ما در ایران ثروت‌های فراوانی داریم که نه قدرشان را می‌دانیم و نه حتی اکثرمان از وجودشان آگاهیم. تازه از فصل مشترک این ثروت‌ها هم ثروت‌های دیگری خلق می‌شوند که کمتر از وجودشان آگاهیم یا برای بهره‌برداری صحیح و پایدار از آن‌ها برنامه‌ریزی می‌کنیم. در این مطلب قصد دارم یکی از این فصل‌مشترک‌های مهم را معرفی کنم.
گردشگری کشاورزی را بشناسیم
گردشگری کشاورزی (Agritourism) یکی از شاخه‌های جذاب گردشگری است که در آن فعالیت‌های مختلف مرتبط با حوزه کشاورزی (زراعت، باغداری، دامداری و دامپروری، پرورش کرم ابریشم و زنبورعسل و…) را محور برگزاری رویدادها یا تورهای گردشگری قرار می‌دهند. به عبارتی، وقتی از فضاها و زیرساخت‌های تولید کشاورزی برای لذت‌بردن، آموزش‌دیدن و تجربه‌کردن استفاده می‌کنید، در اصل دارید در حوزه گردشگری کشاورزی فعالیت می‌کنید. این شاخه هم برای کشاورزان جذاب است؛ چون می‌توانند درآمد ثانویه‌ای داشته باشند و هم برای گردشگران، مخصوصا شهرنشین‌هایی که از زندگی بومی و کشاورزی دورند، جذابیت خواهد داشت. از طرفی، در دوره اخیر شاخه دیگری از گردشگری به نام گردشگری تجربه‌محور (Experiential Tourism) طرفداران بسیاری پیدا کرده که خب وقتی بر محور کشاورزی حرکت کنیم، خلق فرصت‌هایی برای تجربه‌های گردشگرانه هم امکان‌پذیر می‌شود.آن‌طور که در مقاله‌ای به قلم مهدی نورعلی در «میراث آریا» آمده، انواع مزارع گردشگری کشاورزی به این ترتیب تقسیم‌بندی می‌شوند: مزارع تعطیلات (اقامتگاه‌های موجود در مزارع و باغ‌های نواحی روستایی برای اقامت موقت گردشگران)، مزارع مهمان (مزارعی که در آن دامداری، سوارکاری، ماهی‌گیری و فعالیت‌های تفریحی مانند عکاسی، قایق‌سواری، پیک‌نیک، آشپزی و… صورت می‌گیرد)، مزارع بازدید و تماشا (در مزارع بازدید، مشاهده روش‌ها و مراحل تولید محصولات کشاورزی، دامی و شیلات، جاذبه گردشگری محسوب می‌شود. مشارکت هم‌زمان در این فعالیت‌ها از لحاظ تفریحی امکان‌پذیر است)، مزارع شهروند (در این نوع مزارع، ساکنان شهری قطعه زمین کوچکی در نواحی کشاورزی دارند و در روزهای آخر هفته و تعطیل در آن کار می‌کنند)، مزارع سلامت (مکان‌هایی که ساکنان شهرها برای بازیابی سلامت خود و اغلب برای گذراندن دوره بیماری و یا پس از انجام عمل جراحی در آنجا اقامت می‌کنند)، مزارع خودبرداشت در حالت معمول کشاورزان خود محصولات مزارع و باغ‌هایشان را جمع‌آوری و آن‌ها را به بازارهای مقصد منتقل کرده و به‌فروش می‌رسانند. مزارع خودبرداشت، مزارعی هستند که در آن درهای مزارع به روی گردشگران باز است تا آن‌ها خود محصولات کشاورزی را انتخاب و برداشت کنند و محصول را به‌طور مستقیم از کشاورز و با مبلغ ارزان‌تر از بازار خریداری کنند).گردشگری کشاورزی یکی از قدیمی‌ترین سبک‌های گردشگری است و سابقه آن بر اساس مطالعات انجام‌شده، به اواخر قرن نوزدهم میلادی می‌رسد. در طی جنگ جهانی دوم در دهه‌های ۳۰ و ۴۰ میلادی که اقتصاد جهانی در رکودی عمیق فرو رفته بود، مردم به‌خصوص در کشورهای درگیر جنگ به حاشیه شهرها و روستاها می‌رفتند و انواع مختلفی از گردشگری روستایی را تجربه می‌کردند. در حقیقت یکی از عواملی که منجر به توجه بیشتر گردشگران به گردشگری کشاورزی شد، حضورشان در روستاها و مزارع و زمین‌ها بود. جذابیت‌های گردشگری کشاورزی در دهه‌های بعد نیز بیشتر شد و توریست‌هایی که در روستاها حضور پیدا می‌کردند، به صاحبان زمین‌ها و مزارع در انجام فعالیت‌هایشان و مواردی مثل شخم‌زدن زمین، وجین‌کردن و چیدن محصولات، نظافت اصطبل‌ها، تیمار و نگهداری از حیوانات اهلی کمک می‌کردند. در اواخر دهه ۸۰ و اوایل دهه ۹۰، با اضافه‌شدن سرویس‌ها و خدماتی مانند اقامت و پذیرایی برای بازدیدکنندگان، گردشگری کشاورزی بیش از گذشته محبوبیت یافت. امروزه علاوه بر تمام این موارد، آگری توریسم جنبه همگانی‌تری نیز یافته و آژانس‌ها و دفاتر خدمات گردشگری تورهای گردشگری کشاورزی برگزار می‌کنند که طرفداران زیادی دارد.مردم در نقاط مختلف جهان بیش از گذشته به چگونگی تولید غذایی که مصرف می‌کنند، علاقه‌مند شده‌اند. آن‌ها می‌خواهند با کشاورزان و فرآوری‌کنندگان دیدار کنند و درمورد آنچه در تولید مواد غذایی می‌گذرد با آن‌ها گپ‌و‌گفت کنند. برای بسیاری از افراد و به‌ویژه کودکان، گردشگری کشاورزی مساوی است با دیدن منابع غذایی که مصرف می‌کنند؛ خواه یک گاو شیرده باشد، خواه بوته‌های ذرت درحال‌رشد یا سیب‌های قرمز آویزان از درخت در باغی بزرگ.گــــردشگــری کشــاورزی در ابتـــدا زیرمجموعه‌ای از گردشگری روستایی (Rural tourism) بود؛ اما امروزه چون مدل‌ها و استراتژی‌های تجاری در آن‌ها پیاده می‌شود و با وجوه مهارتی و آموزش نیز آمیخته شده، از این نوع گردشگری متمایز شده است؛ یعنی اگر در گذشته گردشگران به مزارع روستایی می‌رفتند و به تفریح مشغول می‌شدند، در اگری توریسم، گردشگردی حوزه عمل گسترده‌تری دارند و ارزش افزوده بالایی را برای صاحبان مزارع و در ابعادی بزرگ‌تر شرکت‌ها و آژانس‌های فعال در زمینه گردشگری کشاورزی ایجاد می‌کنند.گردشگری کشاورزی تفاوت‌های دیگری هم با گردشگری روستایی دارد؛ از جمله اینکه در آگری توریسم گردشگران با حضورشان در مزرعه یا اراضی در همه یا بخشی از فرآیند تولید محصولات مشارکت می‌کنند. مسئله دیگر آموزش و فراگیری در حوزه کشاورزی و مزرعه‌داری است؛ یعنی در گردشگری کشاورزی فرصتی کم‌نظیر به گردشگران داده شود تا درباره زندگی و شیوه زیست و مدیریت مزرعه و انجام فعالیت‌های روزمره، بیشتر یاد بگیرند؛ همچنین در گردشگری کشاورزی توریست‌ها امکان ارتباط مستقیم با حیوانات اهلی موجود در مزرعه و باغ‌ها و اراضی دامداری را دارند و این به‌ویژه برای کودکان هیجان‌انگیز است.گردشگری کشاورزی در واقع بهانه و فرصتی برای جلب‌نظر توریست‌ها به مناطق فراموش‌شده‌ای است که اقتصاد آن‌ها مبتنی بر کشاورزی است؛ اما تا چنددهه پیش در مقاصد سفر و گردشگری خانواده‌ها جایی نداشتند؛ به عبارت دیگر گردشگران با هدف تجربه‌کردن زندگی کشاورزی عازم روستاها می‌شوند؛ اما بیشتر آن‌ها این تجربه را با حضور در مزارع و باغات و درگیرشدن در این‌گونه فعالیت‌ها کسب می‌کنند.از طرفی، ناپایداری‌های توسعه‌ای روستاها در ایران از دیرباز معضلی بزرگ پیش روی برنامه‌های‌توسعه‌ای بوده و به نظر می‌رسد با حمایت از کسب‌وکارهای گردشگری روستایی می‌توان جمعیت‌پذیری سکونت‌گاه‌ها روستایی را تضمین کرد و بسترهای پیشرفت اجتماع محلی و بقای فرهنگ روستایی را نیز فراهم کرد؛ بنابراین سرمایه‌گذاری در گردشگری کشاورزی و روستایی نه‌تنها بازدیدکنندگان بیشتری را با انگیزه‌های مختلف به روستاها می‌کشاند، بلکه روشی مطمئن است که تــوسعه این منــاطــق را ممکــن مــی‌کنــد.
میراث ناملموس در حوزه کشاورزی یعنی چه؟
حوزه «میراث ناملموس» هنوز مظلوم و ناشناخته است؛ تا جایی که خیلی از مسئولان و تصمیم‌گیران مستقیم و غیرمستقیم این حوزه هم با مفهوم درست و دقیق آن آشنا نیستند، چه رسد به کارکردهایش؛ اما متأسفانه مدام این عبارت را به کار می‌برند! ما در سرویس میراث و گردشگری روزنامه «اصفهان زیبا» برای مدت بیش از یک سال صفحه‌ای را با عنوان میراث ناملموس منتشر می‌کردیم و هدفمان افزایش آگاهی عمومی نسبت به این مفهوم بود. در بهار سال 1400 هم کتاب‌مجله‌ای را با عنوان «100 گنج عیان نهان از میراث ناملموس ایران» منتشر کردیم. در ابتدای این مجله 250صفحه‌ای، در توصیف میراث ناملموس نوشتیم: «عبارت میراث فرهنگی فقط درمورد ابنیه تاریخی و اشیای موزه‌ای به کار نمی‌رود، بلکه سنت‌ها یا مهارت‌هایی که از نسلــی به نسل بعــد منتقـــل شده‌اند را نیز شامل می‌شود. بر این اساس سنت‌های شفاهی، هنرهای نمایشی، فعالیت‌های جمعی، آیین‌ها وجشن‌ها، دانش سنتی و اعمال مرتبط با طبیعت و کیهان و سنت‌های مرتبط با صنایع‌دستی نیز در این زمره جای می‌گیرند. میراث ناملموس در عین سنتی‌بودن، زنده و جاری است و از ویژگــی‌های مخصــوص هر اجتمـــاع محســوب می‌شــود.»در کنــوانسیــون حــراســـت از میـــراث فرهنگی ناملموس که در سال 2003 (هفتم تا بیست و پنجم مهر ماه 1382) به ابتکار یونسکو در پاریس برگزار شد، مصوب شد که تنها به آن قسم از میراث فرهنگی ناملموس توجه شود که با اسناد بین‌المللی حقوق بشر موجود و نیز با ضرورت احترام متقابل میان جوامع، گروه‌ها و افراد و لزوم توسعه پایدار منطبق باشند.از همه تعاریفی که در حوزه میراث ناملموس وجود دارند، در اینجــا مــا بــه شـاخــه چهــارم یعنــی «دانـــش سنتــی و اعمــال مرتبــط با کیهــان و طبیعت (Knowledge and practices concerning nature and the universe)» توجه می‌کنیم. در توصیــف این شاخـــه آمــده اســت: «دانـــش بـــه مجمـــوعـــه معلومــات و مهارت‌هایی اطلاق می‌شود که جوامع مختلف برای تعامل با طبیعت آن‌ها را به کار می‌گیرند. این روش‌ها که افراد به کمک آن‌ها می‌توانند جهان و طبیعت اطرافشان را درک کنند، به وسیله زبان، سنت‌های شفاهی، خاطــرات، جهــان‌بینــی‌هـــا و حتــــی احساس تعلق مکـانی بیــان می‌شــود. بدیــن ترتیب، دانش‌های سنتی مرتبط با محیــط‌زیسـت، جــانــوران و گیــاهــان، نظام شفابخشی سنتی، کیهان‌شناسی، باورها و آیین‌های مرتبط با دانش سنتی مشمول میراث فرهنگـی ناملمـوس می‌شوند.»
مثال‌هایی از فصل مشترک گردشگری کشاورزی و میراث ناملموس
اگـر بخواهیـم مثال ملمـوسی در ایـن‌مورد بزنیم، می‌توانیم به‌مورد «دانش بومی کاشت هندوانه دیمی در کویر چاله سنبک شهرستان آران و بیدگل» اشاره کنیم که به شماره 1423 در تاریخ یکم شهریور سال 96 در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است. ماجرای این میراث هم به این صورت است که کاشت هندوانه بدون آبیاری و به صورت دیم در دل کویر انجام می‌شود. چاله سنبک در 7 کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان آران‌وبیدگل، در دل ماسه‌های روان منطقه بند ریگ و در جنوب غربی کویــر مرنجــاب قــرار دارد و بـــه‌جـــز جاذبه‌های طبیعی معمول مناطق کویــری، مردمــانــش نســـل بـــه نســـل مهارتشان در کاشت هنـــدوانه دیــم را حفظ کرده‌اند و حالا این مهارت هم می‌تواند بهانه‌ای میـــراثـــی بـــرای ســفــر بـــه ایـــــن منطقـــه محســـــوب شود. برگزاری تورهایی که در شاخه گردشگری کشاورزی طبقه‌بندی می‌شوند برای بــازدید از زمیــن‌های زیــرکشت ایــن هندوانه، همیـــاری بـــرای کاشــت یا برداشت و مواردی از این دست در حوزه گردشگری تجربه‌گرا و البته گردشگــری کشـــاورزی طبقـــه‌بنــــدی می‌شوند و گردشگران می‌توانند طی یک تجربه گردشگرانه (یا یک مجموعه تجربه‌های گردشگرانه) با یکی از مهارت‌ها و دانش‌های سنتی ثبت شده در فهرست میراث ناملموس ایران آشنا شوند. پرونده دیگری که از اصفهان در فهرست میراث ملی ایرانیان به ثبت رسیده، پرونده برنج لنجان است. مثال‌های بعدی «مهارت کاشت برنج در شهرستان لنجان» و «کاشت، داشت و برداشت محصول زردک در آران و بیدگل»است که نامشان در فهرست میراث ناملموس ملی هم به ثبت رسیده است. «دانش سنتی برداشت ونوشک (بنه کوهی) و خواص آن» یک میراث ناملموس ایلام است که در فهرست میراث ناملموس ایران به ثبت رسیده و می‌تواند مورد توجه فعالان گردشگری هم قرار گیرد. «مهارت عرق‌گیری قیزیل گول (گل سرخ)» به شماره ۲۳۲۴ و «حاللاهلاما؛ حالالیق؛ مراسم پایان برداشت محصول گندم» به شماره ۲۳۱۸ هردو ازسوی استان آذربایجان شرقی در فهرست میراث ملی ایرانیان به ثبت رسیده‌اند و فرصت‌های خوبی در گردشگری هم محسوب می‌شوند.«مهارت برداشت خرمالو محله کن» هم یکی از 9 میراث ناملموسی بوده که اداره کل میراث فرهنگی تهران در سال 98 به ثبت ملی رسانده است. گیلان هم آیین برداشت پیله تر ابریشم (کچ‌چینی-کژچینی)، آیین یاوری کشاورزی در گیلان، مراسم انتخاب میراب (سنت مِراب‌گیری) و مهارت سنتی فرآوری چای (دس چای) را به نام خود در فهرست میراث ملی ایرانیان به ثبت رسانده است.نکته دیگر اینکه، اگر به سایت یونسکو مـــراجعــه کنیـــد و در لیـــست میـــراث ناملمــوس جهـــانی، بــه‌دنبــال میراث مرتبط با کشاورزی بگردید، موارد جالبی پیدا می‌کنید از جمله: «مهارت تولید چای چین و آداب و رسوم مرتبط با آن»، «فرهنگ چای سمبل هویت، مهمان‌نوازی و ارتباطات اجتماعی» که همین امسال از سوی آذربایجان و ترکیه در فهرست میراث جهانی بشر ثبت شده است. دانش و مهارت‌های مرتبط با پرورش دانه قهوه خالوانی (Khawlani coffee beans) را هم عربستان سعودی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبتکــرده و مــوراکـــو (که مـــا بـــه مراکــــش می‌شناسیمش) مهارت‌های مرتبط با کاشت درخت آرگان (Argan tree) را در فهرست میراث جهانی بشر به نام خود ثبت کرده است. جان کلام اینکه فعالان حوزه گردشگری می‌توانند با توجه ویژه به آن دسته از دانش و رسوم مربوط به طبیعت و کیهــان که در فهـــرست میــــراث ناملموس ملی ایران ثبت شده‌اند، در حوزه گردشگری کشاورزی طرحی نو دراندازند.
