تلاش‌ها برای گسترش اصفهان در یک قرن!

نخستین بار در دوران پهلوی اول  این موضوع مطرح شد که برای گرفتن عوارض، ضرورت دارد که مرز شهر را مشخص کنیم. یک دلیل آن بود که اطراف اصفهان قریه‌های زیادی قرار داشت که معلوم نبود کدام جزو حوزه شهر هستند و کدام نیستند. برای اولین بار در سال 1313 شهرداری اصفهان تصمیم گرفت حدود شهر را با کشیدن خیابانی به نام «خیابان دور شهر» معین کند. نخستین انگیزه برای شهرداری و اداره مالیه برای انجام این پروژه آن بود که این دو اداره «بهتر بتوانند عوارض بلدی و مالی را جمع و کنترل کنند»(اخگر، اسفند 1313)، چند ماه بعد معلوم شد فواید دیگری بر این خیابان مترتب است. «از نظر اینکه حد فاصلی بین شهر و قرای متصل به شهر وجود داشته باشد، تا اینکه حدود مسئولیت بلدیه از نظر تنظیف و روشنایی تشخیص و همچنین اداره مالیه بتواند در جمع‌آوری عایدات بلدی و مالیات صدی سه، از عمل قاچاق جلوگیری نماید، ادارات محترم مالیه و بلدیه به اشتراک یکدیگر در نظر گرفته‌اند خیابانی به عرض 24 گز، دورشهر ساخته شود» (اخگر، تیر 1314). چهار ماه بعد بخش‌های زیادی از خیابان کشیده شده بود. این سرعت عمل بدان سبب بود که خیابان بیشتر از میان باغات و زمین‌های اطراف شهر عبور می‌کرد. «این خیابان از ابتدای پل‌های مارنان شروع و به طور نیم دایره مغرب اصفهان را طی و از شمال شهر گذشته، همه جا رو به طرف مشرق پیش می‌رود تا منتهی به جاده یزد می‌شود. طول این خیابان قریب به 18 کیلومتر خواهد بود» (اخگر، آبان 1314). این خیابان شهر را مانند حلقه‌ای در بر می‌گرفت و امروز شامل خیابان‌های دانشگاه، سعادت‌آباد، سجاد، بزرگمهر، سروش، مدرس، خرم، فروغی و وحید می‌شود. بدین ترتیب در 1315 حدود شهر اصفهان با این خیابان خط‌کشی شد.

مرزهای اصفهان در سال 1337

شهرداری در سال 1337 تصمیم گرفت اندازه شهر را بزرگ‌تر بگیرد. بدین خاطر انجمن شهر دستور داد کمیسیونی حدود شهر را دوباره بازبینی کند. بر اساس نظر این کمیسیون، حد جنوبی شهر اصفهان یک کیلومتر از خط خیابان فرح‌آباد، به سمت جنوب معین شد تا پادگان ارتش و نیز «کوی افسران» که در جنوب خیابان فرح‌آباد قرار داشتند جزو شهر محسوب شوند. صورت جلسه مورخه 17/4/37 این طور می‌گفت: «1. حدود شمالی: خط مستقیم فرض که از 400متری شمال فلکه طوقچی شروع و تا 600متری فلکه دروازه تهران که منتها الیه حد غربی است ادامه دارد. 2. حد شرقی از منتهی الیه حد شمالی شروع و در امتداد موازات خیابان سروش، فلکه احمدآباد، خیابان بزرگمهر، سه‌راه دلشگا تا وسیله خط مستقیم فرضی به فلکه فرودگاه امتداد یابد، ضمنا تا عمق 300متر در سمت شرق خیابان‌های مذکور نیز جزء داخل شهر محسوب خواهد شد. 3. حد غربی از منتها الیه حد شمالی شروع و پس از قطع خیابان دروازه تهران در فاصله 500متر از فلکه دروازه تهران، به موازات خیابان خرم، رفیع الدین تا رودخانه زاینده‌رود را قطع و از پر مارنان، خیابان وحید، تا حد جنوبی را قطع نماید. توضیح آنکه در خیابان وحید از ابتدای زاینده رود تا فلکه فرح آباد، تا عمق صدمتر به طرف غرب نیز جزء داخل شهر خواهد بود. 4. حد جنوبی: از فلکه فرودگاه شروع و در امتداد خیابان بابارکن و خیابان سیلو و فلکه دروازه شیراز و خیابان فرح آباد و فلکه فرح‌آباد تا منتها الیه حد شرقی و تا عمق یک کیلومتر در سمت جنوب ادامه دارد. یا به عبارت دیگری حد جنوبی محدود به حد جنوبی جاده فعلی نظامی است که در سمت شرق و غرب امتداد خواهد داشت. از لحاظ عوارض شهرداری و امور مربوط به شهر نسبت به قسمتی که از اثر اجرای این صورت مجلس داخل در حدود شهر می‌شود، از تاریخ تصویب قطعی این صورت مجلس قابل اجرا خواهد بود.» در بهمن ماه همان سال (4 / 11 / 1337) مهرابی، شهردار اصفهان، نامه‌ای به استاندار اصفهان نوشت و اطلاعات جالبی راجع‌به حدود قبلی شهر اعلام کرد: «جناب آقای استاندار محترم استان دهم. عطف به مرقومه 239 ـ 21/8/37 موضوع تعیین حدود شهر که فعلا شهرداری مداخله می‌نماید به استحضار می‌رساند: حدود اصلی شهر خیابان‌های دور شهر فعلی می‌باشد. مضاف به اینکه در بعضی قسمت‌ها که شهرداری در خارج از خیابان دور شهر اقدام به نصب تیرهای برق و روشنایی و گماردن رفتگر و نظافت نموده، به نوبه خود از لحاظ وصول عوارض اقداماتی به عمل می‌آورد. ولی حدودی که اخیرا از طرف انجمن شهر و شورای شهرستان به تصویب رسیده، به شرح زیر می‌باشد: شمال از خیابان فلکه طوقچی 400 مترو از طرف دروازه تهران 600 متر به موازات خیابان مدرس و فروغی به طرف شمال. شرق به موازات خیابان‌های سروش و بزرگمهر به عرض 300 متر به طرف مشرق. جنوب به موازات خیابان فرح‌آباد تا یک کیلومتر به سمت جنوب. غرب به موازات خیابان‌های خرم و رفیع الدین تا 500 متر به طرف مغرب جزء شهر منظور گردیده که برای تأیید از طریق فرمانداری به وزارت کشور ارسال گردیده.»
در تاریخ 10/12/37 نیز شهرداری اصفهان طی یک آگهی حدود چهارگانه شهر را به اطلاع شهروندان اصفهانی رسانید. «آگهی ـ بر طبق ماده 2 قانون شهرداری، مصوب 11/4/33 و تصویب نامه شماره 599 ـ 14/10/37 انجمن شهر، و موافقت شورای شهرستان و تصویب نامه شماره 82934 ـ 21/11/37 وزارت کشور، حدود حوزه شهرداری اصفهان از تاریخ 21/11/37 به شرح زیر تعیین و برای استحضار عموم آگهی می‌شود: «حد شمالی: خط مستقیم فرضی که از چهارصدمتری شمال فلکه طوقچی شروع و تا ششصدمتری فلکه دروازه تهران که منتهی الیه حد غربی است، ادامه دارد. حد شرقی: از منتهی‌الیه حد شمالی شروع و در امتداد و موازات خیابان سروش، فلکه احمدآباد، خیابان بزرگمهر و سه راه دلگشا تا وسیله خط مستقیم فرضی به فلکه فروگاه امتداد دارد. ضمنا تا عمق سیصد متر در سمت شرق خیابان مذکور نیز جزء داخل شهر محسوب خواهد شد. حدغربی: به فاصله پانصد متر از خیابان دور شهر که از فلکه تهران شروع و در امتداد خیابان خرم، فلکه نجف‌آباد، خیابان رفیع‌الدین، پل مارنان، خیابان وحید تا حد جنوبی سربازخانه. حد جنوبی: به فاصله یک کیلومتر جاده فعلی دور شهر که در حال حاضر از فلکه فرح‌آباد شروع و در امتداد خیابان فرح آباد، فلکه دروازه شیراز، خیابان بابا رکن‌الدین و سیلو تا فلکه فرودگاه امتداد دارد. شهردار اصفهان ـ مهرابی.»

اصفهان در دهه چهل 61 روستا را بلعید!

اما در سال 1341 دوباره حوزه شهر تعریف شد. این بار شهرداری حدود شهر را دو برابر و 61 روستای اطراف آن را ضمیمه شهر کرد. روستاهایی که اکنون جزو محلات شهر هستند. اما این اقدام مورد اعتراض یک روزنامه محلی قرارگرفت: «وقتی شهر اصفهان را که در 25سال قبل خیابان دور شهری برایش تعیین کردند و هنوز پس از ربع قرن در محدوده آن بیش از ده هزار جریب زمین ساده که قابل ساختمان است موجود و در آن اراضی گندم و جو کشت می‌شود، شهری که در همان محدوده و محیط، شهرداری با بودجه‌ای که دارد قادر نیست به صورت شهری در آورد و نمی‌تواند نظافت و عمران و آبادی آن را تأمین کند و قسمت اعظم شهر در کثافت غوطه می‌زند و امکانات و مقدورات فعلی شهرداری اجازه رفع حوایج عمومی را نمی‌دهد، با چه منطق عاقلانه‌ای 61 قریه حومه شهر را ضمیمه حدود شهر کرده‌اند؟ آیا فکر نکرده‌اند که بار سنگین مسئولیت عجیبی را به دوش شهرداری گذاشته‌اند؟ الان که به حدود شهر 61 قریه اضافه شده، آیا مسئولیت تأمینی آن با شهربانی می‌تواند باشد؟ اگر مسئولیت آن جاها را شهربانی نتواند قبول کند و در صلاحیت ژاندارمری باشد که خیلی مضحک می‌شود. چرا که از یک طرف آنجاها جزو شهر محسوب و از طرف دیگر خارج شهر می‌شود»(مجاهد، اردیبهشت 1341). در دهه پنجاه با ساخته شدن شهرک‌های دیگری در اطراف شهر مانند شهـــــرک خانه‌اصفهان، ملک‌شهر و شهرک‌های خیابان هزارجریب، شهر اصفهان دوباره بزرگ‌تر شد. در سال‌های اخیر اصفهان با ضمیمه کردن خوراسگان و رهنان در شرق و غرب خود، مساحت و جمعیت خویش را چند برابر کرده است.