به گزارش اصفهان زیبا؛ مجموعه تخت فولاد در نظر دارد موزه‌ای به نام «موزه آب» را راه‌اندازی کند تا تاریخ، معماری و مهارت‌های فنی پیشینیان را به بازدیدکنندگان نشان دهد و فرهنگی را که قرن‌ها نفس می‌کشد، زنده نگه دارد.
خبر خوشایندی می‌رسد؛ آب‌انبار کازرونی، تنها آب‌انبار زنده شهر، همچنان زنده می‌ماند. این بنا حافظ سنت آبرسانی صفویان است و می‌توان گفت نمایانگر پیوندی بی‌وقفه میان تاریخ، فرهنگ و زندگی شهری نیز محسوب می‌شود. آب‌انبار کازرونی با سقف مسطح، مناره‌های کوتاه و کلاه فیروزه‌ای، سردرهای خوشنویسی‌شده و بادگیرهایی که همچنان با باد نجوا می‌کنند، یک بنای تاریخی و نمادی فرهنگی است؛ شاید جایی برای گفتوگوی آب و معماری.
به گفته ابراهیم عمرانی، مدیر مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، این آب‌انبار همیشه زنده مانده و با جریان آب باران و نظارت میراب‌ها، زندگی در تخت فولاد را ممکن ساخته است. بام مسطح آن، محل اقامه نماز زائران و رهگذران بوده و اتاق میراب، یادآور پیوستگی کار و زندگی در کنار این بنای تاریخی است. مرمت‌های پی‌درپی و ثبت ملی آن، همگی نشان از توجه به ارزش میراثی و فرهنگی این آب‌انبار دارد.
اکنون مجموعه تخت فولاد در نظر دارد موزه‌ای تحت عنوان «موزه آب» را در این مجموعه راه‌اندازی کند؛ موزه‌ای که علاوه بر روایت معماری و تاریخ آبرسانی، بازدیدکنندگان را با سنت‌ها و مهارت‌های فنی پیشینیان آشنا می‌کند. این پروژه نه تنها حفظ یک اثر تاریخی است، بلکه بازخوانی و زنده کردن فرهنگی است که قرن‌هاست نفس می‌کشد؛ فرهنگی که نشان می‌دهد چگونه آب و هنر، زندگی و معنویت می‌توانند در یک نقطه به هم برسند.
آنچه در ادامه می‌خوانید، گفتوگوی «اصفهان‌زیبا» است با ابراهیم عمرانی،مدیر مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی تخت فولاد، درباره گذشته، حال و آینده این آب‌انبار تاریخی است.
مادی‌های شایج و نایج؛ شریان‌های حیات تخت فولاد
به روایت ابراهیم عمرانی، این گورستان تاریخی از روزگار شاه عباس اول صفوی که به عنوان آرامستان رسمی و متمرکز اصفهان تعیین شد، همواره از زاینده‌رود حقابه داشته است؛ حقی که بر پایه طومار شیخ بهایی تثبیت شد و از طریق دو مادی شایج و نایج به این سرزمین مقدس می‌رسید.
آب‌انبارهای اصفهان در تخت فولاد؛ خانه آب‌های شهر
عمرانی می‌گوید: «افزون بر این مادی‌ها، خیرین و حاکمان وقت نیز آب‌انبارهایی می‌ساختند تا هیچ‌گاه تخت فولاد با بی‌آبی روبه‌رو نشود. میراب‌ها نیز با نظارت دقیق، این آب‌انبارها را پر نگه می‌داشتند تا زندگی روزمره و آیین‌های فرهنگی و مذهبی در این گورستان تاریخی هرگز مختل نگردد.»
او اطلاعاتی را درباره آب انبارهای موجود در تخت فولاد در اختیار «اصفهان زیبا» قرار می‌دهد و می‌گوید:
«در کنار شیر سنگی، یکی از آب‌انبارهای قدیمی تخت فولاد به نام “آب‌انبار تکیه شهشهانی” در تکیه شهشهانی قرار دارد. این آب‌انبار همچون چاهی پلکانی ساخته شده و دو ورودی داشته است؛ یکی درون تکیه و دیگری در پیش‌ورودی تخت فولاد، کنار شیر سنگی. جالب آن‌که تصویری از این ورودی در کتاب اصفهان در ۱۱۳ سال پیش نوشته ارنست هولستر به چشم می‌خورد.»
او ادامه می‌دهد: «آب‌انبار دیگری در جوار مسجد رکن‌الملک قرار دارد که آن را “آب‌انبار مسجد رکن‌الملک” می‌نامند. این آب انبار در سال ۱۳۸۳ خورشیدی مرمت شد. این بنا دو ورودی دارد: یکی در داخل تکیه آباده‌ای و دیگری در پیاده‌رو کنار سردر همین تکیه. در مرمت‌های اخیر، زیبایی‌های معماری آن با وفاداری به شکل اصیل بازسازی شد.»
این مسئول درباره «آب‌انبار مصلی صفوی» نیز چنین می‌گوید: «در جنوب غربی مصلی صفوی، آب‌انباری ساده و بی‌پیرایه ساخته شده که نه شیر آب داشته و نه پایاب؛ تنها راه دسترسی، برداشت مستقیم از منبع بوده است. این آب‌انبار در سال ۱۲۹۹ قمری به دست رحیم‌خان ضابط، حاکم اصفهان، ساخته شد و امروزه این سازه تاریخی به آسمان‌نما بدل شده و کارکردی نو پیدا
کرده است.»
آب‌انبار کازرونی؛ تنها آب‌انبار زنده اصفهان
اما شاخص‌ترین آب‌انبار تخت فولاد، آب‌انبار کازرونی است که در سال ۱۳۴۰ قمری به همت محمدحسین کازرونی ساخته شد و در برابر تکیه او قرار دارد. این آب‌انبار با سقفی مسطح، هم‌ردیف آب‌انبار حاج آقا علی در کرمان، از نظر معماری و کاربری جایگاهی منحصربه‌فرد دارد. آب‌انبار کازرونی تنها آب‌انبار زنده اصفهان است؛ بنایی که هنوز در تداوم حیات شهری و معنوی نقش دارد و نشانه‌ای از پیوند معماری و زندگی در دل تاریخ است.
ویژگی‌های معماری و رمز «زنده بودن» آب‌انبار کازرونی
عمرانی درباره ویژگی‌های معماری و رمز «زنده بودن» آب‌انبار کازرونی، چنین می‌گوید: «این آب‌انبار دارای سردر و پلکان‌های پاشیر و راه‌پله‌های وسیعی است که به بام می‌رسد. بام مسطح آن با جان‌پناهی کوتاه، جایی برای اقامه نماز زائران و رهگذران تخت فولاد بوده است. آب باران بام نیز با شیبی حساب‌شده به سوی مجرایی در میانه هدایت می‌شود و سپس به مخزن آب‌انبار می‌ریزد. روی پلکان پاشیر، اتاقی برای کار و استراحت میراب ساخته شده بود که نمادی از پیوستگی زندگی و کار در کنار این بنای حیاتی است.»
او ادامه می‌دهد: «مناره‌های کوتاه و کلاه فیروزه‌ای آب‌انبار کازرونی با حجم خاص و مناره‌هایی که با قامت کوتاه‌تر از مناره‌های رایج شهر و کلاه فیروزه‌ای بر سر ساخته شده‌اند، توجه هر رهگذری را به خود جلب می‌کند. معمار این بنا استاد سید میرزا بنای اداره وطن، فرزند سید عبدالغفار درب امامی بود؛ این معمار نامدار در ۲۰ مرداد ۱۳۳۰ شمسی درگذشت و در همین تکیه آرام گرفته است.»
تجلی هنر و خوشنویسی در سردر آب‌انبار کازرونی
عمرانی از جلوه‌های هنری این آب‌انبار می‌گوید: «بر گرداگرد ورودی آب‌انبار کازرونی آثاری از شعر و خط میرزا عبدالجواد خطیب نقش بسته که به تاریخ ۱۳۴۰ قمری نگاشته شده است. این خوشنویسی‌ها جلوه‌ای از پیوند هنر و معماری در این بنای تاریخی است.»
او ادامه می‌دهد: «این آب‌انبار در گذر زمان به دست استاد اسماعیل کاظم‌پور، که در تکیه گلزار مدفون است و استاد محسن کاشی‌تراش، که آرامگاه او در تخت فولاد قرار دارد، مرمت شد. همچنین این آب‌انبار در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شماره ۹۰۶۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.»
به گفته مدیر مجموعه تخت فولاد، «تکیه کازرونی نخستین تکیه در این مجموعه بود که به نیروی برق و موتور پمپ آب مجهز شد. این مجموعه در سال ۱۳۸۴ برای نخستین بار مرمت شد و پس از آن نیز بارها مورد مرمت قرار گرفت.»
عمرانی توضیح می‌دهد: «سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان در سال‌های اخیر بارها به مرمت آب‌انبار کازرونی پرداخته است. در آخرین مرمت که طی سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ انجام شد، بخش‌هایی چون عایق‌بندی و آب‌بندی کف، مرمت بادگیرها و پشت‌بام، مرمت راه‌پله و سرداب ورودی و همچنین بازسازی راه‌پله‌های دسترسی مورد توجه قرار گرفت.»
این مقام مسئول یادآور می‌شود: «پس از مطالعات و نقشه‌برداری دقیق، سقف ایوانچه‌های پیرامون آب‌انبار که با طاق‌های کامل پوشیده شده بود و به دلیل خیز کم در معرض تخریب قرار داشت، استحکام‌بخشی و مرمت شد. همچنین سطح زمین اطراف آب‌انبار، که به علت دفن بی‌رویه اموات بیش از یک متر بالا آمده بود، پس از بررسی‌های لازم به تراز اصلی خود بازگردانده شد.»
او درباره وضعیت کنونی این آب انبار، خاطرنشان می‌کند: «آب‌انبار کازرونی امروز آبگیری دائم دارد و آب آن برای آبیاری فضای سبز محدوده تخت فولاد به کار گرفته می‌شود. به این ترتیب، این بنای تاریخی همچنان نقشی فعال در زندگی مجموعه ایفا می‌کند.»
از نقش بادگیرها تا موزه آب در تخت فولاد
به گفته عمرانی، همه آب‌انبارها مجهز به روش‌هایی برای تهویه هستند؛ برخی به وسیله منافذی که در اطراف پیش‌بینی شده، اما مؤثرترین و مفیدترین شیوه، بادگیرها هستند. بسته به حجم و سطح آب مخزن، یک یا چند بادگیر برای تهویه ساخته می‌شد. در درون بادگیرها، تیغه‌هایی متقاطع تعبیه شده است که جریان باد را از جهتی که می‌وزد به درون آب‌انبار هدایت می‌کند و هوای گرم و آلوده را به بیرون می‌راند.
مدیر مجموعه تخت فولاد نیز خاطرنشان می‌کند: «این مجموعه در نظر دارد با احترام به ارزش تاریخی آب‌انبار، موزه آب را در دل تخت فولاد راه‌اندازی کند؛ موزه‌ای که می‌تواند روایتگر تاریخ آبرسانی، معماری و فرهنگ در اصفهان باشد.»
