به گزارش اصفهان زیبا؛ بلندمرتبهسازی در حریم بافتهای تاریخی چندسالی است که بهعنوان اصلاح و بازنگری حریمهای بافتهای تاریخی در وزارت میراث فرهنگی و گردشگری مطرح شده و در دستور کار قرار گرفته است. چند هفته پیش در گزارشی با عنوان «انقراض میراث با انقباض حریمها؟!» به الزامات و همچنین خطرات بازنگری در این حریمها پرداختیم و متذکر شدیم ممکن است در سالهای آینده شاهد باشیم که از مساحت حریمهای تاریخی کاسته شود و حفاظت از بافتهای تاریخی جای خود را به حفاظت از بناهای تاریخی بدهد. بهعبارتدیگر، این احتمال وجود دارد که حداقل در اصفهان سازمان میراث فرهنگی بهجای تمرکز بر بافت تاریخی، تمرکز خود را به بناهای شاخص تاریخی معطوف کند.
در گزارشی فعلی میخواهیم به این موضوع بهطور جزئیتری بپردازیم و وضعیت حریمها را در محدوده پلهای تاریخی شهر اصفهان و رودخانه زایندهرود بررسی کنیم. باید در نظر داشت که درمجموع
11 پل تاریخی بر روی زایندهرود قرار دارد که از این تعداد، پنج پل مارنان، سیوسهپل، پل چوبی، خواجو و پل شهرستان در شهر اصفهان قرار دارند.
اولین نشانه؛ تغییر کاربری و تخریب کارخانه زایندهرود
ساختوساز در حریم زایندهرود، ماجرایی طولانی دارد. در چند دهه اخیر، اولین نشانه از نقض حریم زایندهرود، در زمان تغییر کاربری کارخانه زایندهرود و نهایتا تخریب آن دیده شد. ملکمدنی که بین سالهای 1362 تا 1369 شهردار اصفهان بود، به ایسنا گفته است: «بعد از اینکه سند این کارخانه به نام شهرداری خورد، من و همکارانم در نظر داشتیم کارخانه زایندهرود را به تالار فرهنگی هنری شهر اصفهان تبدیل کنیم؛ حتی مقدمات برگزاری مسابقه طراحی آن نیز فراهم شد.»
اما آنچه اتفاق افتاد، برخلاف نظر شهردار بود. در اواسط دهه هفتاد، مسئولان وقت به این نتیجه رسیدند که کارخانه زایندهرود را تغییر کاربری دهند و در نهایت نیز کاربری آن به مسکونی و تجاری تبدیل شد. درنتیجه کمیسیون ماده 5 استان اصفهان، در پی آنچه مشکلات کارگری کارخانههای نساجی عنوان شد، تصمیم گرفت پیشنهادهای طرح جامع و تفصیلی شهر را درباره تغییر کاربری این کارخانه تصحیح کرده و بهجای اعمال تغییر کاربری این بناها به اداری و فرهنگی که معتقد بودند سودآور نیست، کاربری این کارخانهها را به تجاری و مسکونی اصلاح کنند. راهحل تغییر کاربری کارخانهها به تجاری و مسکونی و تفکیک و فروش آنهم گویا نخستین بار توسط استاندار وقت اصفهان، اسحاق جهانگیری، در یکی از سمینارهای استانداران سراسر کشور پیشنهاد شده و این پیشنهاد سرانجام به تصویب هیئت دولت در دیماه 1377 رسید.
وعده پایان بلندمرتبهسازی
طی سالهای بعـد نیز کمـاکان حریـم زایندهرود محل پیگیری و اختلاف بین مسئولان بود؛ بهگونهای که بر اساس گزارش ایسنا، عزیزالله شمس، معاون وقت امور عمرانی استانداری اصفهان در نامهای خطاب به شهرداری اصفهان در سال 1382، نسبت به ارائه مجوز ساختوساز و صدور پروانه در حریم زایندهرود اعتراض میکند.
این وضعیت ادامه داشت، تا اینکه در شهریور سال 1388 صمصام شریعت، معاون وقت شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان، گفت: «برای پلهای تاریخی روی زایندهرود از شعاع 150 متری به بعد بهتدریج ارتفاع افزایش مییابد. در بازنگری طرح تفصیلی این مهم مدنظر قرار گرفته شده است. در طرح تفصیلی به حریم ابنیه و پلهای تاریخی شهر اصفهان اهمیت ویژهای داده شده و محدودیتهایی در این خصوص مدنظر قرار داده شده است.»
او با اشاره به اینکه ارتفاع در حریم پلهای تاریخی دوطبقه روی پیلوت است، اضافه کرد: «بهتدریج این ارتفاع به سه تا ششطبقه افزایش مییابد و بهعنوانمثال از غدیر به سمت شرق ششطبقه روی پیلوت خواهد بود.»
ادامه بلندمرتبهسازی
با وجود این، در سال 1389 محمدحسن محبعلی، معاون حفظ و احیای سابق سازمان میراث فرهنگی کشور به مهر، گفت: «ساختوساز در حاشیه رودخانه زایندهرود با وجود تعیین حریم آن همچنان ادامه دارد.»
از آن زمان تاکنون هنوز هم بلندمرتبهسازی در حریم پلهای تاریخی زایندهرود در شهر اصفهان در جریان است. مهمترین نمونههای این اتفاق نامیمون نیز ساختمانهای بلندمرتبهای هستند که اطراف پلهای ماشینرو یا تاریخی روی رودخانه زایندهرود و با ارتفاع بالاتر از مصوب 12 متر ساخته شدهاند.
محمود محمدی، عضو سابق شورای شهر و عضو هیئتعلمی دانشکده هنر دانشگاه اصفهان درباره سابقه محدودیتهایی که روی زایندهرود بهعنوان محدودیتهای میـراثــی اعمال شــد، بــه «اصفهان زیبا» میگوید: «در طرح تفصیلی اصفهان که در دهه هفتاد تهیه شد، حریم اطراف رودخانه زایندهرود را بهعنوان میراث طبیعی اصفهان، حداکثر 12 متر تعیین کردند. حتی در ساختوسازهای جنوب رودخانه زایندهرود هم باید پنج متر عقبنشینی و بعد از پنج متر ساختمان خودشان را بنا میکردند.»
چشمانداز رودخانه، قیمت کلان و نقض حریم
محمدی درباره برخی از مشکلات این محدوده ازنظر شهرسازی خاطرنشان میکند: «با توجه به اینکه این پلاکها چشمانداز رودخانه را دارد و قیمت زمینها هم بسیار هنگفت و باارزش است، محدودیت ساختوساز برای کسانی که میخواستند سرمایهگذاری کنند و یا مالک بودند، مشکل ایجاد میکرد و از طرف دیگر چون درآمد شهرداری هم وابسته به تراکم بود و از این نقطه میتوانست قیمتهای کلان فروش تراکم توافقی را کسب کند، عملا با این محدودیت ارتفاع نمیتوانست به درآمد فروش تراکم دست پیدا کند؛ چون 12 متر در حد دوطبقه روی پیلوت درآمد تراکمی خاصی ندارد.»
او ادامه میدهد: «به همین دلیل حتی بعد از تهیه طرح جامع در سال 1367 که بعد از آن نیز طرح تفصیلی تهیه شد، در این فاصله زمانی تا تهیه طرح تفصیلی، به انحای مختلف و به بهانه نداشتن طرح تفصیلی، مجوزهای ساختمانی بالاتر از 12 متر و دوطبقه را دادند که برخی از آنها را که قدیمیتر است و بین سیوسهپل و پل خواجو قرار دارند، الان هم میبینیم.»
کمیسیون ماده 5 زیر بار میراث فرهنگی نرفت
این استاد دانشگاه میافزاید: «بعد از تصویب طرح تفصیلی، میراث فرهنگی نقشهای برای حریم رودخانه زایندهرود تهیه کرد؛ یعنی جدای از حریم بافت تاریخی شهر اصفهان، حریمی هم برای رودخانه بهعنوان میراث طبیعی اصفهان تعیین و شورای فنی میراث فرهنگی کشور این نقشه را تصویب کرد.»
محمدی تصریح میکند: «البته این نقشه قرار بود به استان بیاید و در کمیسیون ماده 5 تصویب شود؛ اما به خاطر اینکه در استان در دهه هشتاد و در زمان بازنگری طرح تفصیلی محدودیتهای دوطبقه و 12 متر را اعلام کرده بودند، زیر بار این نقشه نرفتند؛ چون در زمان بازنگری طرح تفصیلی این نقشه باید در کمیسیون ماده 5 و شورای شهرسازی استان مصوب میشد تا در بازنگری، لحاظ شود.»
او علت تصـویبنشــدن این طــرح در کمیسیون ماده 5 را چنین تشریح میکند: «بعد از تهیه طرح جامع در سال 1367 و متعاقب آن، تصویب طرح تفصیلی، گرایش به ساختوساز و در نظرگرفتن ارزش زمین افزایش پیدا کرد و چون شورای فنی میراث فرهنگی کشور بدون کسب نظر از استان، شهرداری و سایر ذینفعان این نقشه را مصوب کرده بود، در کمیسیون ماده 5 استان، موردتأیید قرار نگرفت.»
وضعیت آشفته خط آسمان زایندهرود
محمدی با اشاره به اینکه 12 متر مصوب طرح تفصیلی هم دستخوش تغییر شد، میگوید: «برخی از مشاورانی که در محدوده بافت تاریخی و حریم زایندهرود در مناطق 5 ، 6، 3 و یک کار میکردند و تهیهکننده طرح تفصیلی قبلی بودند که 12 متر در آن لحاظ شده بود، در طرح پیشنهادی جدید خودشان بازهم این تراکم را پیشنهاد دادند؛ اما در شهرداری و شورای شهر و کمیسیون ماده 12 متر دستخوش تغییر شد.»
این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه با وجوداین تغییر در مصوبه 12 متر، باز هم مجوزهایی که صادر میشد، مازاد بر مصوبات بود و خلافهایی در آن صورت گرفت، ادامه میدهد: «برای همین است که الان روبهروی محور رودخانه زایندهرود، شکل آشفتهای ازنظر خط آسمان و تعداد طبقات دارد؛ چون در بعضی مواقع قدرت مالکان و سرمایهگذاران بیشتر بود و شهرداران مناطق به پول احتیاج داشتند؛ به همین دلیل این قانون و ضوابط دور زده میشد و دستگاههای نظارتی مثل راه و شهرسازی و بازرسی هم همتی برای ورود به این حوزه نداشتند و درنتیجه این شکل نامنظم در حریم رودخانه شکل گرفت.»
محدودیت 12 متر دیگر جوابگو نیست محمدی اذعان میکند: «به نظر من 12 متر و 2 طبقه ارتفاع اکنون و در شرایط فعلی جوابگو نیست؛ همچنین باید همزمان به کاربری زمین هم توجه کرد. شاید تراکمی در حد چهارطبقه به ارتفاع تقریبی 16 متر مناسب باشد؛ بنابراین این بدنه باید طراحی شهری شود و نمیتوان با ضابطهگذاشتن، حریم آن را کنترل کرد.»
او در تشریح راهحل خود برای حریم زایندهرود، با اشاره به لزوم طراحی شهری برای این حریم میگوید: «همه پلاکها و همچنین بدنه حریم زایندهرود را باید با توجه به موقعیت و شرایط، پاکت حجمی بهصورت جداگانه طراحی کرد تا پاکت حجمی و ارتفاع آن تنظیم شود؛ مثلا در ارتفاع و حجم آن ساختمانهایی که نزدیک پل خواجو و سیوسهپل و مارنان قرار دارند به یک شکل و آن ساختمانهایی که بین سیوسهپل و خواجو یا بین پل آذر و پل فلزی هستند، به شکل دیگر میتوان تغییراتی ایجاد کرد.»
این استاد دانشگاه اصفهان بیان میکند: «در سـالهــای مختلــف، شهــرداری و دستگاههای دیگر، طراحی شهری محورها و بدنههای مختلف شهر را تهیه کردهاند؛ اما متأسفانه در قسمت شمال و جنوب بدنه رودخانه زایندهرود و در بخش های مختلف بین پلهای تاریخی، طراحی شهری صورت نگرفته است.»
ارتفاع بیشتر یعنی آلودگی بیشتر
عضو سابق شورای شهر اصفهان در علت چرایی عدم تهیه طراحی شهری برای بدنه زایندهرود، میگوید: «شاید هم یک دلیل عدم تهیه طراحی شهری این است که وقتی مصوب شد، باید اجرا و عملیاتی شود؛ اما خواستهاند فعلا برای کموزیادکردن ارتفاع دستشان باز باشد. من فکر میکنم هر ضابطهای که میخواهند به اجرا بگذارند، باید روی بدنه زایندهرود در شمال و جنوب، از پل وحید تا پل شهرستان یک طراحی شهری صورت بگیرد و نهفقط ارتفاع، بلکه باید برای پاکت حجمی و محوطهسازی هم در قالب طراحی شهری، پیشنهادهایی داده شود.»
محمدی به ارتباط بین ارتفاع ساختمانها در محور زایندهرود و آلودگی هوا هم اشاره و بیان میکند: «محور رودخانه زایندهرود آب دارد و یکقسمتی از آن هم کانال عبور لایههای هوا و کانال حرارتی است. وزش باد میتواند در تثبیت هوا و عبور آلودگیها از سطح شهر اثر بگذارد؛ بنابراین اگر ارتفاعات از این چیزی که الان وجود دارد بیشتر شود، عبور آلودگی را مختل میکند و ازنظر دید و منظر هم که مشکلات خاص خودش را دارد. باتوجه به مهمبودن این محور برای اصفهان، نباید ساختوساز در این محور را به چند ضابطهای منوط کرد که بهراحتی میتوان آنها را دور زد.»
نقشه میراث فرهنگی، بدون درنظرگرفتن نفع مالکان تصویب شد
محمدی یکی از علل عدمتصویب نقشه مصوب شورای فنی میراث فرهنگی کشور درباره حریم زایندهرود را در کمیسیون ماده 5 استان اصفهان بحث درآمدزایی میداند و عنوان میکند: «یکی از علتهای عدم تصویب نقشه مصوب شورای فنی میراث فرهنگی کشور در اصفهان این بود که شهرداری بحث درآمدزایی را مدنظر داشت. از طرف دیگر این زمینها بسیار باارزش است؛ چون رابطهای بین تراکم ساختمانی زمین و تراکم اقتصادی آن وجود دارد؛ اما باید توجه کرد که گاهی اوقات این زمین در یک مکان حساسی قرار گرفته است.»
این استاد دانشگاه در پایان از مصوبه میراث فرهنگی برای حریم زایندهرود انتقاد و تصریح میکند: «در کنار رودخانه که قیمت زمینهای آن چندین برابر نقاط دیگر اصفهان است، نمیتوان بدون توجه به مالکان، ضابطهای فقط از دیدگاه میراث فرهنگی وضع کنیم. این نقطه بیش از آنکه میراث فرهنگی و تاریخی باشد، جزو میراث طبیعی است و اینکه یک سازمانی مثل میراث فرهنگی بدون توجه به این نکته این نقشه را فقط در شورای داخلی سازمان خودش تصویب کند، ازنظر ابعاد منطقی و حکمرانی چندان پذیرفته نیست؛ چون این شهرداری است که طرفحساب مردم و پاسخگوی آنهاست، نه میراث فرهنگی اصفهان.»
روایتی از یک تصمیم غیرواقعبینانه و غیرعلمی
با این اوصاف، باید دید در شهرداری، میراث فرهنگی یا اداره مسکن و شهرسازی، دغدغهای برای تدوین و تصویب طراحی شهری در محور زایندهرود وجود دارد یا خیر. چنان که به نظر میرسد، بهطور خاص و درخصوص آن، نیازسنجی و امکانسنجی برای طراحی شهری صورت نپذیرفته؛ بلکه بر اساس نیازسنجی کلی که در کل شهر انجام و برای هر منطقه کد ارتفاعی مشخصی لحاظ شده، عمل میشود.
با این حال رئیس شورای شهر اصفهان، معتقد است که در محور زایندهرود از قدیم طرحی داشته که تابع آن طرح، پروانهها هم صادر میشده است. از سال 1394 به بعد و بر اساس تصمیم غیراصولی و غیرواقعبینانه مدیران وقت، در این محور سردرگمیهای زیادی برای مالکان پلاکها و متولیان شهری ایجاد شد. محمد نورصالحی به «اصفهان زیبا» میگوید: «طراحی شهری روی رودخانه تابع طرحهای جامع و تفصیلی شهر است که متولی آن نیز دستگاههایی مثل مسکن و شهرسازی یا شهرداری است. از قدیم، محدوده زایندهرود طرح داشته و پروانهها هم تابع این طرح صادر میشده است.»
او در تشریح تصمیمی که به وضع فعلی انجامیده، تصریح میکند: «در ناژوان که این محدودیت ارتفاع همچنان وجود دارد و در بازنگری طرح تفصیلی سال 1394 هم بر آن تأکید شد. سایر پهنهها هم که از قدیم شکل گرفته بودند؛ مثل بعد از پل غدیر سمت خیابان آبشار اول که نزدیکترین خیابان از سمت پل غدیر به پل خواجو است و بعد هم در آبشار دوم که بین پل بزرگمهر تا پل غدیر هم ارتفاعهای بلندتری داشتیم.»
او ادامه میدهد: «اشتباهی که به علت بیدقتی مدیران وقت در آن زمان رخ داد، این بود که برای سرتاسر این مسیر محدودیت ارتفاع 14متر قائل شدند؛ در صورتی که باتوجه به پهنههایی که بود و جاهایی که میتوانست ارتفاع بیشتری بگیرد، دقت لازم را انجام ندادند و در بازنگری طرح تفصیلی هم مشاوران به این موضوع دقت نکردند و این باعث شد که از آن سال تا امروز این سردرگمی وجود داشته باشد که برای مکانهایی که امکان ساخت بلندمرتبهتر وجود دارد، محدودیت ایجاد شود و در محدوده پلهای تاریخی هم که این محدودیت از قبل بوده است.»
مسئولیت دقیقسازی متوجه خود میراث فرهنگی است
نورصالحی تأکید میکند: «بنابراین این مسئله به یک بازبینی واقعبینانه نیاز دارد تا اگر جایی استفاده از تراکم بیشتر لازم بود، مجاز شمرده شود و در نقطهای هم که این امکان وجود ندارد، مجاز نباشد؛ بنابراین کمیسیون ماده 5 در این زمینه باید یک بازبینی واقعبینانهای انجام دهد و مالکانی که دو طرف زایندهرود هستند، تکلیفشان را بدانند که ملکشان در چه وضعیتی است.»
او در پاسخ به این سؤال که برای رفع تناقضی که بین ضوابط میراث و طرح تفصیلی وجود دارد میراث فرهنگی باید به کمیسیون ماده 5 طرح جدیدی پیشنهاد دهد یا شهرداری، تصریح میکند: «خیر! تناقضی وجود ندارد. در محدوده پلهای تاریخی هنوز محدودیتهای میراث فرهنگی وجود دارد و تا شعاع 150 متری از هر طرف هنوز محدودیت وجود دارد که مثل بقیه شهر است. در این باره کمیسیون ماده 5 باید تصمیمگیری کند.»
رئیس شورای شهر اصفهان با اشاره به اینکه همه ابنیه و محورهای تاریخی الان تثبیت شدهاند، اضافه میکند: «در حال حاضر خود میراث فرهنگی داوطلب شده تا در همه بافت تاریخی و حریم بناهای تاریخی، بازنگری و دقیقسازی انجام شود که شامل پلها هم میشود که البته ضروری هم است این اتفاق بیفتد. در محدوده بافتها و بناهای تاریخی، از قبل تصمیمات غیرواقعبینانه گرفته شده و در جایی که محدودیت نباید وجود داشته باشد، محدودیت وجود دارد و در جایی که نیاز به اعمال محدودیت است، محدودیتی وجود ندارد.»
او خاطرنشان میکند: «این دقیقسازی از زمان مدیرکل قبلی میراث مطرح شد تا به هزینه شهرداری انجام شود. البته مسئولیت آن متوجه خود میراث فرهنگی است؛ اما این کار هنوز انجام نشده و اگر انجام شود، تکلیف روشنتر خواهد شد.»
مردم را باید از بلاتکلیفی دربیاورند
نورصالحی در پاسخ به این سؤال که آیا برنامهای برای تدوین طراحی شهری در محدوده زایندهرود برای یکسانسازی ناهمگونی خط آسمان در این حریم وجود دارد یا نه، میگوید: «فکر نمیکنم شهرداری الان برنامهای برای این کار داشته باشد؛ ولی میتواند این کار را انجام دهد و ضروری است این کار صورت پذیرد؛ مشروط به اینکه بین تصمیمگیران در استان اجماعی وجود داشته باشد که وقتی بازنگری و دقیقسازی انجام شد، مصوب شود و ملاک عمل قرار گیرد.»
رئیس شورای شهر اصفهان در پایان اذعان میکند: «در حال حاضر دستگاههای مختلف، مردم را در بلاتکلیفی گذاشتهاند. اگر متولی این کار میراث فرهنگی یا اداره مسکن و شهرسازی یا شهرداری است، باید پای کار دقیقکردن خط آسمان این محدوده بایستند و با هماهنگسازی، تبعیت از خط آسمان منطقی در این محدوده و همه شهر را حاکم کنند و از تصمیمات موردی بپرهیزند.»
هویت اصفهان حفظ شود
بنا بر آنچه روایت شد، میتوان به این نتیجه رسید که حریم زایندهرود بهطور خاص و بسیاری از حریمهای تاریخی در شهر بهطورعام، طی سالیان متمادی نقض شدهاند. وضع قوانین و ضوابط موردی، نبود اجماع بین دستگاههای متولی، دغدغه درآمدزایی و نگاههای جزیرهای و قشری به این مهم باعث شده تا شاهد ناهمگونی زیادی در طول حریم زایندهرود در شهر اصفهان باشیم. راهی که برای حل این مشکل به ذهن رسیده، طراحی شهری است؛ اما همین کار نیز با دشواریها و موانعی روبهرو است که به نظر میرسد موانع ساختاری و مالی ازجمله مهمترین این موانع است.
یعنی اولا باید مشخص شود که شهرداری مسئول ارائه این طرح است یا میراث فرهنگی یا اداره مسکن و شهرسازی. دوم اینکه با توجه به ارزش کلان زمین و ساختمان در این حریم و عواید مادی ناشی از فروش تراکم در آن، باید به راهحلی فکر شود که دقیقسازی آن بر اساس تعادلی بین ضوابط شهری و میراثی انجام شود و صرفا به عواید مادی آن توجه نشود. حریم زایندهرود علاوه بر اینکه حریم میراث طبیعی اصفهان است، حریم بناها و پلهای تاریخی است که حفظ این حریم، به معنای حفظ هویت اصفهان است.
