به گزارش اصفهان زیبا؛ سخن گفتن در مورد ائمه با استناد به دیدگاههای متقن، مطمئن و تاریخی کار آسانی نیست. متأسفانه درباره ائمه اطهار (ع) ازآنجهت که پیشوای مکتب تشیعی بودند که جریان عام و غالب بین مسلمانان محسوب نمیشد، مستندات تاریخی بهگونهای که امروزه بتواند مورد تأیید مجامع سختگیر علمی قرار بگیرد، بهصورت گسترده موجود نیست. امروزه حتی تاریخ صدر اسلام نیز در مواردی محل بحث و گفتوگوست. پس طبیعتا تاریخی که بعدا و با فاصله تدوین شده نیز قابل بررسی و تحقیق است. مثلا اولین کتاب مدون شیعه که «اصول کافی» است، حدود صد سال بعد از اولین کتاب حدیث اهل سنت، تألیف شده است.
کتب حدیثی و تاریخی شیعه از این حیث کمتر مورد تحلیل قرار گرفته است. اما آنچه در بررسی متون شیعی مهم است، ارجحیت تحلیل محتوا و متن روایات به تحلیل سند آنهاست. به قول حضرت علی علیهالسلام که میفرمایند: «بنگر که چه میگوید، نه اینکه چه کسی میگوید.»
در مورد حضرت امام سجاد علیهالسلام، آنچه منسوب به ایشان است، ۵۴ دعا در کتاب گرانسنگ صحیفه سجادیه است که میتوان با بررسی متن این ادعیه در مورد آنها قضاوت کرد که دارای چه شأن و جایگاهی هستند. آنچه در این ادعیه شاهد آن هستیم، مطالبی بسیار بلند و عمیق، همراه با تدوینی است که شاید بتوان آن را از جمله مدونترین منابع اولیه اسلامی دانست.
خداوند در سوره احزاب میفرمایند: «إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِیرًا»؛ یعنی پیامبر اکرم با سه ویژگی به رسالت رسید. «شاهد» به معنی کسی که مستقیما به حقیقت نظر میکند، «مبشر» یعنی فرد بشارتدهنده و «نذیر» کسی که مردم را از موضوعی میترساند. ادعیههای مأثوره از ائمه را میتوان در این سه ویژگی گنجانید. برخی از ادعیه خوف از ضلالت و سقوط در دوزخ را در ما بیدار میکنند، برخی دیگر طمع بهشت و رحمت خدا را در ما پدید میآورند و برخی دیگر در مورد حقیقتی صحبت میکنند که شایسته پرستش است و خود حقیقت را به ما میشناسانند.
اما ادعیه صحیفه سجادیه از نوع سوم است؛ به بیان خواجه عبدالله انصاری که بسیار زیبا میگوید: «خدایا، همه شکر نعمتت کنند، من شکر بودنت میکنم.» صحیفه سجادیه تجلی حقیقت است.
شرایط صدور ادعیه توسط معصومان با شرایط صدور احادیث تفاوت عمیقی دارد. احادیث متناسب با سطح مخاطب و فضای خاص زمان صدور، بیان شدهاند، ولی در دعا، مخاطب خداوند است، پس آن شخصی که دعا را بیان میکند، با عمیقترین و توانمندترین استعدادهای خود با خداوند صحبت میکند، چرا که خداوند علام الغیوب، بزرگترین و آگاهترین و وسیعترین است.
پس ادعیه صادرشده از ائمه، نمایانگر عمق علم گوینده و دانش وجودی والای اوست. ادعیه صحیفه به قدری بسیار زیبا و عمیق است که در آن توجه به پدیدههای طبیعت و خلقت خداوند بسیار قابلرؤیت است. مثلا دعا بر صبح و شام، باران و برف و فرشتگانی که همراه آن به زمین میآیند، وعد و برق و… موردتوجه قرار گرفته است.
در این دعاها، ترس از سختیها وجود ندارد. مثلا در دعای هنگام بیماری، حضرت سجاد (ع) چنین میفرمایند: «نمیدانم شکر سلامتی را به جای آورم یا شکر بیماری را؟ کدام یک از این دو حالت به شکر نزدیکتر است؟» و بدین ترتیب به خواننده هیچگونه نگرانی و ترسی بابت بیماری القا نمیشود. این مواجهه انسان را به یاد بیتی از مولانا میاندازد: «عاشقم بر لطف و بر قهرش به جد/ بوالعجب، من عاشق این هر دو ضد.»
نکته دیگر اینکه صحیفه سجادیه مشحون به دانش متافیزیک یا ماوراءالطبیعه هستند. یعنی آن دانشی که همانند دانشهای محسوس و فیزیکی، دسترسی مستقیمی به آنها نداریم، مثل نقش ملکوتی فرشتگان، اراده و تقدیر الهی، قوانین نانوشته هستی و… . در این خصوص در صحیفه دعا در خداشناسی، ستایش پروردگار، حضرت رسول صلیاللهعلیهوآله و… قابلرؤیت است. امام سجاد (ع) دعای بسیار جالبی درباره انبیا بیان میکنند که نشاندهنده نگرش جهانشمول ایشان نسبت به ادیان دیگر است. در خلال این دعاها، امام برای صحابه و تابعین نیز دعا میکنند و هیچ تفکیک و خطکشی منظور نمیکنند؛ حب و بغضی به خرج نمیدهند و افراطوتفریطی در کار نیست.
رویکردهای سیاسی در این دعاها وجود ندارد و توجه به مسائل دنیوی مانند بحث خلافت و… قابلمشاهده نیست. دعاهای امام سجاد (ع) در آن شرایط تاریخی مروج تعادل، ثبات و استحکام است. گزافهگویی در دعاها نیست. افراطهایی که گاهی در تجلیل و تقدیر بیشازحد از برخی افراد رخ میدهد، در صحیفه وجود ندارد. صفاتی که به پیامبران نسبت داده میشود، فاصلهای مشخص با صفات خدا دارد و با هم خلط نمیشوند.
اما در بسیاری از دعاهای عامیانه، صفات خدا به بزرگانی نسبت داده میشود و حاوی نکات اغراقآمیز است که مسلما چنین دعاهایی جای تأمل و بررسی دارند. هر چند در کتب حدیث شیعه، بسیاری از این دعاها بررسی و اصالتشان رد شده است.
به قول ویلیام چیتیک که ترجمه صحیفه به زبان انگلیسی را انجام داده است، صحیفه سجادیه بیشتر پیامآور باطن و درون دین است تا ظاهر و سطح آن. امام در صحیفه بر مکنونات قلبی و لطایف ارتباط عمیق درون با خداوند تأکید دارد. هنگامیکه بنده از این زاویه با پروردگار ارتباط برقرار کند، با نوعی شور و عشق و وجد مواجه میشود که کمیاب و بینظیر است.
وجه برجسته دیگر دعاهای صحیفه، تفصیل معانی قرآن و ارائه تفسیرهای بسیار دقیقی از آیات قرآن است. بهعنوانمثال در تفسیر آیه «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ»، غالب مفسران به روح اشاره میکنند، ولی به آن تشخصی داده نمیشود. اما امام صراحتا بر «الروح»، در کنار فرشتگان مقرب مانند جبرائیل درود میفرستد و لذا مشخص میشود که «الروح» با آن چیزی که در قرآن و مسیحیت بهعنوان روحالقدس مطرح شده، یکی است و فرمانروای فرشتگان است. فرشتهشناسی امام در دعا برای فرشتگان بسیار جالب است و مبین نقش مهم فرشتگان در گرداندن امور جهان است. نزدیکترین متن شیعی به فرشتهشناسی جامع دیونوسیوس آریوپاگی، عارف و عالم مسیحی در قرن ۵ و ۶، صحیفه سجادیه است. این متن به تبیین وظایف فرشتگان پرداخته است.
ادعیه صحیفه، تا حدی مطول هستند و ادعیه مطول را نمیتوان فیالبداهه دانست. چراکه اگر چنین باشد، در صحت سند آن تردید وارد میشود؛ زیرا احادیث مطول در حافظه بهدقت حفظ نمیشوند، ولی دعاهای صحیفه مشخصا مکتوب شده و بهصورت ادیبانه تصحیح و تنظیم شدهاند. این دعاها با دقت زیاد بیان شدهاند و لذا قابلیت استقصای نکاتی از دانش قرآنی، دانش دینی را دارا هستند.
در پایان، در مورد نسخهشناسی صحیفه سجادیه نیز باید اشارهای کرد به نظر آقای ویلیام چیتیک، مترجم صحیفه سجادیه که مقدمه فاخر و قابل استفاده برای ترجمه صحیفه سجادیه به زبان انگلیسی نوشته است؛ قدیمیترین نسخهای که از صحیفه سجادیه در دست داریم، مربوط به حدود هزار سال پیش است. نسخهای که از شهید اول بهجای مانده و در دوره صفویه تکثیر یافته و حتی صحیفه دوم و سوم نیز نوشته شده و متعلقاتی به آن اضافه شده است. در دوره صفویه، توسط شیخ بهایی و میرداماد شرحهایی بر آن نوشته شده است.
برخی از نسخهشناسان با استناد به تعدادی از ادعیه این کتاب در پی اثبات عدم انتصاب این ادعیه به امام سجاد هستند. یکی از ادعیه مورد استناد آنها، دعای حضرت برای والدین است. این دعا در حالی بیان شده که والدین حضرت امام سجاد علیهالسلام در آن زمان در قید حیات نبودند. اما باید گفت که این دعاها برای ترویج و اشاعه روش و منش اسلامی بین پیروان امام تنظیم شدهاند؛ کسانی که احتمالا والدینشان زنده بودهاند و دعا بهمنظور یک متن آموزشی نوشته شده است. بدیهی است که ائمه در راستای ترویج معارف دینی تلاش میکردند. در خلال این معارف، نحوه ارتباط با خداوند که در ادعیه مطرح شده، بسیار موردتوجه بوده است.