به گزارش اصفهان زیبا؛ وقتی ارمنیان از جلفا در کنارههای رود ارس به پایتخت ایران یعنی اصفهان، کوچیدند، این پرسش همواره با آنان بود که «آیا دوباره به زادگاهشان بازمیگردند؟» واقعیت این است که ارمنیان در شهر اصفهان، کنارههای جنوبی زایندهرود و در دامنه کوه صفه بهتدریج زندگی تازهای آغاز کردند، اندکاندک در بستر مطلوبی که شاهعباس بزرگ برایشان فراهم آورده بود، آرام گرفتند و به پاسخی رسیدند که دیگر بهعقبرفتن بیمعنا بود.
دیری نگذشت که جلفای نو سکونتگاه ارمنیان و زادبوم فرزندانشان، زادگاه گروهی از هموطنان مسیحی ما شد. همین دلبستگی و امید به زیستن در اصفهان آنان را به ساختن کلیساهای بزرگ و کوچک مصمم کرد؛ تاجاییکه این مردمان سختکوش و هنرمند ۲۴کلیسا در جلفای نو بنا کردند؛ چون برای چنین مردمان دینداری، زیستن بدون دیدارِ هرروزه آفریدگار و ذکر مسیح(ع) معنایی نداشت.
معماری جلفای نو شکوهی یافت که مسیحیان دیگر نقاط اصفهان نیز به این گوشه از شهر که سرشته با باورهای دینیشان بود، جذب شدند. سیمای این محله که حکایت از آزادی مذهبی داشت، برخی از ارمنیان دیگر نقاط کشور را نیز بهسوی خود جذب کرد. یک محله و ۲۴ کلیسا دستاوردی درخشنده بود که هیچکس نمیتوانست آن را نادیده بگیرد. اکنون برخی از این کلیساها متروک و شماری نیز سرزندهاند.
در سایه بزرگترین و بلندترین گنبد کلیسایی
کلیسای بیتلحم مقدس یا بدخهم یا بتقحم مقدس (Surb Betghlehem) که نامش یادآور زادگاه حضرت مسیح(ع) در جنوب بیتالمقدس است، یکی از باشکوهترین کلیساهای جلفا بهشمار میآید که پس از ورود ارمنیان به اصفهان در این منطقه بنا شد.
این کلیسا در بین کلیساهای جلفا بزرگترین و بلندترین گنبد را دارد. همچنین از دو جنبه دیگر، یعنی نقاشیهای داخلی و نمای کمنظیر خارجی همواره موردتوجه بوده. البته دستکم بین ما مسلمانان نام و آوازه کلیسای وانک بیشتر است. درواقع، هر دو از نامدارترین کلیساهای شهر اصفهاناند، با این تفاوت که کلیسای وانک از نظر زمانی حدود ۲۵سال بعد از بیتلحم ساخته میشود.
آغاز بنای بیتلحم به سال ۱۰۳۸ قمری برابر با ۱۶۲۸ میلادی بازمیگردد؛ یعنی همان سالی که شاهعباس بزرگ صفوی درگذشت. بنای این کلیسا حدود ۲۰سال بعد در زمان شاهعباس دوم صفوی خاتمه یافت. خواجه پطرس ولیجانیان، تاجر معروفی که نامش برای ما اصفهانیها آشنا است، مؤسس و پشتیبان مالی این کلیسای شگفتانگیز محسوب میشود. آرامگاه خواجه پطرس و برخی افراد خانوادهاش نیز در همان صحن کلیسا قرار دارد. بهطورکلی، حدود ۷۰سنگ قبر و سنگ یادبود در حیاط این کلیسا یافتنی و همگی به پیشوایان و نامداران ارمنی متعلق است.
بیتلحم که در خیابان نظر و در محاصره چندین ساختمان است، یک عمارت دوطبقه به شمار میآید. نقاشیهای دیواری این بنا که به موضوعات برآمده از کتاب مقدس یا زندگی حضرت مسیح(ع)، حواریان و قصههای مسیحیت اختصاص دارد، فقط بهعلت جلوه و زیبایی مشهور نیستند. درواقع این نگارهها جزو معدود نقاشیهای کلیسا هستند که در جلفای اصفهان به یادگار ماندهاند و چشم هر بینندهای را خیره میکنند.
بهگفته مورخان، نقاشان این کلیسا و دیگر بناهای مذهبی از نظر تجربی مهارت بسیاری داشتند. نقاشیهای محراب بیتلحم که متأثر از سبکی موسوم به واسپوراکان و متداول بین مینیاتوریستهای ارمنی است، یکی از عالیترین نقوش این کلیسا به شمار میآید. گچبریها و تزیینات شلوغ و پرنقش آن نیز همواره موردتوجه بوده است.
کاشیهای آبی و نیلی در قلب کلیسا
معروف است که هیچ دو کلیسایی در جلفا به یکدیگر شباهت ندارند؛ بهجز در اصل پلان ساختمانها که همگی صلیبیشکل هستند. کلیسای بیتلحم نیز پلانی به شکل صلیب در محاصره یک مستطیل دارد. باید گفت که تالار اصلی آن نیز مستطیل است. این کلیسای پرشکوه ۲۵ متر از زمین ارتفاع و مشابه دیگر کلیساها ناقوس هم دارد.
کلیسای بیتلحم آجری است و از نظر مهندسی معماری ویژگیهای مشترکی از دو سبک ارمنی و ایرانی را در خود جای داده است که البته مشخصه همه کلیساهای اصفهان است. میتوان گفت معماری این کلیسا و دیگر اماکن مذهبی جلفا با معماری دیگر ابنیه عصر صفوی همسویی دارد؛ لاچینی و طلاکاری یکی از آن موارد است.
حتی گنبد بسیاری از کلیساها به گنبد مساجد شباهت دارد؛ با این تفاوت که نمای بیرونی گنبد در کلیسا بدون تزیینات کاشیکاری است. آجرکاری در بنای کلیساهای متعدد جلفا مانند بیتلحم نیز متأثر از معماری صفوی است. کاشیکاری لعابدار و به رنگ نیلی و آبی که در قسمت دیوارههای بیتلحم به چشم میآید، یادآور گوشهای دیگر از شباهت ابنیه کلیسایی و دیگر بناهای عصر صفوی به حساب میآید.
کتاب «کلیساهای ارامنه جلفای نو اصفهان» اثر آرمن حقنظریان و ترجمه نارسیس سهرابی ملایوسف، همچنین برخی مقالات «فصلنامه فرهنگی پیمان» که کار مشترکی از ارمنیان و فارسیزبانان ایران است، دادههای جالبتوجهی درباره کلیسای بیتلحم و دیگر بناهای مذهبی در اختیار خوانندگان قرار میدهند. برخی از آن دادهها در نوشتار کنونی آمده است.
گفتنی است که کلیسای بیتلحم دومرتبه، یعنی در سالیان ۱۲۸۷ ق (۱۸۷۰ م) و ۱۳۱۷ ق (۱۸۹۹ م) بهطورکلی بازسازی میشود تا امروز به دست شیفتگان مسیح و دوستداران تاریخ و معماری شهر اصفهان برسد.
