به گزارش اصفهان زیبا؛ در دنیای مدرن امروزی، شاید مطالعه تاریخ گذشته مکانها و محلهها کاری غیرضروری باشد، ولی واقعیت این است که تاریخ هر مکان بهعنوان آیینهای برای گذشته عمل میکند و هویت یک جامعه به تاریخ و فرهنگ آن وابسته است. شناخت گذشته و تاریخ هر محل به ما کمک میکند تا اصول و ارزشهای فرهنگی آن محل را بهتر درک کرده و به آیندگان منتقل کنیم. در همین راستا بر آن شدیم تا با تاریخ گذشته محله جامی (یکی از محلههای قدیمی شهر اصفهان) آشنا شویم؛ ازاینرو، پای صحبتهای دکتر محمد شیرانی (سروش)، دکترای تاریخ ایران و دبیر آموزشوپرورش نشستیم.
از محله جامی و موقعیت مکانی آن برایمان بگویید؟
جامی خیابانی است که به نام شاعر فارسیگوی و ایرانی قرن پنجم، مولانا عبدالرحمن جامی نامگذاری شده و از چهارباغ پایین، نزدیک میدان شهدا تا خیابان کاشانی ادامه پیدا میکند. دو خیابان و دو مادی از محله و خیابان جامی عبور میکند. خیابان جامی بهوسیله خیابان پنج رمضان به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم میشود و خیابان آیتالله بیدآبادی از کنار محله علیقلیآقا گذشته و مانند خیابان پنج رمضان، خیابان مسجد سید را به خیابان فروغی متصل میکند.
گویی این محل در زمان قدیم مادیهای معروفی داشته است.
بله، مادی فدن و مادی تیران و آهنگران هم از خیابان جامی رد میشوند. این دو مادی به منطقه فروغی و شمال شرق شهر اصفهان جریان پیدا میکردند که البته الان خشک شدهاند.
درباره محلههای معروف خیابان جامی بیشتر برایمان بگویید.
جامی یکی از محلههای قدیمی در شمال غربی شهر اصفهان است که ادامه و امتداد محله بیدآباد است. علتی که به این محله «بیدآباد» گفته میشده، به خاطر بیدستان بزرگی بوده که از کنار جوی بابا حسن، که نام بخشی از مادی فدا یا فدن در خیابان طیب بوده شروع و تا خیابان بیدآبادی امروز ادامه داشت که هنوز تعدادی از این درختها باقی ماندهاند. وقتی از سمت چهارباغپایین وارد خیابان جامی میشویم، اولین جایی که میبینیم بنایی نبش خیابان آیتالله بیدآبادی و خیابان جامی بوده که معروف به چهارسوق درب شیخ است.
چرا درب شیخ؟
به خاطر وجود مقبره شیخ ابومسعود یکی از بزرگان تشیع و از پایهگذاران شیعه در اصفهان که در این منطقه که احتمالا منزل مسکونی او بوده مدفون است.
و از دیگر محلهها؟
کمی جلوتر از چهارسوق درب شیخ، به محله علیقلیآقا میرسیم که یکی از محلههای قدیمی است و گفته میشود توسط یکی از خواجهسرایان دربار شاهسلیمان و شاهسلطان حسین ساخته شده است و مجموعهای از بازارچه، زورخانه، کاروانسرا و سقاخانه و مسجد به همراه یک سری ملحقات دیگر بوده است.
بعضی از کوچههای این محله به نام شغلهای خاصی نامگذاری شده، حکمت این نامگذاریها را میدانید؟
یک سری از محلهها و کوچهها را میبینیم که بیانگر سابقه وجود برخی از قومیتها، مردم شهرهای دیگر یا شغلهاست. مثلا یک جایی به نام کوچه باروتکوبهاست که نشان میدهد در این محل افرادی باروتکوبی انجام میدادند یا کوچهای به نام کوچه ارهکشهاست که نشان میدهد اهالی آنجا گروه نجارها بودهاند. از دیگر این محلهها، محله قبلهدعاست که گورستان قدیمی به همین نام در کنار این محل بوده است. در اصفهان بهجز آرامستان تختفولاد هر محلی برای خودش یک گورستان محلی داشته است؛ ازجمله این گورستانها میتوانیم به گورستان آبخشان اشاره کنیم؛ به معنی جایی که آب در آنجا تقسیم میشده است.
گورستان آبخشان در کدام قسمت قرار داشته است؟
دقیقا در میدان شهدا همان جایی که الان مترو در وسط میدان است، آنجا گورستان آبخشان قرار داشته و در امتداد و مجاورت آن در خیابان جامی گورستانی بوده به نام قبلهدعا که الان فقط بخش کوچکی از این گورستان که خانوادگی است و حصار و دیوار دارد، باقی مانده است.
لطفا درباره محله پاچنار هم برایمان توضیحاتی بدهید.
مهمترین قسمت محله جامی منطقه پاچنار است. وجهتسمیه پاچنار به خاطر چنار بلندی است که در وسط میدان مرکزی این محل قرار دارد و در کنارش و زیر چنار یک سقاخانه قدیمی وجود دارد. افراد اعتقاد داشتهاند که با نذر و روشن کردن شمع مقابل این سقاخانه به حاجات خود میرسیدند و دعایشان مستجاب میشده است. در کنار اینجا قلعهای قرار داشته که متأسفانه در حال حاضر اثری از آن نیست و تبدیل به ساختمانهای مسکونی شده است. در کنار چنار، مسجد پاچنار و روبهروی آن حمام رستمزاده قرار دارد که امروز کاربری انبار پیدا کرده است. بعد از خیابان پنج رمضان، جوی آسیاب قرار دارد که وجهتسمیه آن وجود یک آسیاب آبی در این مکان بوده که مردم محلی گندم تولید خودشان را در آنجا آسیاب میکردند و امروز هنوز آثار کمی از آن پابرجاست.
از سابقه تاریخی این محله بگویید.
درباره سابقه تاریخی این محله باید گفت؛ بنابر بعضی روایتها، ازآنجاکه اصالت مردم بومی این محل بختیاری است، اجداد بختیاری ما را از روستای شیرانی منطقه شلیل در چهارمحالوبختیاری نزدیک اردل و ناغان به این سمت مهاجرت دادند که این اتفاق در زمان صفویه رخ داده است. برخی میگویند این مهاجرت در زمان صفویه و برای جلوگیری از هجوم اقوام و قبایل مهاجم به اصفهان انجام گرفته و بنابر نظر بعضی دیگر، بعد از جنگ کرنال، نادرشاه برخی از طوایف بختیاری را در سراسر ایران یا مناطق تحت سلطه کشورمان کوچانده و مستقر میکند؛ بهعنوانمثال طوایف شیرانی به محله جامی شهر اصفهان، سیستان و بلوچستان، هرات افغانستان، همچنین در منطقه حیدرآباد دکن و شهر دهلی و مناطقی از این قبیل کوچ داده میشوند. البته باید گفت نقلقول دوم، بیشتر مورد یقین و تأیید بزرگان و منابعی است که وجود دارد.
مردم این محل چه ویژگیها و آدابورسومیدارند؟
هم تباران من هنوز بعد از گذشت بیش از سیصد سال که به اصفهان آمدهاند بسیاری از آدابورسوم بختیاری خود شامل اصطلاحات، مثلها، متلها، لالاییهای مادران، اشعار آیینی یا مرثیهها و ترانههای محلی که در شادی و عروسیها نجوا میکنند، بهخصوص گویش محلی خودشان را هرچند با گویش اصفهانی آمیخته شده و غلظتش را از دست داده، حفظ کردهاند.
ساختار محلی متأسفانه بههمخورده است. تعدادی از مردم بومی محل به جاهای دیگر نقلمکان کردهاند؛ ولی هنوز در این منطقه خانه، ملک و مغازه دارند و در حال رفتوآمد و ارتباط با این محل هستند. از طرفی چون بسیاری از برنامهها و مراسم درگذشتگان در حسینیه بیدآباد خیابان مسجدسید و مساجد محلی برگزار میشود، به این محل رفتوآمد دارند.
آیا اهالی این محل در رخدادهای تاریخی اصفهان نقشی داشتهاند؟
در زمان فتحعلیشاه و همزمان با جنگهای دوره دوم ایران با روس، زمانی که روسها به خاک ایران حمله و مناطق گرجستان و داغستان را اشغال کردند، به فتوای علما و روحانیون که فتوای جهاد دادند، مردم این محل نیز برای کمک به دولت مرکزی وارد عمل شدند که بعد از پایان جنگ به یکی از افراد سرشناس آنها به دلیل ابراز رشادت و شجاعت توسط دولت مرکزی درجه سرتیپی اعطا شد.
در زمان محمدعلی شاه قاجار هنگام استبداد صغیر و شکست دور اول انقلاب مشروطه ملت ایران با توجه به اسناد و مدارک موجود، بار دیگر میبینیم که بختیاریهای اصفهان و ازجمله مردم این محل با کمک همتباران خود بنا به دعوت علما برای سرنگونی مستبدان به اصفهان حرکت کرد و طرفداران شاه را در اصفهان شکست داد؛ همچنین اصفهان را فتح کرد و نیروهای وابسته به حاکم اصفهان را در یک درگیری کوتاه در میدان نقشجهان اصفهان شکست داد و پسازآن برای سرنگونی محمدعلیشاه به سمت تهران حرکت کردند.
در برخی منابع تعداد سواران تفنگدار که دفعه اول به اصفهان اعزام شدند صدوده نفر بوده است. وقتی از بزرگان بختیاری از علت گسیل این تعداد محدود سؤال میشود، میگویند ما به نام نامی حضرت علی(ع)، این صدوده نفر نیرو را روانه اصفهان کردیم و نیروهای بومی بختیاری که در اصفهان ساکن هستند به آنها یاری خواهند رساند که منظورشان شیرانیهای محله بیدآباد بوده است که از طوایف هفت لنگ بختیاری هستند و همچنین استکیهای محله درب کوشک که چهارلنگ بختیاریاند و اصالتا از منطقه اورگان بودهاند.
بختیاریهای لنبان و جوزدان هم به آنها کمک کردند و اصفهان به دست مشروطهخواهان افتاد. همچنین آنها در ادامه در فتح تهران هم نقش داشتند. از دیگر سوابق تاریخی مردم محله جامی میتوان به قرار داشتن منزل آیتالله خادمی و ماجرای اولین درگیریهای زمان شروع انقلاب اسلامی از این محل اشاره کرد. منزل ایشان نزدیک محله علیقلیآقا بود و انقلاب شعله اولیهاش را در شهر اصفهان از همین منطقه آغاز کرد و اولین شهید هم به نام شهید نبویمنش در این منطقه به شهادت رسید. حکومتنظامی بیشتر در این منطقه قرار داشت. مردم این منطقه در دوران جنگ هم شهدای زیادی را در جهت جلوگیری از استیلای بیگانگان نابودکننده فرهنگ ایرانی به انقلاب و به ایران هدیه کردند که اسامی آنها در افکار عمومی و در جایجای مساجد و حسینیهها وجود دارد و مردم از آنها با احترام صحبت میکنند. از طرف دیگر خانوادههای آنها مورداحترام و جزو معتمدان محل هستند.
حرف آخر؟
در منطقه پاچنار و جامی علاوه بر بازارچه علیقلیآقا یک بازارچه دیگر هم به نام بازارچه حبیباللهخان وجود دارد که نزدیک و ادامه همان بازارچه بیدآباد است. هنوز بخشهایی از این بازارچه باقی مانده و امیدواریم به شکل باستانی و سنتی خودش مانند بازارچه علیقلیآقا، بازسازی، مرمت و حفظ و نگهداری شود.