امروزه با گسترش فناوری و همه‌گیر شدن فضای مجازی اخبار مختلف و متعددی به مردم مخابره می‌شود؛ اخباری که تشخیص اصل یا جعل یا شایعه بودن آن، برای مخاطب به دلیل عدم آشنایی با تکنیک‌های پوشش خبری و همچنین سواد رسانه‌ای ناکافی بسیار مشکل است. در این میان، اخبار جعلی یا فیک‌نیوزها دارای چه ویژگی و ساختاری هستند؟
بر اساس تعریفی که ایرتون و پوزیتی داده‌اند اخبار جعلی که امروزه فراگیر شده به اخبار احساسی کاملا ساختگی اشاره دارد که با سوءاستفاده از قابلیت‌های فنی رسانه‌های اجتماعی به مخاطبان بی‌شماری می‌رسد.
فیک‌نیوزها به چه علت پا به دنیای خبر می‌گذارند و چگونه قد می‌کشند و گسترش می‌یابند؟
رشد انفجاری اخبار جعلی ناشی از اقدام سیاسی، کسب قدرت، انگیزه تجاری، طنز و سرگرمی، تعصب شدید و فرسایش اعتماد به رسانه‌های جریان اصلی است. همچنین عوامل دیگری مانند گسترش تلفن هوشمند، دسترسی به داده‌های ارزان، ظهور رسانه‌های اجتماعی و نیاز به سرگرمی و تفریح در زمره عوامل مؤثر رشد فیک‌نیوزهاست. ظهور رسانه‌های اجتماعی موجب شده است فرایند دروازه‌بانی اطلاعات ناممکن شده و امکان انتشار اطلاعات با هویت گمنام و ناشناس فراهم شود.
تحقیقات زیادی نشان می‌دهد که درصد زیادی از مردم به‌راحتی فیک‌نیوزها را می‌پذیرند و آن را باور می‌کنند. چه عاملی باعث اعتماد مردم به اخباری با هویت دروغین می‌شود؟
اعتماد سرمایه اجتماعی است که ذره ذره شکل می‌گیرد. شهروندان نیاز و آرزوهایی دارند وقتی می‌بینند این نیاز توسط رسانه‌های جمعی عمومی کشور تأمین نمی‌شود به اخبار رسانه‌های جریان اصلی بی اعتماد شده و دنبال جایگزین می‌روند. فرسایش اعتماد به رسانه‌های جریان اصلی یکی از دلایل اصلی است.
مردم چگونه می‌توانند اخبار جعلی را از خبرهای درست و واقعی تشخیص بدهند؟ آیا راهی وجود دارد؟
شیوه شناسایی اخبار جعلی از طریق سواد رسانه و اطلاعاتی میسر است. ایرتون و پوزیتی از پژوهشگران یونسکو، کتابی به‌نام اخبار جعلی منتشر کرده‌اند. در این کتاب «سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مصرف، تولید، کشف، ارزیابی و به اشتراک‌گذاشتن اطلاعات و درک ما را از خود و دیگران در جامعه اطلاعاتی نشان می‌دهد.» دبلیو جیمز پاتر (JamesPotter) نظریه‌پرداز صاحب‌نام حوزه ارتباطات و سواد رسانه‌ای نیز معتقد است: «سواد رسانه‌ای، مجموعه‌ای از دیدگاه‌هاست؛ دیدگاه‌هایی که ما در برخوردهای رسانه‌ای خود به منظور تفسیر معانی پیام‌های دریافتی به طور فعالانه از آن‌ها بهره می‌گیریم.» شناسایی اخبار جعلی ممکن است ولی سهل نیست. سه دسته اخبار را باید متفاوت دانست. اخبار بی‌ارزش و ناقص، اخبار غلط، اخبار جعلی و مهم‌ترین نکته ساختگی‌بودن است. از سوی دیگر، سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی مانند نورافکن، پرتوهای نوری خود را بر تاریک‌خانه‌های پیام‌های تودرتو و پیچیده رسانه‌های اجتماعی می‌اندازد و مرزهای دنیای واقعی و دنیای ساختگی را برجسته می‌کند. وقتی سخن از سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی کاربران به میان می‌آید، نباید آن را به سواد مدرسه‌ای و دانشگاهی تقلیل داد. چرا که این‌ها بخشی از ملزومات زندگی در فضای دوم را تشکیل می‌دهند. شاخص‌هایی مانند «خوددروازه بانی»، «درک رسانه»(شناخت ماهیت و کارکرد رسانه‌ها)، «تفکر انتقادی» و «دانش و مهارت‌ها» ی مورد نیاز رسانه‌های اجتماعی نقش مؤثری در کنترل اخبار جعلی دارند. کارگزاران این راهکارها، ترکیبی از رسانه‌های جریان اصلی، رسانه‌های جایگزین، نهادها و مؤسسات آموزشی، خانواده‌ها، کاربران، نهادهای مدنی، نهادهای فرادست حاکمیت ملی و پلتفرم‌ها هستند.
اگر فیک‌نیوزها شناسایی نشوند و به صورت انبوه در اختیار مردم قرار بگیرند، چه اتفاقی می‌افتد؟
متزلزل‌کردن بنیاد دمکراسی، ایجاد بی‌ثباتی و به‌خطر افتادن امنیت کشورها، به‌خطر انداختن کارآمدی نظام انتخاباتی، گمراه‌سازی افکار عمومی، مختل‌کردن جریان آزاد گردش اطلاعات، ایجاد بی‌اعتمادی و زایل‌کردن امید و ضربه‌زدن به بنیاد خانواد ه‌ها از جمله این چالش‌ها محسوب می‌شوند.
کاربران عام در مواجهه با اخبار جعلی چگونه باید عمل کنند؟
کاربران باید در مواجهه با اخبار جعلی احتیاط در تعلیق، ایجاد یا تغییر قضاوت پیشه کنند. با کنجکاوی و کاربست تفکر انتقادی و بازاندیشی در مورد دیدگاه‌های متفاوت، شناخت و مواجهه صادقانه با گرایش‌هاو تعصبات، اگر درباره خبری به یقین نمی‌رسند و باور پذیری آن با اما و اگر مواجه است دقت کنند. فرایند کسب سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی زمان‌بر است. اما این دلیل نمی‌شود که هر کاربر به هر خبری در رسانه‌های اجتماعی اعتماد کند! مصرف اخبار مانند مصرف غذا دارای تشریفات است.وقتی فردی تشنه است نباید هر مایعی را بنوشد؛ شاید مرگبار و مهلک باشد.
