لنجان علیا مناطق کوهستانی و بالادست رودخانه زاینده رود از پل زمان‌خان تا مناطق جنوبی کوه قله‌بزی را شامل می‌شده و لنجان سفلی از کوه قله‌بزی تا کوه‌صفه در جنوب شهر اصفهان را در برداشته است» (کمالی زاد، 1397، ص 23). بنابراین وقتی رودخانه پر پیچ‌وخم زاینده‌رود را درنظر بگیرید که از کوه‌های زاگرس جدا شده و به سمت دشت مرکزی ایران می‌پیچد، قسمت ِاول آن را لنجان علیا (به مرکزیت شهر مبارکه) و قسمت دوم را لنجان سفلی (به مرکزیت فلاورجان) می‌گفتند.
این منطقه سرسبز که کشت غالب مردم آنجا برنج بوده است، در غرب و جنوب غربی شهر اصفهان قرار دارد. اکنون شهرهای زرین شهر، فولادشهر، فلاورجان، لنجان و مبارکه را باید از مراکز عمده جمعیتی این منطقه محسوب کرد.
مبارکه؛ شهری که به دست عمه شاه‌عباس و زنان ساخته شد
در میان پیچ‌وخم‌هایی که رودخانه زاینده‌رود می‌خورد، در نقطه‌ای به شهری برخورد می‌کند که آن را مبارکه می‌گویند. این شهرستان اکنون در 65کیلومتری جنوب غربی اصفهان واقع شده است. وجود مجتمع فولاد مبارکه و صنایع دیگر، اهمیتی دو چندان به آن بخشیده است. راجع‌به تاریخ مبارکه آمده است: «بنای این قصبه در عهد شاه عباس شروع شده و از بانوان صفویه مریم بیگم، عمه شاه عباس، در آبادی آن کوشیده و دیگر از بانوان نیز در تعمیر آن ذی مدخل بوده‌اند و آثاری از آن‌ها در آنجا باقی است و در ابتدا نام آن امین‌آباد بوده و مبارک نام، غلام مریم بیگم، زوجه احمد خان گیلانی، چون مأمور آبادی بانوی خود گردید، استخاره از قرآن نمود آیه «من شاطی الواد الایمن فی البقعه المبارکه» آمد و از این روی مبارکه نام نهاده شد» (سالنامه فرهنگ لنجان علیا، 1339، ص 22).
لنجان؛ میراث‌دار ایلخانان
باید بگوییم آثار تاریخی و بقایای تمدن در لنجان کمتر از خود شهر اصفهان نیست. اما چون در یک پهنه وسیع پراکنده‌اند، کمتر به چشم می‌آیند. اگر بخواهیم یک نگاه کلی به این منطقه داشته باشیم باید بگوییم بیشتر این آثار اغلب مربوط به دوران ایلخانان هستند. بقعه پیربکران که در شهر پیربکران فعلی قرار گرفته، یکی از عظیم‌ترین آثار هنری منطقه است. آنجا در اصل مدفن و محل تدریس شخص مقدسی به نام «محمدبن‌بکران» بوده و از قرن هشتم برای ما باقی مانده است. تزئینات گچ‌بری این بقعه بسیار خیره‌کننده است. نوعی از تزئینات که ما در شهر اصفهان و در محراب الجایتو می‌بینیم. از کتیبه‌های آن چنین برمی‌آید که در همان سال وفات پیر یعنی 703 هجری بنا ساخته شده و تزئینات گچ‌بری آن در سال 712 هجری به پایان رسیده است. بقعه مذکور برای اینکه به یک جاذبه گردشگری تبدیل شود باید فضاسازی شده و ارزش‌های آن بیش از پیش نمایان شود. جا دارد این بقعه مرمت اساسی شده و به عنوان یکی از نمادهای تمدن ایرانی در عصر ایلخانان از آن سود برده شود. مقبره استراخاتون نیز که در نزد کلیمیان مقدس و تاریخی است در همان نزدیکی در پیر بکران قرار دارد. آنجا قبرستان تاریخی و زیارتگاه کلیمیان اصفهان است. مسجد تاریخی اشترجان در شهر اشترجان نیز همین جایگاه و مقام را دارد. مسجد باشکوه مزبور که مقارن اواخر سلطنت سلطان محمد خدابنده (الجایتو) ساخته شده، این مسجد دارای دو سر در تاریخی در شمال و مشرق است. سردر شمالی که بیش از 12 متر ارتفاع دارد با کاشی‌های نفیس و قطار بندی مقرنس بسیار عالی تزئین شده. در طرفین آن دو مناره موجود است که بیش از دو سوم آن‌ها به مرور زمان فرسوده و خراب شده ولی بقایای آن‌ها هنوز از عظمت سابق آن و نفاست بنای مزبور حکایت می‌کند. بزرگی و پهنه وسیع مسجد به ما می‌گوید آنجا یکی از مراکز جمعیتی بزرگ منطقه در قرون هشتم و نهم بوده است.
به موجب یکی از کتیبه‌ها، این مسجد مربوط به سال 715 هجری است. ایوان بزرگ و گنبد مسجد اشترجان در ضلع جنوبی آن واقع شده و دارای تزئینات گچ‌بری فراوان و بسیار قابل ملاحظه است که خوشبختانه قسمت اعظم آن‌ها هنوز سالم و محفوظ مانده است و از آن جمله کتیبه کوفی و گچ‌بری دور گنبد است که سال تاریخ ساختمان را آن را در سال 715 تعیین می‌کند. در منطقه قلعه‌ها و مکان‌های زیست باستانی فراوانی وجود دارد. قلعه بزی و خولنجان دو تا از آن‌هاست. بی‌گمان اگر این مسجد و دیگر آثار منطقه که در آنجا پراکنده هستند، در مسیر گردشگری اصفهان قرار گیرند، هم توجه به آن‌ها زیاد شده و هم اینکه کار حفاظت و مرمت آن‌ها با سرعت بیشتری پیش خواهد رفت.
آموزش و پرورش نوین در لنجان علیا
پایه‌گذاری مدارس نوین در منطقه لنجان علیا را باید به سال 1305 خورشیدی عقب برد. زمانی که «دبستان برزگران» با همت جمعی از اهالی در شهر مبارکه تأسیس شد. دبستانی که در روز افتتاح آن معلوم شد بیست و هفتمین دبستان استان دهم است. مطابق جدولی که از مدارس منطقه و سال تأسیس آن‌ها در صفحه 16 سالنامه فرهنگ لنجان علیا درج شده است، حدود بیست سال بعد از دبستان برزگران، در خولنجان دبستان فرخی ساخته شد، چهار سال بعد در دیزیچه و در کروند نیز مدرسه تأسیس شد و به همین ترتیب تقریبا تمامی آبادی‌های منطقه صاحب دبستان شدند. بعد از افتتاح این دبستان‌ها، نوبت به تأسیس دبیرستان رسید که در سال 1334 دبیرستان پسرانه فاضل در مبارکه و دو سال بعد نیز در همین مبارکه دبیرستان دخترانه آذرمیدخت برپا گردیدند (سالنامه فرهنگ لنجان علیا، 1339، ص 16).
اهمیت دیگر سالنامه مذکور در این است که آبادی‌های اطراف مانند خولنجان، دیزیچه، کرکوند، نکوآباد و… معرفی شده و اوضاع آموزش و پرورش در آنجا بیان شده است. در کنار آن از معلمین، مدیران و مدارس منطقه نیز عکس‌هایی با شرح مختصر آمده است. این سالنامه در واقع پایش آموزش و پرورش در منقطه لنجان علیا در سال 1339 است. مقالات راجع‌به رجال و بزرگان منطقه هم که در این سالنامه آمده، قابل توجه است. همچنین دو مقاله‌ای که راجع‌به نقاشی‌های عمارت چهلستون و همچنین علت لرزش منارجنبان در همین کتاب آمده است، قابل تأمل اند.
آموزش و پرورش نوین در لنجان سفلی
جست‌وجو در این منطقه وسیع و یافتن نشانه‌های فرهنگ و مدرسه در آنجا کاری بسیار صعب و طاقت فرساست. به موجب یک تحقیق نخستین بارقه‌های مدارس جدید را در منطقه باید به سال 1305 خورشیدی برد. زمانی که قرار بود در قصبه اصلی، یعنی فلاورجان، مدرسه‌ای بنا کنند. میز و صندلی از اصفهان بدانجا بردند، اما محل مدرسه مهیا نشد. میز و نیمکت‌ها را به خانه‌ای سپرده و در آنجا به امانت می‌گذارند تا آنکه بنابر پیشنهاد شخصی به نام حشمت، آن تجهیزات را به قهدریجان برده و در آنجا مدرسه دو کلاسه «سعادت» را در آن آبادی برپا کردند (سالنامه فرهنگ لنجان سفلی، 1336، ص 12). چند سال بعد در 20شهریور 1316 بنا به درخواست چند نفر از معتمدین محل، در فلاورجان هم یک مدرسه به نام «مینو» تأسیس شد.
یکی از افراد معمر منطقه که کتابی تحت عنوان «قهدریجان در گذر زمان» را نوشته است، راجع‌به این مدرسه اطلاعات تازه‌ای را بیان می‌دارد: «در لنجان سفلی اولین مدرسه جهت آموزش و پرورش نوین دبستان سعادت بود که به صورت دو کلاسه در سال 1305 تشکیل گردید. تأسیس این مدرسه بدین صورت بود که اداره معارف و اوقاف اصفهان میز و نیمکت و وسایل تأسیس یک باب دبستان را در شهر فلاورجان می‌دهند، ولی موفق به افتتاح دبستان مذکور در فلاورجان نمی‌شوند و مدت هشت ماه این وسایل در خانه‌ای به صورت امانی می‌ماند. بعدا به درخواست محمد جعفر حشمت این وسایل به قهدریجان برده شد و دبستان سعادت در سال 1305 تأسیس و پایه ریزی گردید که محل آن روبه‌روی خانه حاج قاسم علی مرادی بود که همان منزل قدیمی ظل السلطان بود که توسط عطاءالملک اهدا شده بود. تا افتتاح مدرسه این کلاس‌ها در منزل افراد سرشناس تشکیل می‌شد … و تا سال 1316 هجری شمسی در حوزه لنجان سفلی که قریب به 190 قریه کوچک و بزرگ بود، به‌جز دبستان دوکلاسه سعادت در قهدریجان با 39 نفر دانش آموز، اثری از فرهنگ نوین نبود» (قمر پور، 1397، ص 105).
نکته تازه‌ای که بر اطلاعات قبلی ما افزوده شد این است که مدرسه مذکور در خانه مسعود میرزا ظل السلطان، حاکم اصفهان که در منطقه لنجان نیز آب و ملک زیادی داشت، برپا شده بود. وقتی به سالنامه باز می‌گردیم، تاریخچه تأسیس باقی مدارس منطقه لنجان سفلی را به روشنی می‌بینیم. مدارسی که بیشتر با مشارکت مردمی و با اهدای زمین یا ملک جهت این کار سر وسامان گرفته است.
کتاب‌شناسی لنجانات
درمورد تاریخ منطقه لنجان کتاب‌های مختلفی به نگارش در آمده‌اند که شاید بتوان گفت اولین آن‌ها اثری است به نام «کارنامه لنجان» که در سال 1353 سیف‌الله وحیدنیا و محمد ابراهیم نیک‌پور تدوین و چاپ کردند. این کتاب بسیار کم حجم است و فقط 50 صفحه دارد؛ اما به‌خوبی می‌توان از خلال آن تصویری از منطقه لنجان را دریافت. نویسندگان کتاب نمایندگان لنجان در مجلس بودند و در زیر عنوان کتاب آمده است: «مختصری از تاریخ و اوضاع اجتماعی و اقتصادی شهرستان لنجان و بعضی از اقداماتی که طی سه سال اخیر صورت گرفته است.»
در کتاب راجع‌به تاریخ تأسیس کارخانه ذوب آهن نیز مطالبی می‌یابیم. کتاب «سیمای فلاورجان» را عبدالحسین حاجی ابوالحسنی در سال 1376 انتشار داد. کتاب «مبارکه در گذرگاه تاریخ» نوشته اسماعیلی کریمی که در سال 1377 منتشر شده است، روی شهر مبارکه و محله‌های آن و نیز روستاهای منطقه تمرکز دارد و با آنکه حدود یک صد صفحه است، با این حال بدین سبب که راجع‌به خود شهر مبارکه تاکنون کتابی نداریم، در جای خود ارزشمند است.
در سال 1384 کتابی تحت عنوان «سده لنجان» توسط اسفندیار معتمدی به نگارش در آمد. کتاب «رستاق لنجان اصفهان» توسط ژاله کمالی‌زاد در سال 1397 به چاپ رسید. در زیر عنوان کتاب می‌خوانیم: «درآمدی بر تحولات زیست‌محیطی و معیشتی منطقه لنجان در دوره اسلامی». کتاب مذکور در واقع ترکیبی از تاریخ و جغرافیاست و البته تمرکز آن بر موضوع کشاورزی، توزیع آب و مادی‌های منطقه قرار دارد. «قهدریجان در گذر زمان» نیز در سال 1397 توسط یدالله قمر پور منتشر شد. همچنین کتاب «نگاهی به تاریخ و فرهنگ قلعه قاسم لنجان» در سال 1399 توسط علی اسکندری انتشار یافت.
