به گزارش اصفهان زیبا؛ مسجد «ذکر الله» در بافت تاریخی اصفهان، نه‌تنها یک بنای مذهبی، بلکه نگهبان خاطره‌های جمعی و حلقه اتصال نسل‌هاست. این مسجد که زمانی «جلال‌الدین همایی» آن را در زمره مساجد بزرگ درجه‌دو یا سه اصفهان برمی‌شمرد، امروز با حیاتی پویا و برنامه‌هایی مستمر، قلب تپنده محله درب‌کوشک است.
تاریخچه‌ای در دو فصل
حجت‌الاسلام مجید جلالی، امام‌جماعت مسجد ذکرالله، پس از سلام و احوالپرسی از قدمت این مسجد میگوید: «قدمت مسجد به دو بخش متمایز تقسیم می‌شود. شبستان فوقانی با ستون‌های قطور و عظیم‌الجثه‌اش، متعلق به قرن نهم هجری‌قمری (حدود ۵۰۰ سال پیش) و دوران پیش از صفویه است؛ اما شبستان تحتانی، فصل دوم این داستان را روایت می‌کند.
این بخش حدود ۱۵۰ سال پیش (نزدیک به ۱۲۹۰ قمری) به همت و برای تدریس و عبادت مرحوم شیخ مرتضی ریزی، از علمای برجسته، ساخته شد. شیخ ریزی را به‌عنوان اولین‌عالمی می‌شناسند که کتاب «رسائل» شیخ انصاری را در این مدرسه تدریس کرد. پس از او، برادرش شیخ ابوالفضل و سپس دامادش (از خاندان رشتی) امامت این مسجد را برعهده گرفتند.
در 50 سال اخیر، مرحوم آیت‌الله شیخ مهدی معتمدی، پدر شهید معتمدی، تا ۱۳۸۸ نمازجماعت این مسجد را اقامه می‌کرد و از آن زمان تاکنون، این مسئولیت برعهده من است.
وجه تسمیه؛ نجوایی اسرارآمیز
امام‌جماعت مسجد ذکرالله درباره نحوه انتخاب نام مسجد بیان می‌کند: «درباره نام این مسجد (“ذکر الله” به معنای یاد خدا)، روایتی جالب وجود دارد. بنا به گفته‌ها، پیش از تأسیس رسمی مسجد، افراد در خلوت این مکان، صدای ذکر “یا الله، یا الله” را می‌شنیدند؛ درحالی‌که کسی در آنجا حضور نداشت. وقتی این موضوع را به مرحوم شیخ مرتضی ریزی گزارش دادند، ایشان فرمود: “پس نام اینجا را ذکرالله بگذارند.” این روایت، اصلی‌ترین دلیل برای نام‌گذاری مسجد شناخته می‌شود.»
از ستون‌های یکپارچه سنگی تا حوض‌خانه ثبت ملی
او سپس به معماری مسجد ذکرالله اشاره می‌کند: «مسجد ذکرالله از نظر معماری دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است. یکی از شاخص‌ترین عناصر مسجد، وجود حدود ۲۰ ستون سنگی تراشیده‌شده و یکدست در شبستان تحتانی است. کمتر مسجدی در استان اصفهان را می‌توان یافت که تمامی ستون‌هایش از چنین سنگ‌های یکپارچه‌ای ساخته شده باشد. بخش “حوض‌خانه” مسجد به دلیل ارزش تاریخی و معماری، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.مسجد در طول زمان دستخوش تغییراتی شده است. آخرین تعمیرات اساسی آن در دهه ۷۰ و همچنین حدود پنج‌شش سال پیش برای تجهیز سرویس‌های بهداشتی و اتصال به فاضلاب شهری انجام شده است.»
نقش اجتماعی و فرهنگی از غسالخانه تا جلسه‌های قرآن
امام‌جماعت مسجد ذکرالله با تأکید بر این نکته که کارکرد مسجد ذکرالله فراتر از یک مکان عبادی صرف بوده است، اظهار می‌کند: «این مکان در گذشته، به دلیل مجاورت با قبرستان محله، غسالخانه داشت و نماز میت شهدا و درگذشتگان در این مسجد خوانده می‌شد.
این مسجد همواره میزبان چهره‌های سرشناس بوده است. در سال‌های ابتدایی انقلاب، مرحوم “علی‌اکبر پرورش” دعای کمیل در اینجا برگزار می‌کرد و حزب جمهوری اسلامی نیز در مجاورت آن قرار داشت؛ همچنین از دیرباز مرکز آموزش قرآن بوده و استادان بنامی همچون “مهدی شکوهنده” در آن تدریس داشته‌اند؛ اکنون نیز جلسه‌های قرآن، بیش از ۱۵ سال است که بدون وقفه چهارشنبه‌شب‌ها برپا می‌شود.
برنامه‌های مذهبی مستمری مانند دعای توسل (روزهای سه‌شنبه)، دعای کمیل (روزهای پنجشنبه) و جلسه‌های تفسیر از دیگر فعالیت‌های فرهنگی این مسجد است. مسجد ذکرالله از شهدای بزرگی چون شهیدان معتمدی، خرازی، میثمی، حجازی و داوری در خود یاد می‌کند.»
تهدیدها و ماندگاری
حجت‌الاسلام جلالی از بی‌توجهی نهادهای متولی به نیازهای مرمتی مسجد گلایه دارد و اشاره می‌کند: «تعمیرات اساسی سقف و سبک‌سازی آن تنها با همت خود مردم و نهاد امور مساجد انجام شده است؛ باوجوداین، رمز ماندگاری و پویایی مسجد ذکرالله را می‌توان در چند عامل جست‌وجو کرد: اولین‌عامل، استمرار نمازجماعت و برنامه‌های مذهبی بدون وقفه در طول دهه‌هاست؛ دومین عامل، حضور چهره‌های مورداعتماد مردم، مانند مرحوم معتمدی است؛ سومین عامل، برگزاری مراسم پرشور در ایام خاص است؛ به‌گونه‌ای‌که در دو ماه محرم و صفر، به مدت ۶۰ شب متوالی، هر شب پس از نماز، مراسم عزاداری و سخنرانی برگزار می‌شود؛ چهارمین عامل، رابطه عاطفی عمیق مردم محل با مسجد است که آن را به‌عنوان خانه دوم خود می‌شناسند.»
خاطره‌ای ماندگار
او در انتهای گفت‌وگو خاطره‌ای شیرین از دوران کودکی خود در این مسجد تعریف می‌کند: «اوایل انقلاب، حدود 10 سال داشتم. در مسجد ذکرالله جلسه قرآنِ آیت‌الله سید اسماعیل هاشمی برقرار بود. به کسانی که سوره واقعه را حفظ می‌کردند، جایزه می‌دادند. من و برادرم رفتیم و یک شیشه عطر به‌عنوان جایزه گرفتیم. این خاطره خوش از جلسه قرآن و مسجد، همیشه در ذهنم مانده است.»
مسجد ذکرالله، با آن ستون‌های استوار سنگی و دل‌های پیوسته به ذکر خدا، پس از قرن‌ها، نه‌تنها به‌عنوان یک بنای تاریخی، بلکه به‌عنوان نهادی زنده و اثرگذار، به مسیر خود در قلب اصفهان ادامه می‌دهد.
