گل سرسبد جلفای نو، دیر آمِناپرگیچ مقدس (که به کلیسای وانک معروف است و به عنوان کلیسای جامع ارمنیان اصفهان و جنوب ایران شناخته می‌شود) امسال هم میزبان ارمنیان و غیرارمنیانی بود که سال نوی میلادی را با مراسم کلیسایی در قلب اصفهان آغاز کردند؛ رخداد ارزشمندی که نشان از میراث‌داری تاریخی اصفهان در حوزه ادیان دارد و مایه تبختر ماست.
باروِو دز، شنورهاوُر نوُر داری
هر که وارد می‌شد، با لبخند سال نو را تبریک می‌گفت: «باروِو دز، شنورهاوُر نوُر داری» و مسیر در ورودی مجموعه تا در ورودی کلیسای هوسپ آرماتاتسی مقدس را می‌پیمود. من با یک خانواده جوان ارمنی ساکن تهران که برای اولین بار کلیسا وانک را می‌دیدند، هم‌قدم شدم.
آرا و آرنیه، پدر و مادر خانواده بودند و با دختر خردسالشان، آنا ماریا، سفر اصفهان را در آغاز سال 2023 میلادی تجربه می‌کردند. آرنیه تعریف کرد که همیشه عکس‌های وانک را دیده و حالا خیلی هیجان‌زده است که دارد از نزدیک این کلیسای مهم ارامنه ایران را می‌بیند. آن‌ها هر سال در کلیسای محلی خودشان، کلیسا تارکمانچاس در محله زرکش تهران، سال نوی میلادی را جشن می‌گرفتند؛ اما امسال آمده بودند تا اصفهانگردی کنند و مراسم مذهبی سال نو را هم در وانک بگذرانند.
به تجربه این خانواده دوست‌داشتنی فکر کردم؛ آن‌ها گردشگرانی بودند که میراث (آیینی که میراث ناملموس محسوب می‌شود) را در میراث (بنای تاریخی کلیسا وانک که در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده) تجربه کردند.
گنج‌های جلفای نو اصفهان
عطر عود و کندرسوزها در فضا پیچیده بود، نوای موسیقی آرام کلیسایی از یک سو و فضایی مملو از نقاشی‌های تاریخی پرزرق و برق و انواع صنایع دستی و هنرهای سنتی، اتمسفر قدرتمندی ایجاد کرده بود و همه این‌ها یعنی یک تجربه پرحلاوت برای علاقه‌مندان میراث فرهنگی این سرزمین.
روه کر کلیسایی سمت راست محراب ایستاده بودند. استاد هامیک الکساندریان، از چهره‌های مطرح موسیقی زاده جلفای نو اصفهان، سرپرستی این گروه را برعهده داشت. اگر علاقه‌مند موسیقی و اصفهان باشید، حتما دو قطعه ویژه از آثار و را با نام‌های جلفای نو (از آلبوم رقص پروانه‌ها) و زاینده‌رود شنیدهاید.
هم‌نوایی زنان گروه کر با روسری‌های سفید و کاورهای سرخابی منقش به صلیب، از شنیدنی‌ترین بخش‌های مراسم بود. خبرنگاران فقط مجاز بودند که انتهای فضا بایستند و از هر رسانه یک نفر عکاس یا فیلمبردار اجازه داشت در فضاهای مختلف بگردد و عکس و فیلم بگیرد. آیین مذهبی کلیسا هر سال، از جمله سال گذشته، با حرکت اسقف و هیئتی از کشیشان و خادمان و گروه کر با خواندن دعاهایی، از بخش مسکونی‌اداری مجموعه به سمت در ِاصلی کلیسا آغاز می‌شد.
امسال اما این مراسم که به «تاپور» مشهور است، اجرا نشد؛ ولی بقیه مراسم با حضور پرتعداد ارمنیان انجام شد و به آخرین بخش که مراسم عشای ربانی و هدیه و خیرات به کلیسا بود، رسید. جالب این که هیئت اسقف و کشیش‌ها برای مراسم مذهبی سال نو که حوالی 10 صبح آغاز می‌شود، از ساعت 8:30 آماده می‌شوند؛ چون پوشیدن لباس‌ها آداب خاصی دارد و هر لباس، دعای خاصی. دیدن خانواده‌های ارمنی اصفهانی از خردسال و کودک گرفته تا مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها بخش شیرین دیگر این تجربه بود.
گاتای سال نو و قنادی روشن
مراسم که تمام شد، از یکی از خانم‌های ارمنی اصفهانی درباره خاطراتش از ژانویه در وانک پرسیدم. آناهید که متولد و بزرگ‌شده جلفای نو است، از شکوه و هیاهوی زیاد این مراسم در سال‌های کودکی‌اش برایم گفت.
از این که خانواده‌های ارمنی رسم دارند سال تحویل (12 شب دهم دی ماه) را در خانه بگذرانند و نیم‌ساعت بعد، راهی کلیسا شوند، یکی دو ساعتی در کنار هم سال نو را جشن بگیرند و صبح روز بعد، اول ژانویه، دوباره راهی کلیسا شوند، این بار برای حضور در مراسم مذهبی و شکرگزاری.
آناهید روزگاری را به یاد می‌آورد که مادرش و زنان ارمنی اصفهانی جلفای نو، خمیر می‌گرفتند و شیرینی‌های سال نو را آماده می‌کردند، از قنادی محلشان (مثلا قنادی روشن کنار حوض وسط محله تبریزی‌ها) نوبت می‌گرفتند و شیرینی‌ها (گاتا، نازوک، بروک و…) را در تنور شیرینی‌پزی می‌پختند تا طعم شیرین سال نو را به خانه بیاورند.
حالا اما خانم‌ها یوخه و گاتا را در خانه می‌پزند و حضار مراسم امسال هم کمتر از قبل شده‌اند؛ چون نگرانی‌هایی بابت کرونا وجود دارد و مسن‌ترها یا کسانی که بیماری زمینه‌ای دارند، سال نو را در خانه می‌گذرانند.
به یاد مراسم سال گذشته و خاچ‌شویان افتادم که برای اولین بار با ماسک اجرا شد درست مثل مراسم امسال. درباره غذاهای سنتی شب سال نو هم از او پرسیدم و شباهت‌ها جالب بود؛ شب سال نو رسم خوردن گوشت قرمز وجود دارد؛ ولی شب عید پاک و پنجم و ششم ژانویه فقط غذاهایی با گوشت سفید (مثل کوکو، ماهی و مرغ) می‌خورند.
غافلگیری روس‌ها از مراسم وانک
دو گردشگر خارجی که به تماشای مراسم آمده بودند، توجهم را جلب کردند. دو بانوی روس بودند که شغلشان تجارت و اقتصاد بود؛ اما عشقشان، سفر! برای همین هم سال نو را با سفر اصفهان و دیدن کلیسا وانک آغاز کرده بودند. خیلی هم اتفاقی این صبح دیدن کلیسا را در برنامه‌شان قرار داده بودند و وقتی با این مراسم روبه‌رو شدند، حسابی تحت تأثیر قرار گرفتند.
ستلانا با لبخند توضیح داد که دیروز عصر به اصفهان رسیده‌اند؛ شهر را در شب دیده‌اند و از تماشای سی و سه پل خیلی لذت برده‌اند. امروز صبح را با وانک شروع کرده‌اند و قرار است کاخ‌ها و مساجد اصفهان را ببینند و از همه مهم‌تر میدان بزرگ و منحصر‌به‌فرد اصفهان را! موقع اسم آوردن از میدان چنان ذوق‌زده بود که دلم برای نقش جهان تنگ شد! دوست ستلانا که به زبان روسی صحبت می‌کرد هم تعریف کرد که تازه از سفر ارمنستان برگشته و از دیدن محله ارمنی جلفای نو در قلب اصفهان حسابی غافلگیر شده؛ چون اتمسفر کاملا متفاوت و البته جالبی دارد.
از گردشگران روس خواستم سال نو را به روش خودشان با زبان خودشان تبریک بگویند. ستلانا گفت: «امیدواریم سال نو خیلی بهتر از سال قبل باشد. برای همه سلامتی و شادی و سفرهای زیاد آرزو می‌کنیم. از من می‌شنوید، تا می‌توانید سفر کنید!»
کریسمس عجیب 2023
مراسم مذهبی اولین ماه سال جدید در جلفای نو البته به روز اول ژانویه ختم نمی‌شود. ارمنیان اصفهان در روزهای پنجم و ششم ژانویه هم مراسم مذهبی تولد و غسل تعمید حضرت مسیح را در دوازده کلیسای جلفای نو برگزار می‌کنند و این همان مراسمی است که سفرنامه‌نویسان فرنگی بارها در سفرنامه‌هایشان درباره‌اش نوشته‌اند و از خاج‌شویان (خاچ‌شویان) در کلیساهای جلفای نو گفته‌اند.
به اصفهان و همه گنج‌هایش فکر کردم و این جمله در ذهنم نقش بست: «ما گنج‌نشین‌های محتاج به نان شبیم!». قطعا جلفای نوی اصفهان یکی از انبوه گنج‌های سرزمین کهن اصفهان است؛ جایی که می‌تواند تجربه‌های متنوع میراثی و گردشگرانه را برای گروه‌های مختلف شهروندان اصفهان، ایرانیان و گردشگران خارجی با علایق و سلایق مختلف رقم بزند و نتیجه چیست؟ «حب اصفهان»، افزایش احساس تعلق در شهروندانِ سرزمینِ ثروتمندِ کهنِ اصفهان.
از برج ساعت کلیسا، صدای دوازده ضربه به گوش رسید. دوازده ظهر روز اول ژانویه 2023 میلادی شد. جلفا البته خلوت بود و تزئینات کریسمسی در حد بسیار محدود در فضای کلیسا دیده می‌شد. بنری نصب شده و مژده داده‌اند که وانک دارد مهیای ثبت‌شدن در فهرست میراث جهانی بشر می‌شود و به همین دلیل هم تزئینات سال نو انجام نشده تا روند مرمت به خوبی انجام شود.
نگاه کردم و آرزویی به ذهنم رسید؛ کاش سال آینده حال ما در ایران و حال ارامنه در قره‌باغ بهتر شود و درد و رنج‌ها رخت ببندند و مراسم مذهبی سال 2024 میلادی در کلیسای ثبت‌جهانی‌شده وانک با حضور گسترده ارمنیان و گردشگران غیرارمنی برگزار شود.
