به گزارش اصفهان زیبا؛ دبیـرستان پسرانه هراتی یکی از دبیرستانهای قدیمی شهر اصفهان است که در فهرست آثار ملی قرار دارد.
این مدرسه ارزشمند در وسعتی بالغبر هشتهزار و ۷۵۰ مترمربع در دهه سی خورشیدی مشرف به زایندهرود و در خیابان کمال اسماعیل، از سوی محمد شیخزاده هراتی یزدی بنیان شد. گرچه دبیرستانهای بهشتآیین و ادب سابقه بیشتری دارند، اما با نوسازی و توسعه، دیگر اثری از بنای قدیمی آنها باقی نمانده و تنها مدرسه هراتی همچنان پابرجاست و توانسته به ثبت ملی برسد. بنای این مدرسه مربوط به پهلوی دوم و دارای تزیینات کاشیکاری از یکی از استادکاران نامی هنر کاشی اصفهان، زندهیاد محمدعلی مقضی است.
مرمت کاشیکاری مسجد شیخ لطفالله، مسجدجامع عباسی، مسجد علیقلیآقا، سردر مدرســه چهـارباغ، همینطور کاشیکاری سردر بازار هنر و مسجدالرضا را در کارنامه دارد و کاشیکاری این هنرمند در مدرسه هراتی بر ارزشهای این بنا افزوده است، مدرسهای که با گذشت بیش از 70 سال هنوز هم شاگردانش را به خود راه میدهد، ستونهایش پابرجا و کلاسهای درسش برقرار است.
حتی اگر شاگرد این مدرسه نباشیم، بارها چشممان به معماری بینظیرش افتاده است که حتی از داخل خیابان هم جلب توجه میکند. شاید نسل ما خاطرات شیطنتها، بازیگوشیها و درسخواندنهای پدربزرگهایشان را از مدرسه هراتی زیاد شنیده باشند؛ مدرسهای که در زمان خودش، شاخص بوده و افرادی چون علیاکبر پرورش را تربیت کرده است. براساس مصاحبه یکی از رسانهها با سید جمال ذاکری، این مدرسه در 1333 آماده بهرهبرداری شد.
از 1330 ذاکری به همراه مهندس فیروزی و رسول چیتساز وحاج حسن حسینی برای ساخت این بنا دستبهکار شدند و در 1333 دبیرستان آماده بهرهبرداری شد. سید جمال ذاکری میگوید که آن زمان دبیرستان با چهارمیلیون و 200هزار تومان ساخته شد. مدارس نیز مانند هر بنایی نیازمند شاخصهای معماری هستند.
مقاله بررسی تطبیقی شاخصهــای طبـیـعتگرایی در فضاهای آموزشی دوره معاصر، نوشته عطیه ملکگودرزی، مهران کاراحمدی و علیاکبر جهانگیری به این موضوع اشاره دارد که طبیعت یکی از تأثیرگذارترین عناصر رشد فیزیکی، ادراکی و مؤثر در مدارس در چند دهه اخیر است. معماری مدارس اهمیت دارد و تأثیر محیط آموزش بر یادگیری، دارای اثر مستقیم است؛ بنابراین ایجاد محیطی آرام، دوستداشتنی و لذتبخش باعث جلبتوجه و تمایل دانشآموزان برای حضور در مدرسه و ارتقای سلامت روانی آنها میشود و معماری مدارس نقش مهمی در به وقوع پیوستن این موضوع، ایفا میکند.
در این میان، طراحی فضاهای آموزشی مستلزم شناخت شرایط محیطی و ویژگیهای معماری با هویت محلی منطقه و استفاده از خلاقیت طراحانه در جهت بالابردن کیفیت کالبدی و ابعاد زیباییشناختی است. فضاهایی که برای اقامت افراد در طبیعت طراحی میشوند، بهتر است با محیط طبیعی در تعامل باشند؛ این در حالی است که معماری چنین فضاهایی در کشور ما، عمدتا سازگاری مطلوبی با شرایط طبیعت نداشته و نیاز افراد را با محیط طبیعی تأمین نمیکند؛ درصورتیکه هدف اصلی طراحی فضایی با رویکرد طبیعتگرا، تعامل با محیط و تکریم آن است. استفاده از الگوهای طبیعی در معماری معاصر یکی از روشهای نوین طراحی معماری بوده که توجه معماران را به خود جلب کرده است. آنچه درباره مدارس اصفهان، بهخصوص مدرسه هراتی، قابل مشاهده است، ساختمان گسترده و منظره چشمنواز آن است، ساختمان دوطبقه با کشیدگی شرقیغربی در امتداد رودخانه زایندهرود؛ کلاسهای درس هم از طرف جنوب از نور طبیعی بهره میگیرد.
در این بنا، فرم با عملکرد در فضا، هماهنگی دارد و در پلان، نظم و هارمونی دیده میشود. هماهنگی با طبیعت را میتوان در پوشش گیاهی اطراف مدرسه دید؛ همچنین در پژوهشی با عنوان شاخصهای طراحی مدارس آینده با رویکرد یادگیری از محیط کالبدی، بیان میشود که محیط فیزیکی یک مدرسه به کمک طراحی معماری آن باید بتواند در خدمت یادگیری دانشآموزان باشد؛ بهعبارتدیگر، معماری مدرسه بهمثابه ابزار و فن تربیت باشد و ساختمان مدرسه بهعنــوان وسیله تدریس، در اختیار یادگیری باشد.
مهدی محمودی، عضو هیئتعلمی دانشگاه هنر اصفهان، در این خصوص به «اصفـهانزیبا» میگوید: «این ساختمان یک ساختار قدیمی دارد و طراحیاش بر مبنای روشهای قدیمی است. زمین بزرگی دارد که امتیاز بالایی برای این بنا محسوب میشود؛ اما مهمترین ویژگی دبیرستان هراتی، به سرانه آموزشی آن مربوط میشود. نزدیک هشتهزار متر زمین (ششهزار متر فضای بسته) دارد و میتواند برای حدود 650 دانشآموز فضا ایجاد کند؛ بهطوریکه هر دانشآموز سرانه استاندارد هشتو نیم متر فضای آموزشی را داشته باشد و استانداردهای امروزی را نیز پوشش دهد؛ موضوعی که امروزه در بسیاری از مدارس کشور، با معضل جدی روبهروست و بر کیفیت آموزش و یادگیری تأثیر دارد؛ با توجه به اینکه غیر از بحث آموزش، مسئله پرورش نیز اهمیت دارد و کاهش یا کمبود سرانه آموزشی در تربیت شخصیتی آنها مؤثر است. تأکید فضاهای آموزشی قدیمی بر فضاهای آموزشی بسته است؛ درحالیکه مدرسه هراتی فضای باز بزرگی دارد و میتواند با این وسعت، فعالیتهای آموزشیاش را به فضای باز هم گسترش دهد.»
او در خصوص ارزشهای معماری بنای دبیرستان هراتی بیان میکند: «این بنا یک دوره گذار از معماری قدیم به معماری جدید به خود دیده است. معماری دوران مدرن از اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی وارد ایران شد؛ ولی از اهداف و معماری مدرن تبعیت نکرد و بااحتیاط با معماری مدرن پیش رفت. درحالیکه در اروپا تغییرات اساسی و صریح اتفاق میافتاد، در ایران، معمارها هنوز بر معماری سنتی وفادار بودند؛ بنابراین دبیرستان هراتی، دارای معماری با عملکرد جدید است که ویژگیها، عناصر زیباشناسی، موتیفها و عناصر معماری سنتی ایران در بنای این مدرسه دیده شده. نمای اصلی و ستونهای بنا، نوع تناسبات و شکلگیری، میتواند اشاره خوبی به معماری قدیم داشته باشد. معماری مشابه این بنا در زمان پهلوی زیاد دیده میشد؛ فضاهای نیمهباز را با فضای باز اینگونه ترکیب میکردند که سکویی شکل میگرفت و بعد از ایوانی با ستونهای بلند و یک فضای فاخر و دعوتکننده وارد سالن و راهروها میشدیم؛ هرچند در معماری این بنا با تأثیر از معماری مدرن تزیینات به سمت سادهشدن گرایش پیدا کرد و تزیینات پیچیدهای در آن دیده نمیشود. یکی دیگر از ویژگیهای معماری بنا، تقارن است که همواره در معماری ایرانی مورد توجه معماران بوده و در بنای مدرسه هراتی نیز دیده میشود.»
همگام با آموزش روز
محمودی با اشاره به لزوم استفاده از این بناهای ارزشمند اشاره میکند: «مرگ این بناها زمانی اتفاق میافتد که از آنها استفاده نشود و بعد از مدتی تخریب شوند. هرچند از دبیرستان هراتی، هنوز بهعنوان مدرسه استفاده میشود، نیاز دارد با عملکردهای امروزی و دیدگاههای جدید آموزشی تکمیل و اصلاح شود. با توجه به حرکت آموزش بهسمت هوش مصنوعی و تکنولوژیهای جدید، فضاها نیازمند امکانات خاصی هستند تا نیاز دانشآموزان را برطرف کند. یکی از ویژگیهای مثبت مدرسه، حیاط آن است. امروزه، استفاده از فضای باز در امر آموزش یک تخصص است؛ درصورتیکه فعلا بهعنوان فضای ورزشی از حیاط دبیرستان هراتی استفاده میشود. با تزریق امکاناتی میتوان مدرسه را با جامعه، ترکیب کرد؛ چراکه یکی از وجوه تربیتی، حضور در جامعه است و نقش سازندهای در کلاسهای آموزشی دارد؛ بنابراین با توجه به محل استقرار این بنا که در یک مکان پرتردد واقع شده و از نظر موقعیت شهری مناسب است، میتواند این امکان را بدهد که در روزهایی از هفته یا در ماههایی از سال، این ارتباط اجتماعی، بین مدرسه و جامعه ایجاد شود.»
این استاد هیئتعلمی دانشگاه در ادامه بیان میکند: «حتی درب این مدرسه و مدارس مشابه باید به روی علاقهمندان در تعطیلات تابستانه باز باشد؛ چراکه بخشی از تاریخ اصفهان است و ارزش بازدید دارد؛حتی معماران بهعنوان پژوهش میتوانند از مدرسه بازدید کنند.»
اصالت بنا
محمود ملاباشی، از دبیران ادبیات فارسی اصفهان که بیشتر از بیست سال پیش مدیریت مدرسه هراتی را برعهده داشته، در مصاحبه با یکی از رسانهها از تجربههایش در این مدرسه گفته و معتقد است که پیش از هر اقدامی در دبیرستان ثبت ملی شده هراتی، باید با متخصصان میراثفرهنگی مشورت کرد؛ چراکه چند سال پیش دیوار دبیرستان رنگآمیزی شد و اعتراض دوستداران میراث اصفهان را برانگیخت. ملاباشی میگوید: «ممکن است از نظر برخی افراد رنگآمیزی دیوارهای مدرسه امری عادی باشد، اما در خصوص مدرسه هراتی برای هر اقدامی مشورت با متخصصان امر لازم و ضروری است. »
به گفته او، تالار نمایش و سالن بسکتبال مدرسه هراتی تعمیر شده است؛ گرچه به نظر میرسد این تعمیرات آسیبی به بنا نرسانده، حالا اقدام شتابزده مدیریت مدرسه هراتی برای رنگآمیزی و نقاشی این بنا در راستای دستورهای اداره آموزشوپرورش برای ایجاد فضای شاد مدرسه، برخی از دبیران سابق مدرسه هراتی و دوستداران میراث فرهنگ شهر اصفهان را به حفظ اصالت این بنا حساس کرده است. او حتی قصد داشته در زمان مدیریتش سقفی در حیاط دوم بنا ایجاد کند تا از باد و باران در امان باشد و از یک کارشناس معماری مشرف به مسائل میراثفرهنگی کمک گرفته و کارشناس توصیه کرده است دست به ترکیب بنا نزنند؛ چرا که هر دخل و تصرفی به غیر از تعمیرات جزئی ترکیب اصلی بنا را به هم میریزد و باعث افت اصالت بنا میشود.
بنای دبیرستان هراتی با تزیینات کاشیکاری منقش به اسلیمیها جلوه فاخری دارد و تغییرات در بنا حساس است. با این تفاصیل، نمای آجری همراه با کاشیکاری فاخر بخش مهمی از تزیینات معماری دبیرستان هراتی است و چنین سهلانگاریهایی تاریخ اصفهان را به نابودی میکشاند. نباید فکر کرد که دبیرستان هراتی مثل یک مدرسه معمولی است و مانند بقیه مدارس باید با آن رفتار کرد. معماری شاخص بنا، نشان از اصالتش دارد که گویای تکریم بناست. حفظ چنین بناهای شاخصی نیازمند معرفی آنها به مردم و دوستداران میراثفرهنگی است که با برنامههای متنوع فرهنگی و باز گذاشتن دربهای مدرسه به روی مردم و عاشقان تاریخ، این مهم، فراهم میشود.
