به گزارش اصفهان زیبا؛ خوشنویسی اسلامی یکی از مهم‌ترین شاخه‌های خطاطی بوده که نقش بزرگی در کتابت قرآن کریم و منابع ادبی اسلام و ایران دارد.
خوشنویسی اسلامی شامل شش خط اصلی است که به آن‌ها «اقلام سته» و «خطوط اصول» نیز گفته می‌شود. وجه تمایز این شش خط شامل شکل حروف، کلمات و نسبت سطح حروف به یکدیگر است.
همچنین این خطوط در جزئیات قواعد اصلی خوشنویسی که به اصول دوازده‌گانه نیز معروف‌اند، دارای تفاوت‌هایی هستند. نکته قابل توجه این است که خطوط شش‌گانه، خود مادر برخی خط‌های جدید‌‌‌تر است؛ برای مثال می‌گویند خط نستعلیق ترکیبی زیبا از خطوط نسخ و تعلیق است که آن‌ها نیز جزوی از خطوط شش‌گانه هستند.
در ادامه برای بررسی بیشتر این موضوع به دو کتاب «دایره‌المعارف بزرگ اسلامی» و «پیدایش و سیر تحول هنر خط» مراجعه می‌کنیم.
ابن مقله، خوشنویس، مبتکر، مبدع خطوط مختلف و وزیر ایرانی عباسیان است که برخی از مورخان تنظیم خطوط شش‌گانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی را به او نسبت می‌دهند. بیشتر مورخان معتقدند خطوط اصول، برآمده از خط کوفی است که هر کدام پس از گذشت سال‌ها، دچار تغییرات گوناگونی شده و خطوط نوین متعددی را به وجود آورده است.
می‌توان گفت ابن‌مقله خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشید و آن را پرورش داد. او سپس خط ریحان را ایجاد کرد و بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان اخذ کرده و قاعده‌مند ساخت. ابن مقله همچنین در ادامه به شکل‌دادن و پروراندن خط نسخ پرداخت.
او قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق، ریحانی و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد. در ادامه به معرفی این خطوط می‌پردازیم.
محَقِّق
خط محقق از شیوه‌های مهم خوشنویسی اسلامی و از جمله خطوط شش‌گانه است. برخی از مورخان خط محقق را «پدر خطوط عربی» می‌دانند و معتقدند این خط از خطوط اصیل اسلامی است. خط محقق نزدیک‌ترین خط به کوفی ساده است.
در این خط اَشکالِ حروف یکدست، یکنواخت و اصطلاحا ایستا و درشت اندام است که با فواصل منظم و بدون تداخل قرار گرفته است.
حروف خط محقق نسبت به خط کوفی دارای زاویه کمتر و همراه با پیوندهای خطی فاصله‌دار است و تمام اجزای خط با دقت زیادی کتابت می‌شود؛ همچنین به دلیل شباهت بعضی از حروف محقق به خط ثلث، کم‌کم این خط جای خود را به خطوط ثلث و ریحان داد.
ریحان
خط ریحان مشتق از خط مُحَقَّق و خطی ظریف و کوچک‌‌اندام است که تمام ویژگی‌های خط محقق را دارد، ولی ظریف‌تر است. به همین دلیل آن را به گل و ریحان تشبیه کرده‌اند. این خط برای سهولت در نگارش ابداع شده‌است و خواسته‌اند سبک و روش خط محقق را در خلاصه‌نویسی به کار برده باشند.
گفتنی است ریحان خطی کشیده و منظم است که بیشتر در قرآن کریم به کار رفته است. همچنین این خط بیشتر از دیگر خطوط مورد توجه شاعران بوده و معمولا برای نوشتن کتب خود از آن استفاده می‌کردند.
در این خط همانند خط محقق، مرکز حلقه حروف هرگز پر نمی‌شود. همچنین قوس های خط ریحان از قوس های خط ثلث باز‌ترند.
ثلث
الف‌های کشیده و بلند و دایره‌های نسبتا کم‌عمق و باز، از خصوصیات این خط است. در خط ثلث کلمات گاهی مجزا و گاه خیلی تو در تو و سوار بر یکدیگر نوشته شده که به این علت گاهی خوانایی آن کم می‌شود.
این خط از لحاظ ظاهری بی شباهت به خط محقق نیست؛ با این تفاوت که در این خط برخلاف محقق دور حروف بیشتر و اندازه آن‌ها کوچک‌تر است. خط ثلث در ایران برای نوشتن عنوان سوره‌های قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه‌ها و به‌خصوص در کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌ها به‌کار رفته و هنوز نیز رایج است.
نسخ
خط نسخ در واقع اولین خطی بود که برای تکمیل‌کردن نواقص و اشکالات خط کوفی و اضافه کردن اعراب و حرکات و آواها اختراع شد تا برای الفبای فارسی مناسب شود. برخی معتقدند که خط نسخ پیش از ابن‌مقله نیز وجود داشته‌است.
خط نسخ خطی معتدل، منظم، روشن و واضح است که از نظر شکل حروف، شباهت به ثلث، محقق و ریحان دارد. شکل حروف در خط نسخ به‌طور معمول دارای خوانایی بالایی است.
رقاع
خط رقاع بیشتر برای مکاتبات خصوصی بر روی کاغذ هایی در ابعاد کوچک و نگارش کتاب‌ها رواج دارد. قلم خط رقاع تابع قلم توقیع است. این قلم را رقعه (برگ کوچک نامه) هم می‌گفتند و همان‌طور که از نام آن مشخص است برای نوشتن نامه‌ها و سرفصل کتب به کار می‌رود.
برخی معتقدند منشأ این خط، خطوط ثلث و نسخ هستند. از ویژگی های دیگر این خط این است که وسط حلقه حروف همواره پر می‌شود، خطوط افقی بسیار کوتاه و اتصال حروف متراکم است و غالبا حروف آخر کلمات به حروف اول کلمه بعد می‌چسبند.
توقیع
از این خط بیشتر برای امضا استفاده می‌شود و به همین دلیل آن را توقیع نامیده اند. همچنین در زمان قدیم، از این خط برای نگارش نامه‌های مهم دینی و حکومتی استفاده می‌کرده‌اند.
می‌توان گفت خط توقیع از خط رقاع ضخیم‌تر است. همچنین قوس های آن کم‌انحنا‌‌تر است و به همین دلیل سنگین‌تر به نظر می‌رسد. علاوه بر این‌ها، پایان قرآن‌کریم و کتاب‌ها، نام سفارش دهنده یا کسی که کتاب به او اهدا شده و نیز تاریخ و مکان تحریر و نام کاتب را به خط توقیع می‌نویسند.
