(ع) نیز شناخته میشود.
دو سنگاب با حجاری خیرهکننده و زیبا و خط ثلث برجسته در صحن امامزاده و متعلق به 1049ق موجود است که کتیبهٔ هر دوی آن مشتمل بر صلوات بر چهاردهمعصوم بوده و میراثفرهنگی آنها را درون محفظههای شیشهای حفاظت کرده است.
شیر سنگی کهن و ارزشمند امامزاده اسماعیل در وسط باغچهای پر از درختان و گلها، زیاد به چشم نمیآید. حجتالاسلام سعید معمارمنتظرین، استاد و محقق حوزه علمیه اصفهان و دیگر علما در این مکان بر لزوم برگزاری مراسم بزرگ تأکید کردهاند؛ اما ناهماهنگی بین دستاندرکاران و احتیاط بیشازاندازه برخی مسئولان محلی، مانع تحقق این هدف شده است.
محمدرضا مسقطیان، رئیس هیئتامنا و رئیس هیئت حسینیه امامزاده اسماعیل، در گفتوگو با «هممحله» میگوید: «ما با همکاری و همراهی سایر اعضا و نیکاندیشان کوشیدهایم چراغ برنامههای مذهبی را در این امامزاده با برگزاری جشن میلاد امامحسین(ع)، مراسم پرشور نیمهشعبان، شبهای قدر و عزاداری محرم و عاشورا روشن نگه داریم و حضور هیئتهای اصفهان در شبهای چهارشنبه هر هفته، حیات معنوی این مکان را حفظ کرده است.»
او در خصوص ضریح چوبی منحصربهفرد امامزاده میگوید: «این ضریح کار دست هنرمندان گذشته و نماد مقاومت این مجموعه در برابر تغییرات نابخردانه است که باوجود پیشنهادها برای تعویض آن با ضریح فلزی، ترجیح دادهایم این اثر تاریخی را حفظ کنیم؛ بسیج خواهران نیز در این مکان برنامههای خود را کمرمق ادامه میدهد؛ اما نیاز به حمایت بیشتر دارد. در ایام محرم اینجا تحولی رخ میدهد؛ همان شیر سنگی که تمام سال در میان درختان باغچه تنها مانده، شاهد جمعیت پنجهزارنفری میشود که برای نوحهخوانی و عزاداری سیدالشهدا گرد هم میآیند.»
در زمان هشت سال دفاعمقدس این امامزاده یکی از پایگاههای فعال درزمینه آموزش نظامی و اعزام به جبهه بود؛ ولی الان با خالیشدن محله از سکنه این امامزاده هم در غربت قرار گرفته است.با همه این قدمت و شکوه امروزه سکوت تلخی بر امامزاده اسماعیل(ع) حاکم است؛ بهطوریکه تاریخ کهن اینجا زیر آوار بیتوجهیها بهسختی نفس میکشد.
تخریبی به نام تجارت در موقوفهها
19 موقوفه تجاری امامزاده به جای مشاغل هنری و فرهنگی، به مغازههایی با کاربری نامتناسب همچون ریختهگری تبدیل شدهاند و برخی از این مشاغل امروز با استفاده از مواد اسیدی و قیر در کارگاههایشان، زخمهایی را به جان این بنای تاریخی مینشانند. انتقال سرقفلی این مغازهها نیز بدون رعایت قانون (پرداخت ۱۰درصد به مالک) انجام میشود. موقوفههای امامزاده زیر نظر اوقاف و امور خیریه است و ارتباطی با هیئتامنای امامزاده ندارد.
گردشگری؛ فرصتی ازدسترفته
درحالیکه تورهای گردشگری از میدان امامعلی(ع) در چندمتری این مجموعه ارزشمند بازدید میکنند، معمولا از وجود چنین اثر تاریخی در این منطقه بیخبرند یا اطلاعات کافی درباره اهمیت آن ندارند.
سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری اصفهان میتواند لیدرهای تورها را با تاریخچه منحصربهفرد این مجموعه آشنا کند و این اثر را در مسیر اصلی تورهای گردشگری اصفهان قرار دهد؛ همچنین برنامههای بازدید منظم برای دانشجویان معماری و باستانشناسی ترتیب دهد؛ خواستهای که بارها توسط هیئتامنای امامزاده با سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری اصفهان در میان گذاشتهشده، ولی هنوز ترتیب اثر داده نشده است. از سوی دیگر، سازمان اوقاف و امور خیریه برای هر پروژه عمرانی، شرط مشارکت ۵۰درصدی امامزاده را میگذارد؛ درحالیکه این مجموعه از پس هزینههای جاری خود نیز برنمیآید.
امامزاده اسماعیل، محصور در قلمرو انبارهای تجاری
محلهای که روزی مملو از زندگی و رفتوآمد اهالی محل بود، امروز به قلمرو انبارهای تجاری بدل شده است؛ خانههای محله یکی پس از دیگری رنگوروی تجارت گرفتهاند.
آقای محمدی، پیرمرد ۷۰ساله محله که خاطرههای نیمقرن همسایگی با این امامزاده را دارد، میگوید: «روزگاری این حیاط مملو از جمعیت بود؛ اما امروز نمازجماعت هم با جمعیتی کمتر از 20 نفر برگزار میشود. سابق کوچهپسکوچههای اینجا پر از سروصدای بچهها بود؛ حالا حتی صدای پای رهگذری هم شنیده نمیشود و فقط وانتهایی که بارشان را در خانهها خالی میکنند، دیده میشوند.» با وجود ظرفیتهای فراوان این مجموعه، متأسفانه برنامههای فرهنگی خاصی در این مجموعه برگزار نمیشود. یکی از نوجوانان محله میگوید: «دارالقرآن الکریم اینجا چند ماهی است تعطیلشده، ولی ما دوست داریم کلاسهای قرآن با روشهای جذاب یا مسابقات قرآنی در اینجا برگزار شود. متأسفانه کسی به فکر ما و اینجا نیست.»
حجرههای تاریخی؛ از انبار تا کانون فرهنگ
حجرههای اطراف حیاط امامزاده امروز یا به انبار کالا تبدیلشده یا به حال خود رها شدهاند. سقف برخی از آنها فروریخته و دیوارهایشان در حال تخریب است؛ این در حالی است که همین فضاها میتواند به کارگاههای هنرهای سنتی (خوشنویسی و نگارگری)، کتابخانه یا نمایشگاههای فرهنگی، کلاسهای آموزش قرآن و کانون شعر آیینی تبدیل شود.
اهالی محل در گفتوگو با «هممحله» از نیاز مبرم این مجموعه به یک امامجماعت جوان میگویند. بر اساس گفتوگو با اهالی و زائران، یکی از مهمترین نیازهای این مجموعه، امامجماعت جوان است که بتواند با برنامههای متنوع و جذاب، نسل جوان را به این مکان تاریخیمذهبی جذب کند.
به گفته یکی از جوانان محله حاضر در حیاط امامزاده «متأسفانه استقبال از نمازجماعت اینجا کم شده است. اگر یک روحانی پرانرژی بیاید، قطعا حالوهوای امامزاده عوض میشود».
به گفته یکی از بازاریان قدیمی، اینجا امامجماعتی نیاز دارد که علاوهبر محبوبیت و پذیرش اجتماعی میان مردم و بازاریان، با نمازگزاران و هیئتامنا و هیئت امامزاده و مسئولان مشورت کند و کارکردهای آموزشی، فرهنگی و اجتماعی را در این مجموعه فعال کند. خانمی که خود را از نوادگان سادات طباطبایی معرفی میکند، میگوید: «اینجا فقط نباید مکان عزاداری باشد؛ میتواند مکانی برای نمایشگاه هنرهای اسلامی یا حتی نشستهای علمی معنوی باشد. »
گنبد امامزاده که بیش از ۱۵ سال برای مرمت آن نامهنگاری شده، نمونه بارز این غفلت است. در آن زمان، تعمیر آن با ۱۱میلیون تومان ممکن بود؛ اما امروز با هزینهای نزدیک به دومیلیارد تومان در حال بازسازی است.
نبود جای پارک مناسب در مجاورت امامزاده، استقبال مردم را کاهش داده است؛ این در حالی است که فضای داخلی مجموعه ظرفیت برگزاری برنامههای بزرگ را دارد.حالا در سکوت شبانه امامزاده اسماعیل، وقتی نور مهتاب بر شیر سنگی وسط باغچه میافتد، گویی این نگهبان خاموش تاریخ، چشمبهراه نجات است.
اینجا میتواند با همکاری مردم و با اقدامهای سازمان میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشگری اصفهان برای معرفی این اثر به تورهای گردشگری، با حضور یک امامجماعت جوان، دلسوز و آشنا به نیازهای روز، با ساماندهی موقوفات توسط سازمان اوقاف و امور خیریه و با تبدیل حجرههای متروکه به مراکز فرهنگی از ورطه فراموشی نجات یابد. امروز امامزاده اسماعیل بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه مسئولان و مردم است.
