به گزارش اصفهان زیبا؛ تیر فرونشست زمین، بالاخره به پیکر ابنیه تاریخی اصفهان نیز رسید و آن‌ها هم از گزند این پدیده در امان نماندند. حالا، مدت‌هاست که زمین‌شناسان در رابطه با گسترش فرونشست در اصفهان و نفوذ آن به آثار باستانی، هشدار می‌دهند و از اثرات مخرب آن می‌گویند.
ردپای ترک روی برخی از آثار تاریخی مثل گنبد مسجد حکیم، مسجدسید، مسجد عتیق، سی‌وسه‌پل، درب‌امام، حمام و مسجد علی‌قلی‌آقا و بقعه شهشهان و… گواه خاموشی است بر این ادعا. تداوم خشکی زاینده‌رود و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نیز تهدیدی جدی است که دیگر میراث اصفهان را در معرض آسیب قرار داده و بلای جان آن‌ها شده است.
اگرچه زمین‌شناسان معتقدند فرونشست همین حالا نیز آثار باستانی اصفهان را درگیر کرده و در حال پیشروی در آن‌هاست، هنوز برخی از میراث‌بانان این موضوع را برنمی‌تابند و معتقدند که این اتفاق هنوز نیفتاده است.
علیرضا ایزدی، مدیرکل سابق میراث‌فرهنگی استان اصفهان، یکی از کسانی است که در گفت‌وگو با «مهر» این موضوع را مطرح کرده؛ آنجا که گفته بود: «هنوز فرونشست به آثار تاریخی آسیبی وارد نکرده است؛ اما این پدیده به فاصله یک‌کیلومتری بناهای تاریخی شهر اصفهان رسیده است. ترک‌های موجود در برخی از بناهای تاریخی با توجه به بافت خشتی و آجری آن‌ها جزو ترک‌های طبیعی هستند. درباره سازه مسجد امام هم نگرانی‌هایی وجود داشت که پس از پایش مشخص شد فعلا ازنظر فرونشست مشکلی آن را تهدید نمی‌کند و در خصوص پدیده‌های نگران‌کننده در کف رودخانه زاینده‌رود برای پل‌های تاریخی، به‌ویژه سی‌وسه‌پل و پل خواجو نیز با بررسی‌های بیشتر و تزریق اعتبارات، برای استحکام‌بخشی آن‌ها اقدامات مؤثری خواهیم داشت؛ البته این بدان معنا نیست که بناهای تاریخی در خطر نیستند؛ چون در نواحی شمالی اصفهان شواهدی از فرونشست وجود دارد و با توجه به فاصله کم آن با آثار تاریخی اصفهان، هیچ تضمینی وجود ندارد که فرونشست به بناهای تاریخی نرسد!»
گزارش‌ها حاکی از این است که به دلیل قرارگیری بیش از دومیلیون و 700 هزار نفر جمعیت در زون فرونشستی اصفهان‌برخوار، اصفهان و اطراف آن، بالاترین ریسک فرونشست را نسبت به سایر نواحی کشور دارند.
سازه‌هایی در معرض آسیب فرونشست
برآوردها نشان می‌دهد که در هاله هلالی فرونشستی شمال شهر اصفهان که مناطق 2، 7، 8، 9، 14 و 15 را در بر گرفته است، حدود یکصد و 28 هزار واحد مسکونی فاقد اسکلت (آمار مرکز آمار سال نودوپنج) قرار دارد.
به گزارش «تسنیم» در همین زون با نرخ فرونشست بالا، 1600 هکتار از بافت فرسوده شهری اصفهان گسترش دارد. ساختمان‌های فاقد اسکلت و فرسوده مسلما در نشست‌های نامتقارن زون‌های فرونشستی، بیشترین آسیب‌پذیری را دارند؛ همچنین، قرارگیری سایر مستحدثات و زیرساخت‌های شهری در این پهنه، به‌طور بارز بیانگر ریسک بالای فرونشست زمین در اصفهان است.
گفته می‌شود، نرخ فرونشست زمین در اصفهان ۵ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال است؛ همچنین سالیانه بین ۳۰ سانتی‌متر تا یک متر افت تجمعی آبخوان‌ها در این استان به ثبت رسیده و همین نرخ بالا نیز نام اصفهان را در لیست شهرهایی با پهنه‌های وسیع فرونشستی قرار داده است.
از ۳۵ دشت استان که موردمطالعه قرارگرفته است، ۲۹ دشت ازنظر فرونشست در شرایط بحرانی قرار دارد و درصورتی‌که فکر اساسی برای این موضوع و تغذیه آبخوان‌های دشت اصفهان نشود، در سال ۱۴۱۰ نرخ فرونشست در شمال اصفهان به دو متر و در بخش مرکزی این کلان‌شهر به نیم‌متر خواهد رسید؛ همین حالا نیز، هزار و ۲۰۰ کیلومترمربع از مساحت اصفهان و شهرهای اطراف آن دچار فرونشست با نرخ ۱,۱۵ سانتی‌متر در سال است.
همه این داده‌ها، اما اگر در کنار هم قرار بگیرند، به‌خوبی نشان می‌دهند فرونشست زمین اکنون به برخی از آثار و ابنیه تاریخی اصفهان رسیده است و در بیخ گوش بعضی دیگر قرار دارد و آن‌ها را تهدید می‌کند؛ میراث چندصدساله‌ای که دوره‌های مختلف را به چشم دیده‌اند و توانسته‌اند از بلایای مختلف جان سالم به در ببرند.
این موضوع را احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان، در گفت‌وگو با رسانه‌ها تأیید کرده است: «برخلاف دشت‌های دیگر دارای فرونشست در کشور، فرونشست در دشت اصفهان با محدوده اصلی شهر درگیر شده و به مرکز شهر در حال نفوذ است که همه سازه‌ها و بناهای تاریخی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.»
با‌وجوداین، اما میراث‌بانان همچنان بر سر مواضع خود هستند و معتقدند که فرونشست اگرچه در اصفهان در حال پیشروی است، هنوز آثار تاریخی را درگیر نکرده است.
این موضوع را شهرام امیری، رئیس اداره امور فرهنگی و روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» گوشزد می‌کند: «دشت اصفهان، جزو مناطقی است که بیشترین تأثیر از فرونشست را گرفته است؛ به این دلیل که زاینده‌رود مدت‌هاست خشک‌شده و بارندگی‌های نرمالی هم در دشت اصفهان رخ نداده است که بتواند کمبود آب را جبران کند. در حال حاضر فرونشست زمین شمال دشت اصفهان و منطقه مهیار را که در جنوب‌شرق قرار دارد، درگیر کرده است.»
او می‌گوید: «آثار تاریخی اما هنوز به‌صورت جدی درگیر فرونشست نشده است؛ البته این دلیل نمی‌شود که نگران این مسئله نباشیم؛ به همین خاطر هم به‌صورت مقطعی در حال پایش میدان نقش‌جهان، بزرگ‌ترین محدوده بافت تاریخی و محور چهارباغ عباسی هستیم. می‌توان گفت در حال حاضر، خطر جدی بناهای تاریخی را تهدید نمی‌کند؛ اما این به آن معنا نیست که شاهد رسیدن فرونشست به این مناطق نباشیم. برای جلوگیری از پیشروی فرونشست، باید جریان آب زاینده‌رود به‌صورت دائمی برقرار باشد؛ نه به‌خاطر زیبایی، بلکه اهمیت این مسئله به‌قدری است که نیاکان ما نیز به آن بسیار اهمیت می‌دادند؛ برای مثال، در محدوده پل جویی و خواجو از 400 سال پیش، دریاچه‌ای بزرگ ایجاد شده است؛ چراکه پل خواجو به‌عنوان یک بند محلی عمل می‌کرده و در مواقعی همچون تابستان که آب زاینده‌رود به حداقل می‌رسیده، وجود این دریاچه باعث می‌شده است آب به لایه‌های زیرزمینی نفوذ کند؛ ضمن اینکه پایه‌های پل، بعد از 400 سال با آب هم‌خوانی پیدا کرده و سازگار شده است؛ درحالی‌که امروزه با بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی روبه‌رو هستیم و نمی‌دانیم که این امر چه موقع باعث فرونشست آثار باستانی خواهد شد؛ این موضوعی است که سازمان زمین‌شناسی می‌تواند پیش‌بینی کند.»
زمین‌شناسان، اما درگیرنشدن آثار تاریخی از فرونشست را برنمی‌تابند و می‌گویند مثل خیلی از زیرساخت‌ها و سازه‌های مسکونی که فرونشست به آن‌ها نفوذ کرده است، ابنیه تاریخی نیز از این پدیده تأثیر یافته‌اند؛ اتفاقی که پیامدهای مختلفی را به‌همراه دارد و حتی می‌تواند منجر به نابودی آن‌ها شود.
نتایج تحقیقی با عنوان «تأثیر رژیم رودخانه زاینده‌رود بر فرونشست زمین در محدوده بناهای تاریخی شهر اصفهان» که در رسانه‌ها منتشر شده، حاکی از این است که رودخانه زاینده‌رود به‌عنوان مهم‌ترین منبع تغذیه‌کننده آبخوان شهر اصفهان شناخته می‌شود؛ اما طی سال‌های اخیر، این رودخانه خشک‌شده و به‌ناچار برداشت از آب زیرزمینی شدت گرفته است که منجر به پایین‌رفتن سطح آب زیرزمینی، تنها طی هشت ماه به اندازه ۲۰ متر شده است.
این عوامل دلیل محکمی برای فرونشست خواهد بود. دیگر نتایج این پژوهش حاکی از این است که اگر پنج سال متمادی آبی در رودخانه نباشد، سطح ایستابی بیش از سه متر دیگر افت خواهد کرد؛ همچنین درصورتی‌که تنها یک ماه در سال رودخانه آبدار باشد، بازهم سطح ایستابی نسبت به شرایط کنونی افت زیادی خواهد داشت؛ اما در صورت خشک‌بودن یک سال دیگر رودخانه و عدم برداشت از چاه‌های شهرداری، سطح ایستابی تغییر چندانی نخواهد داشت؛ درنتیجه برداشت از چاه‌های شهرداری عامل مهم‌تری در افت سطح ایستابی نسبت به خشکی رودخانه است.
طبق نقشه پهنه‌بندی ظرفیت فرونشست بیشترین پتانسیل خطر را پهنه‌ای به شعاع نهایت ۱۵۰۰ متر در شمال و ۴۰۰ متر در جنوب رودخانه از ورودی غربی شهر تا نزدیکی پل چوبی دارد. قسمت شرقی شهر، حوالی پل شهرستان و بخش‌های جنوبی (دانشگاه اصفهان) ازجمله بی‌خطرترین محدوده‌های شهر ازلحاظ فرونشست هستند.
همه پیامدهای فرونشست در اصفهان
اردیبهشت گذشته بود که احمد صادقی، رئیس دبیرخانه شورای عالی استان‌ها، در نشست هم‌اندیشی بررسی مسائل و چالش‌های شهری در حوزه شهرسازی، طرح‌های توسعه شهری و بازآفرینی شهری از طرحی با قید دو فوریت درباره فرونشست زمین خبر داد، طرحی که در آن آمده است: «یکی از چالش‌هایی که بشر در آینده با آن روبه‌رو خواهد شد، ازبین‌رفتن منابع طبیعی و تخریب کره زمین است. با توجه به اهمیت مسائل زیست‌محیطی، اغلب کشورها می‌کوشند تا از طریق برنامه‌ریزی صحیح و به‌کارگیری روش‌های مناسب، از یک‌سو به اهداف اقتصادی خود دست یابند و از سوی دیگر، آسیب‌های زیست‌محیطی را به حداقل برسانند. در کشور ما، یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر تخریب محیط‌زیست و کیفیت آن در دهه‌های اخیر، برداشت بی‌رویه آب از منابع آب زیرزمینی بوده که منجر به وقوع پدیده فرونشست در کشور شده است. گزارش‌های متعدد حاکی از وضعیت نامطلوب و بحرانی پدیده فرونشست در اقصانقاط کشور است؛ به‌گونه‌ای که چاره‌اندیشی و مدیریت مناسب و مؤثر در این خصوص را به ضرورتی فوری و اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است. تغییرات اقلیم، افزایش برداشت آب از منابع زیرزمینی، افزایش جمعیت و به‌تبع آن، افزایش تقاضا، افزایش صنایع و بحران آب، همگی از عواملی هستند که در طول زمان، باعث ایجاد پدیده فرونشست در کشور شده‌اند. فرونشست زمین، مسئله‌ای با پیامدهای متعدد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، زیست‌محیطی و غیره است که به آن زلزله خاموش یا سرطان زمین نیز می‌گویند. ازجمله پیامدهای اقتصادی فرونشست می‌توان به مواردی همچون: افزایش هزینه نگهداری زیرساخت‌ها، کاهش ارزش زمین و اموال، خسارت به شریان‌های حیاتی، آسیب به ساختمان‌ها و ابنیه، اختلال در فعالیت‌های اقتصادی و نابودی کسب‌وکارها اشاره کرد.»
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمد آقامیری، رئیس کمیته عمران شورای اسلامی شهر تهران، از اعلام وصول این طرح خبر داد و گفت: «گزارش‌های متعدد حاکی از وضعیت نامطلوب و بحرانی پدیده فرونشست در اقصانقاط کشور است؛ به‌گونه‌ای که چاره‌اندیشی و مدیریت مناسب و مؤثر در این خصوص را به ضرورتی فوری و اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است. پدیده فرونشست بحرانی ملی و مسئله‌ای پیچیده و چندبعدی است و نمی‌توان با رویکردهای سنتی حل مسئله، اقدامات جزیره‌ای و تصمیم‌های کوچک و موضعی و پراکنده، انتظار مرتفع‌شدن آن را داشت؛ بدون شک حل این بحران ملی، بیش از هر چیز نیازمند هماهنگی، همکاری و اجماع کلیه نهادها و دستگاه‌های اجرایی مرتبط و برنامه‌ریزی جامع و بلندمدت است.»
آقامیری با ابراز خرسندی از اینکه اقدام عملی درباره فرونشست با تدوین لایحه توسط شورای عالی استان‌ها و اعلام وصول آن در مجلس محقق شد، افزود: «در لایحه فرونشست زمین، شرح وظایف تمام سازمان‌ها، ارگان‌ها و شهرداری‌ها مشخص شده است و با تصویب آن باید تمامی ارگان‌های مربوط به وظایف خود عمل کنند.»
با‌وجوداین، اما این لایحه هنوز موردبررسی قرار نگرفته و فرونشست نیز همچنان در حال پیشروی است؛ به‌گونه‌ای که بیم آن می‌رسید آثار باستانی اصفهان؛ میراث گران‌بهایی که ارزش ملی نیز دارند، آسیب جدی ببینند.
هرچند متولیان حوزه میراث معتقدند فرونشست هنوز آثار تاریخی را دربرنگرفته است، رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «ابنیه تاریخی اصفهان به‌طور مشخص در کرانه شمالی زاینده‌رود و به‌نوعی در مرز ناهمگنی رسوبات دشت اصفهان قرارگرفته‌اند و مهم‌ترین جایی هم که تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد، مجموعه میدان نقش‌جهان است. پل‌ها، اما به خاطر اینکه در بستر رودخانه قرارگرفته‌اند، شاید کمتر درگیر فرونشست شده باشند و به شدتی که در مناطق دشتی مشاهده می‌شود، نباشند. مسئله مهم، اما این است که سازه‌ها با فرونشست درگیر شده‌اند. تناوب آب‌گرفتگی و خشکی در رودخانه نیز بر سازه‌های تاریخی اثرگذار هستند؛ هرچند خشک‌شدن بستر و عدم وجود آب در رودخانه و لایه‌های زیرین هم نوسانی دائمی را بر تراز بستری که پایه‌های پل‌ها در آن قرارگرفته‌اند، به‌وجود آورده است. قرارگرفتن در مرز فرونشست ناهمگن و محیطی که به‌طور پیاپی آب‌گیری و خشکیدگی را تجربه می‌کند، باعث می‌شود آثار تاریخی تحت‌الشعاع قرار گیرد.»
به گفته او، فرونشست در یک منطقه و پهنه به‌طور یکنواخت و یکدست نیست؛ یعنی بسته به جنس رسوبات در بخش‌های مختلف ممکن است فرونشست با نرخ بیشتر یا کمتری رخ بدهد. به مناطقی که در مرز این دو قرارگرفته‌اند (یعنی مناطقی که فرونشست دارند و پهنه‌هایی که فرونشست ندارند)، مرز ناهمگنی فرونشست می‌گویند که عمدتا در دو طرف شکاف‌های روی زمین شکل می‌گیرد و به‌تبع آن، اگر سازه‌ای هم روی زمین باشد، شکاف‌ها در این سازه‌ها نیز نفوذ می‌کند.
شهبازی ادامه می‌دهد: «آنچه مسلم است، هر سازه‌ای برای نیازی طراحی شده است؛ مثلا پل روی آب احداث می‌شود یا سایر سازه‌ها در گذشته بنا به کاربری‌های مختلف احداث شده‌اند. آثار تاریخی چالش‌های مختلفی را پشت سر گذاشته‌اند و جان سالم به‌در برده‌اند؛ اما اکنون آن‌ها درگیر فرونشست زمین شده‌اند؛ رخدادی که جدید بوده و به دلیل قرارگرفتن آن‌ها در مرز ناهمگنی نشست زمین و آب‌گرفتگی و خشک‌شدن پی‌درپی بستر رودخانه ایجاد شده است.»
فرونشست به آثار باستانی نیز رحم نمی‌کند
فرونشست زمین، حالا به آثار باستانی نیز رحم نکرده و در کمین این میراث چندصدساله و گران‌بها نشسته است: «فرونشست به این آثار رسیده و این موضوع انکارناشدنی است و ردپای آثار این پدیده را روی سازه‌ها به‌خوبی می‌توان دید؛ ولی خوشبختانه تا به الان، تخریب بنیادینی صورت نگرفته است و اجزای اصلی سازه‌ها درگیر نشده‌اند؛ بنابراین می‌توان آن‌ها را ترمیم کرد. اگر از پیشروی فرونشست جلوگیری نشود، آثار تاریخی قطعا از آن آسیب می‌پذیرند؛ برای همین باید قوانین و دستورالعمل‌های محلی را حداقل در این محدوده اجرا کرد؛ برای مثال، دیگر اجازه حفر چاه غیرمجازی داده نشود یا اینکه برداشت از آب‌های زیرزمینی متوقف شود؛ البته با این کارها می‌توان از نفوذ بیشتر فرونشست جلوگیری یا سازه‌هایی را که تأثیر پذیرفته‌اند، ترمیم کرد.»
او مشکل اصلی برای جلوگیری از پیشروی فرونشست را نبود دستورالعمل‌های سازه‌ای می‌داند و می‌گوید: «باید دستورالعملی وجود داشته باشد تا متولیان امر در حوزه شهرسازی و میراث و… بر اساس آن بتوانند به حفظ و حراست سازه‌ها بپردازند؛ اصلا شکی در این مسئله وجود ندارد؛ اما این کار سختی‌هایی هم دارد؛ چراکه نوع سازه‌ها و مناطقی که آن‌ها در آنجا قرارگرفته‌اند، با یکدیگر متفاوت‌اند. درواقع هر منطقه‌ای رفتار متفاوتی از خود نشان می‌دهند و نرخ آن نیز در مناطق مختلف با همدیگر یکسان نیست. از سوی دیگر، تخریب سطحی فرونشست، می‌تواند بیانگر مشکلی دیگر در زیرزمین مثل خالی‌شدن سفره‌های زیرزمینی باشد؛ پس تا زمانی که به‌طور بنیادین نتوان فرونشست را کنترل کرد، اقدامات سطحی روی زمین هم تأثیرگذار نخواهند بود و صرفا همانند یک مسکن موقت عمل می‌کنند. تنها راه جلوگیری از فرونشست زمین، تنظیم تراز دقیق برداشت و تغذیه منابع آب زیرزمینی است.»
زاینده‌رود، مدت‌هاست رنگ آب به چشم ندیده است و در عطش می‌سوزد؛ اتفاقی که پیامدهای مدتی مثل فرونشست زمین را به‌همراه خود داشته است. ادامه شرایط کنونی قطعا اصفهان را در وضعیت بحرانی قرار خواهد داد: «برای آینده ابنیه تاریخی اصفهان دو حالت را می‌توان پیش‌بینی کرد: اول اینکه، فرونشست تا جایی ادامه پیدا کند که دیگر آبخوانی وجود نداشته و فشردگی به حداکثر خود رسیده باشد که البته دیگر چیزی باقی نخواهد ماند یا اینکه فرونشست به حدی برسد و پس‌ازآن متوقف شود.»
نرخ فرونشست در مناطق مختلف اصفهان متفاوت است
ردپای فرونشست روی آثار تاریخی خودش را به‌خوبی نشان داده و این موضوع را مدت‌هاست که زمین‌شناسان نیز گوشزد می‌کنند.
بهرام نادی، عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان و هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، در گفت‌وگو با «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «نرخ فرونشست در مناطق مختلف اصفهان متفاوت است؛ اما نکته مهم این است که فرونشست با نرخ یکسان آسیب‌های کمتری را به‌همراه دارد؛ تا اینکه این نرخ متفاوت باشد؛ برای مثال، نرخ فرونشست در مناطق مرکزی، یعنی جایی که میدان نقش‌جهان قرارگرفته، سه سانتی‌متر است؛ درحالی‌که در حبیب‌آباد این نرخ 18 سانتی‌متر و در مجاورت رودخانه، یعنی جنوب این نرخ پایین‌تر است؛ درواقع می‌توان گفت نرخ فرونشست در نزدیک سی‌وسه‌پل سه تا پنج سانتی‌متر است؛ درحالی‌که این نرخ در مسجد و حمام علی‌قلی‌آقا هفت تا هشت سانتی‌متر است. از سوی دیگر، زمانی که ضخامت خاک بیشتر باشد، افت آب هم بیشتر خواهد بود؛ پس طبیعی است که در میدان نقش‌جهان یا میدان عتیق که ضخامت آبرفت بین 70 تا 100 متر است، ظرفیت بیشتری برای ایجاد فرونشست وجود داشته باشد.
به گفته او، نرخ فرونشست در مسجدسید، بین پنج تا هفت سانتی‌متر در سال است؛ یعنی این اتفاق اگر برای ده سال ادامه داشته باشد، این عدد به 50 تا 70 سانتی‌متر می‌رسد. این نرخ اگر به‌صورت یکنواخت رخ دهد، مشکلی برای سازه‌ها ایجاد نمی‌کند؛ اما اگر به‌صورت غیریکنواخت باشد، باعث ایجاد ترک می‌شود که این اتفاق افتاده و ترک تا انتهای گنبد مسجدسید پیش رفته است. در کف و سرویس بهداشتی نیز این ترک‌ها به چشم می‌خورد.
آن‌طور که عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان می‌گوید، در مسجد علی‌قلی‌آقا نیز ترک‌ها را به‌خوبی می‌توان مشاهده کرد؛ درحالی‌که چند سال پیش این ترک‌ها به شدت کنونی نبود؛ مسجد عتیق و میدان نقش‌جهان و دیگر سازه‌هایی که در آن منطقه قرار دارند نیز به همین شکل تحت‌تأثیر فرونشست قرار دارند. در بازارچه دردشت نیز به‌‌رغم اینکه به‌تازگی مرمت شده است، این ترک‌ها را می‌توان دید. مسلما این تغییرشکل‌ها تا زمانی که برداشت از آب‌های زیرزمینی متوقف نشود، همچنان ادامه خواهد داشت و سازه‌های تاریخی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
