محله بعد از خانواده کوچک‌ترین بخش از یک جامعه شهری است که اعضای آن به‌واسطه همسایگی یک اجتماع را تشکیل می‌دهند و از منافع و مضرات مشترکی برخوردار می‌شوند. از مهم‌ترین مؤلفه‌های رشد و توسعه پایدار در یک محله، احساس تعلق در میان افراد در راستای کاهش آسیب‌ها و رفع مشکلات است. بدین معنا که اگر افراد یک محله به بن‌بست، کوچه و خیابانی که در آن زندگی می‌کنند و در گامی فراتر به محله‌ای که در آن ساکن هستند، احساس تعلق و وابستگی داشته باشند، این محدوده کوچک شهری را جزئی از هویت خود می‌دانند و درباره تغییرات، معضلات و مسائل آن احساس مسئولیت می‌کنند.
تغییر مفهوم توسعه در محله‌های شهری
اینکه دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی در روند رشد و توسعه محله‌ها چه نقشی ایفا می‌کنند و به‌طورکلی زاییده چه نوع نگاه و طرز تفکری هستند، پرسشی است که مدیر دفتر تسهیلگری و توسعه محلی قائمیه در پاسخ به آن می‌گوید: «در ابتدا لازم است به این نکته توجه شود که مفهوم توسعه با تغییر و تحولاتی نسبت به گذشته همراه بوده است. تا پیش‌ازاین توسعه به معنای تصمیم‌گیری از بالا برای مردم بود؛ ولی اکنون پی برده‌اند که بهتر است جامعه محلی مطالبات خود را بیان کند و نهادهای دولتی در صدد رفع آن بربیایند. همچنین کم‌کم دریافتند که بهتر است جامعه محلی نه تنها نیازش را بیان کند، بلکه خودش هم به دنبال رفع آن باشد و نهادها فقط منابع مالی آن را تأمین کنند. در واقع وقتی توسعه از محله آغاز می‌شود، هم پایدارتر است و هم حس تعلق بیشتری در افراد ایجاد می‌کند.» ایزدی ادامــه مـی‌دهــــد: «دفـــاتــــر تسهیلگری نیز زاییده این طرز تفکر هستند. این دفاتر در درون سازمان امور اجتماعی وزارت کشور شکل گرفته‌اند. وزارت کشور یک نهاد اجرایی نیست و برای اجرایی‌کردن این طرح به نهادهایی مانند استانداری متوسل شده است. چنانکه از میان هشت دفتر تسهیلگری در اصفهان، چهار دفتر شامل حصه و جلوان، ارزنان، ناصرخسرو و جوی‌آباد کاملا زیر نظر استانداری فعالیت دارند و چهار دفتر دیگر شامل قائمیه، هفتون، همت‌آباد و جروکان توأمان تحت نظارت استانداری و شهرداری فعالیت دارند.»
او با اشاره به اینکه استان سیستان و بلوچستان و کرمانشاه در راه‌اندازی این دفاتر پیشگام بودند، می‌افزاید: «بازخوردهای بسیار خوبی از اجرای این طرح در این دو استان دریافت شد و وزارت کشور یک شرکت داده‌پرداز بین‌المللی با نام “نقش کلیک” را عهده‌دار این پروژه در کل کشور قرار داد.»
وظایف دفاتر تسهیلگری چیست؟
«هر دفتر تسهیلگری پنج کارشناس شهرساز، جامعه‌شــنـاس، مددکار یا مشاور حقوقی و اقتـصـادی دارد.» مدیر دفـتــر تسهیلگری و توسعه محلی قائمیه با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «برای این دفاتر دستورالعمل‌های مختلفی تعیین شده که اولین فرایند آن بعد از افتتاح دفتر “دارایی سنجی” است. در این روند مشخص می‌شود که دارایی‌های فیزیکی محله همچون پاتوق محلی، مدرسه، خانه بهداشت، مساجد، پایگاه‌های بسیج و… و افراد تأثیرگذار آن چه کسانی هستند. این فرایند کمک می‌کند تا اولا بتوانیم با جامعه محلی مرتبط شویم و داشته‌های آن را بشناسیم و دوم اینکه بدانیم محله چه چیزهایی ندارد و به چه چیزهایی نیاز دارد.»
برداشت کالبدی از محله
آن‌طور که او می‌گوید، مرحله دوم شامل «برداشت کالبدی» است که شامل یک شناسایی مفصل از محـلــه است. ایزدی تصریح می‌کند: «بـرداشـــت کالبدی ما بسیار مفصل و جزئی است و گامی نو در برداشت‌های کالبدی که از سوی شهرداری انجام می‌شود، به شمار می‌رود. این برداشت شامل سرشماری تمام ساختمان‌ها و خانه‌های محله، معابر اصلی و کوچه‌ها و همچنین قدمت، نوع سازه، نما، کاربری، وضعیت ایمنی، روشنایی، دفع آب‌های سطحی، نحوه جمع آوری زباله و… درباره هر ساختمان است که توسط کارشناس شهرسازی و تیم او بررسی می‌شود.»
به گفته او، بعد از انجام برداشت کـالـبــدی، اطـلاعـــات در نـرم‌افــزار جی‌آی‌اس وارد شده و متناسب با کدی که هر خانه در سامانه شهرسازی دارد، نقشه قدیمی محله بر اساس اطلاعات حاصل از برداشت کالبدی به‌روز می‌شود. علاوه بر این، اطلاعاتی درباره مشخصات کالبدی محله برای دفاتر تسهیلگری به دست می‌آید.
مرحله سوم: نمونه‌گیری
مرحله بـعدی از فعالیت دفاتر تسهیلگری، یک نـمـونـه‌گیری از طریق پرسشنامه‌ای بسیار طولانی درخصوص آسیب‌های اجتماعی است که ایزدی درباره آن چنین می‌گوید: «بر اساس فرمولی از پیش تعیین شده، 411 نفر با رعایت نسبت سنی و جنسی به پرسش‌های این پرسشنامه که در قالب 20 صفحه ارائه شده، پاسخ می‌دهند. مثلا در محله قائمیه این افراد به شش خوشه تقسیم شدند و در هر خوشه تعداد مشخصی مرد و زن در بازه‌های سنی مختلف به پرسش‌ها پاسخ دادند. پس‌ازآن، اطلاعات به نرم‌افزار وارد شد و مورد تحلیل قرار گرفت تا از این طریق گزارش آسیب‌های اجتماعی محله به‌صورت موردی ارائه شود.»
بررسی وضعیت اقتصادی و اجتماعی محله
مدیر دفتر تسهیلگری قائمیه از «سرشماری کلی جمعیتی» به‌عنوان گام بعدی این روند نام برده و توضیح می‌دهد: «دفتر قائمیه اولین دفتر در اصفهان بود که برای این کار از اپلیکیشن نقشه کلیک استفاده کرد تا ضمن صرفه‌جویی در مصرف کاغذ، داده‌ها به‌صورت مستقیم وارد نرم‌افزار شوند.» او ادامه می‌دهد: «در این مرحله افراد به پرسشنامه‌ای درباره وضعیت اقتصادی و اجتماعی خود پاسخ می‌دهند و ما می‌توانیم درباره تعداد سرپرست خانوارها، زنان سرپرست، معلولان، بیمه‌شدگان و… اطلاعات کسب کرده و هزینه زندگی و همچنین طبقات اجتماعی مردم را بشناسیم. میزان بیکاری، مرگ‌ومیر، کودکان کار و مؤلفه‌هایی ازاین‌دست نیز در این مرحله سنجیده می‌شود. در نهایت، این محتوا به نقشه جی‌آی‌اس از برداشت کالبدی متصل می‌شود و یک نقشه جامع از محله به دست می‌آید که می‌تواند تصویر مشخصی از خانه‌های محله و ساکنان آن‌ها را برای ما مشخص کند. قصد ما این است که بتوانیم آسیب‌های محله را شناسایی کنیم.»
او ایجاد تعامل نزدیک با مردم محله را گام بعدی در این مسیر می‌داند و اضافه می‌کند: «فرمی داریم که به‌واسطه تکمیل آن با مردم تعامل می‌کنیم. یعنی ساختار فرم به‌گونه‌ای است که افراد درباره مشکلاتی که دارند با ما سخن می‌گویند. اینکه مثلا در خانه بیمار قلبی یا دیابتی دارند، عمل جراحی داشته‌اند، کسی از اهل خانه خیاطی می‌داند و از این راه اقتصاد خانواده را تأمین می‌کند و…، این موضوع بانک اطلاعاتی ما را بسیار غنی می‌کند و البته می‌توانیم بحران‌های محله را نیز شناسایی کنیم. مثلا در این مورد، به مرد سال‌خورده‌ای برخوردیم که دچار بیماری پارانوئید و اسکیزوفرنی بود و اجازه نمی‌داد همسر و دخترش از خانه خارج شوند! ما توانستیم این فرد را نزد روان‌پزشک ببریم و در حد امکان به آن‌ها کمک کنیم.»
بخش مهم دیگری که در مـیـان فعالیت‌های دفـاتـــر تـسهیلـگــری وجود دارد و الهه ایزدی بر آن تأکید می‌کند، مستندسازی بسیار قوی از محله است. او می‌گوید: «وزارت کشور هر ماه گزارشی از ما می‌خواهد که جزئیات فعالیتمان را به‌صورت بسیار جزئی و دقیق در همه زمینه‌ها و اقدامات در فرمی 109 صفحه‌ای منتقل کرده و به نقش کلیک وزارت کشور تحویل می‌دهیم. این گزارش‌دهی روندی بسیار جدی دارد و همه دفاتر ملزم به انجام آن هستند.
دفتر تسهیلگری پیوند‌دهنده محله و مردم است
اما یکی از نتایج قابل‌توجه روند فعالیت دفاتر تسهیلگری، نیازسنجی محله و به دنبال آن برگزاری برنامه‌ها، کارگاه‌های آموزشی و… است. چنانکه دفتر تسهیلگری قائمیه در خصوص اجرای طرح‌هایی مانند کارگاه فیروزه‌کوبی، طرح تـــوان‌افزایی و ارتـقــــای تاب‌آوری اجـتماعی و… اقدام کرده و محتوای این طرح‌ها را بر اساس نیاز مردم این محله تعیین کرده است.
مدیر این دفتر درباره این اقدامات شرح می‌دهد: «همه اطلاعاتی که در اثر سرشماری‌ها کسب کرده‌ایم، منجر به برگزاری نشست‌هایی با افراد مختلف محله می‌شود. ما اولویت‌های محله را به آن‌ها ارائه می‌دهیم و در یک تعامل چندماهه نیازهای محله را شناسایی و فهرست می‌کنیم. برای هر کارشناس بین سه تا پنج اولویت اصلی مشخص می‌شود و آن دسته از اقدامات را که از عهده ما برمی‌آمد، در دستور کار قرار داده و مابقی را به مراکز دیگر ارجاع می‌دهیم.»
او می‌افزاید: «آنچه در این میان برای ما اهمیت زیادی دارد، این است که توانمند کردن افراد محل برای پیگیری مشکلات خودشان، از حل آن‌ها توسط ما مهم‌تر است. مثلا شهرداری می‌تواند یک گلدان در محله قرار دهد، آن را آبیاری کرده و به آن رسیدگی کند. ولی وقتی مردم خودشان آن گلدان را در محله بگذارند، آن را به انتخاب خودشان در جایی که دوست دارند، می‌گذارند، آبیاری‌اش کرده و به آن رسیدگی می‌کنند. این باعث ایجاد تعلق اجتماعی در آن‌ها می‌شود و کاهش آسیب‌های اجتماعی را به دنبال دارد. چنانکه نتایج تحقیقات ما نشان می‌دهد که در میان مهاجران محله قائمیه، احساس تعلق اجتماعی بسیار اندک است و تقویت این احساس در میان آن‌ها ضرورت دارد.»
او درباره برگزاری 60 ساعت کلاس رایگان در طرح توان‌افزایی و ارتقای تاب‌آوری اجتماعی می‌گوید: «ایجاد توان کار و آموزش‌های مرتبط با آن از نگاه ما یک ضرورت است. به‌ویژه اینکه نوعی رخوت و تنبلی در میان افراد شکل گرفته که ترجیح می‌دهند به دنبال شغلی آسان و بی‌دردسر اما پردرآمد باشند! از سوی دیگر اقدامات مکرر برخی از نهادها در ارائه ارزاق به برخی از مردم موجب ایجاد نوعی رخوت در میان آن‌ها شده است. در حالی‌که رویکرد دفاتر تسهیلگری نهادینه‌کردن توانمندسازی و آموزش است.»
او می‌افزاید: «کارشناس اقتصادی ما دو مجموعه کارگاه آموزش فیروزه‌کوبی با مشارکت مرکز توانمندسازی بانو امامی برگزار کرد که از میان 20 شرکت‌کننده، سه نفر به‌طورجدی وارد بازار کار شدند. در این کارگاه نحوه فروش محصولات، مارکتینگ، کار با واتس‌اپ و اینستاگرام و… آموزش داده شد و تنها به ارائه یک آموزش ابتدایی و ساده اکتفا نکردیم. در این میان خدمات دیگری همچون ارائه مشاوره‌های فردی و خانوادگی، بازگرداندن بخش زیادی از بازماندگان از تحصیل به مدرسه یا برگزاری کلاس‌های آموزشی برای آن‌ها، فعالیت در حوزه پیشگیری از اعتیاد، مشاوره فردی و معرفی معتادان به نشست‌ها و کنگره‌ها و جلسات ترک اعتیاد، شناسایی کودکان کار و معرفی آن‌ها به خیریه‌ها و… را در دستور کارمان قرار دادیم.»
به گفته او، این طرح‌ها بر اساس نیازسنجی از محله قائمیه تدارک دیده شده و ممکن است در محله‌های دیگر نوع و شکل اجرای متفاوتی داشته باشد. طرح تاب‌آوری اجتماعی در شهر اصفهان دو سهمیه داشت و ما با اجرای آن در دفتر خودمان موافقت کردیم؛ چراکه شاید نیاز بیشتری برای اجرای این طرح در محله قائمیه احساس شد. این کارگاه کاهش تنش‌های حاصل از افزایش حضور بچه‌ها در محیط خانه در دوران شیوع کرونا را نیز مدنظر داشت.
استقبال مردم از فعالیت دفتر چشمگیر است
اینکه فـعـالـیـت‌هــا و اقدامات دفـاتـر تسهیلگری و توســعـه مـحلـی چـقـدر از سوی مردم محلی موردپذیرش و استقبال قرار گرفته، پرسشی است که با گذر حدود سه سال از اجرای این طرح ملی می‌توان پرسید. مدیر دفتر قائمیه در پاسخ به این سؤال درخصوص این دفتر می‌گوید: «اینکه این اقدامات و فعالیت‌ها چقدر بتوانند مثمر ثمر باشند، بی‌شک به میزان پذیرش اجتماع محلی برمی‌گردد. ما از هر ظرفیت موجود برای اجرای طرح‌های مورد نیاز استفاده می‌کنیم و اینکه چقدر استقبال شود به مردم بستگی دارد. از سوی دیگر لازم است فرهنگ راحت‌طلبی و آماده‌خواهی در میان مردم محلی به مرور تغییر کند و خواهان آموزش و یادگیری بیشتری باشند.»
ایزدی ادامه می‌دهد: «اما به‌طورکلی از سوی مردم بازخوردهای خوبی دریافت کرده‌ایم. شاید در میان برخی از نهادها و ارگان‌ها گاهی مواضع نه چندان مثبت به این روند دیده می‌شود؛ اما مراجعات مردم محله نشان می‌دهد که به آن نیاز دارند. در برخی از محله‌ها این استقبال بسیار بیشتر است و مردم با ارائه خدماتی از این کمتر هم راضی می‌شوند.»
