دلاریزه‌شدن اقتصاد موضوعی است که برخی کارشناسان اقتصادی آن را علت‌العلل مشکلات اقتصادی می‌دانند. دلار پیشران بخش‌های مختلف اقتصادی شده و نوسانات ارزی بازارهای مختلف را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
از این رو کشور ما به‌دنبال برقراری پیمان‌های پولی با کشورهاست تا از این طریق وابستگی به دلار را در مبادلات با این کشورها و تجارت با آن‌ها کاهش دهد.
پیمان پولی یعنی استفاده هم‌زمان از پول ملی کشورهای مبدأ و مقصد در تجارت، سرمایه‌گذاری و تأمین مالی دوجانبه به‌گونه‌ای که نیاز به ارزهای واسط دیگری نباشد.
درواقع پیمان پولی توافقی است که براساس آن کشورها برای برداشتن موانع انتقال ارز متعهد می‌شوند به جای استفاده از ارزها ی دیگر همچون دلار و یورو، از پول ملی خود برای صادرات و واردات استفاده کنند.
پیمان‌های پولی ممکن است به‌صورت دوجانبه بین دوکشور یا چندجانبه بین چند کشور منعقد شود. پیمان پولی با هدف محافظت از اقتصادها و بازارهای مالی درمقابل بحران‌های مالی گسترش یافته است.
در یک پیمان پولی دوجانبه، بانک‌های مرکزی دوکشور حساب‌هایی را برای طرف مقابل با ارز خود افتتاح کرده و دو بانک تجاری نیز در دوکشور، عملیات بانکی را مدیریت می‌کنند.
نرخ برابری ارزها می‌تواند ثابت یا شناور باشد. در این حالت برای انتقال ارز کالای وارداتی، تاجر ایرانی به حساب ریالی نزد بانک مرکزی ایران (که متعلق به کشور مقابل است) مبلغ موردتوافق با شریک تجاری خود را واریز می‌کند.
آنگاه براساس پروتکل‌های فنی بین بانک‌های مرکزی، معادل همین مبلغ از حساب ایران در کشور مقابل (که به پول ملی آن کشور است) کسر شده و به حساب صادرکننده واریز می‌شود.
در پایان دوره موردتوافق، بانک‌های مرکزی این دو حساب را با یکدیگر تسویه می‌کنند. کاهش نوسان‌های ارزی، از جمله مزایای استفاده از پیمان‌های پولی است. پیمان‌های پولی در شرایط نوسان شدید ارزی می‌تواند به تجارت بین کشورها مصونیت بخشد و در شرایط تهدید و تحریم تجاری اثر آن‌ها را خنثی کند.
کاهش نیاز به استفاده از ارزهای واسطه‌ای همچون دلار، یورو، پوند در تجارت بین‌المللی از جمله مزایای استفاده از پیمان‌های پولی است که به کاهش آثار تحریم منتهی می‌شود.
تحریم‌ها اثر محدودکننده‌ای در تجارت و سرمایه‌گذاری در کشور تحریم‌شده برجا می‌گذارد.
از این رو با کاهش آثار تحریم‌ها، کاهش نوسانات ارزی، به‌کارگیری پول ملی، تسهیل در ارائه خدمات بانکداری بین‌المللی و سـایر مزایای استفاده از پیمان‌های پولی می‌توان به گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری و تسهیل واردات و صادرات کالا و خدمات امیدوار بود.
صادرات رشد می‌کند
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه اصفهان به «اصفهان‌زیبا» می‌گوید: «دلار، تنها پولی است که امکان تبدیل یک‌طرفه آن به کالا و خدمات حقیقی وجود دارد. یعنی هر شخصی که دلار داشته باشد بدون اینکه نیاز باشد پول کشور تولیدکننده و صادرکننده کالاها و خدمات را تأمین کند، با ارائه دلار می‌تواند کالاها و خدمات موردنظرخود را از خارج به داخل کشور خودش منتقل کند.»
محمد واعظ به‌رازانی ادامه می‌دهد: «اقتصادهایی همچون اقتصاد چین اما از طریق مبادله دلار تجارت نمی‌کنند. چین برای واردکردن کالاها و خدمات موردنیازش قدرت صادراتی‌اش را بالا برده است. درواقع از طریق صادرکردن کالاها و خدمات، پول کشورهایی که با آن‌ها مبادله می‌کند را تأمین می‌کند.»
واعظ‌به‌رازانی عنوان می‌کند: «عمده مبادلات دلاری که روی سپرده‌های بانکی صورت می‌گیرد، چه در داخل آمریکا و چه در خارج از آمریکا باید با مجوز و نظارت یک سامانه پایش ارزی به نام “یوکرن” قرار بگیرد و چنانچه هرکشوری به هر دلیل با آمریکا مشکل داشته باشد، آمریکا آن کشور را می‌تواند از نظام تسویه دلار در مقیاس بین‌الملل محروم کند. البته کشورها با تحمل هزینه‌هایی راه‌های جایگزین ایجاد کرده‌اند. به عنوان مثال مبادلات خود را با صرف هزینه‌هایی به‌صورت پوششی انجام می‌دهند؛ اما شیوه‌ای که بدون صرف این هزینه‌ها امکان تسویه مبادلات خارجی را فراهم می‌کند باید موردتوجه قرار بگیرد. یکی از اشکال اجرایی این شیوه، استفاده از پیمان‌های پولی دوجانبه و پیمان‌های پولی چندجانبه است.»
عضو هیئت‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه اصفهان خاطرنشان می‌کند: «ایران با کشورهایی همچون روسیه، چین و ترکیه پیمان پولی برقرار کرده است. ایران با چندین کشور وارد مذاکره شده و به توافقاتی دست یافته که برجسته‌ترین کشوری که با آن پیمان پولی دارد، روسیه است.»
واعظ به‌رازانی اذعان می‌کند: «پیمان‌های پولی تجارت را تسهیل می‌کنند و باعث تقویت ارتباطات و رشد صادرات کشورمان با کشورهای هم پیمان می‌شود.»
تجربیات پیمان‌های پولی کشورهای دنیا
در پژوهش‌های مختلف مزایای پیمان‌های پولی را ارتقای ارزش پول ملی کشور، ایجاد ثبات و آرامش نسبی و بهبود انتظارات، تأثیر پیمان‌های پولی بر رشد اقتصادی و کمک به پوشش ریسک ذکر کرده‌اند.
همچنین وابستگی به کشورهای طرف تجاری، عدم تعادل در تراز تجاری و کاهش دارایی‌های ارزی بانک مرکزی، به‌عنوان معایب این پیمان‌های پولی ذکر می‌شود.
اما درمورد مزایای پیمان‌های پولی گفته می‌شود اگر کشوری توانایی صادرات داشته باشد و بتواند در مبادلات بین‌المللی خود به‌جای ارزهای رایج، از پول رسمی خود در قالب پیمان‌های پولی بهره گیرد، موجب ارتقای جایگاه پول ملی خود و افزایش ارزش آن در عرصه بین‌الملل خواهد شد.
در این زمینه نمونه موفق جهانی، تجربه کشور چین است که از سال 2008 اولین پیمان پولی خود را با کره‌جنوبی منعقد کرد و حالا این پیمان‌ها به 36 کشور رسیده است.
براساس پژوهش‌های انجام‌شده اولین پیمان پولی دوجانبه بین کشورهای چین و تایلند منعقد شد. کشور چین و پس از آن کشورهای آمریکا، ژاپن و اتحادیه اروپا بیشترین مشارکت را در پیمان‌های پولی داشته‌اند.
گزارش‌ها نشان می‌دهد چین رکورد بیشترین تعداد پیمان پولی دوجانبه را در اختیار دارد و از این طریق بخشی از مبادلات تجاری خود را بدون نیاز به دلار یا یورو سامان‌دهی کرده است تا نفوذ اقتصادی خود را در دنیا افزایش دهد.
همچنین باوقوع بحران اوکراین و ایجاد تنش میان روسیه و غرب، روسیه در پاسخ به تحریم‌های آمریکا، پیمان‌های پولی خود را توسعه داد.
کشور روسیه در سال 2016 بیش از 29درصد مبادلات مربوط به تجارت کالا و خدمات خود را با استفاده از ارزهای ملی و بدون نیاز به دلار آمریکا سامان‌دهی کرده و این رقم در سال 2017 به 34درصد رسیده است.
کشور چین علاوه بر روسیه قراردادهای دیگری با اتحادیه اروپا، کره‌جنوبی و هنگ‌کنگ منعقد کرده است.
مزیت استفاده از پیمان‌های پولی صرفا برای شرایط خاص همانند تحریم تعریف نشده است، بلکه حتی کشورهایی همچون ژاپن و کره‌جنوبی که روابط حسنه با آمریکا دارند، از طریق انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه، سعی دارند تا وابستگی خودشان به دلار را کاهش دهند.
