به گزارش اصفهان زیبا؛ بر کسی پوشیده نیست که کتاب و کتابخوانی یکی از ارکان مهم فرهنگ‌سازی در جامعه است؛ مطالعاتی که می‌تواند اقشار مختلف جامعه، از کودکان تا بزرگ‌سالان را دربرگیرد و همین گستردگی مخاطب است که اگر با محتوایی مناسب همراه باشد، تأثیرات عمیقی بر فرهنگ جامعه خواهد گذاشت.
این اهمیت و تأثیر مطالعه باعث شده که از سده‌های گذشته توجه فرزانگان به فرهنگ مطالعه جلب شود و با همکاری تصمیم‌گیران این حوزه اقدامات مختلفی در سطح دنیا صورت گیرد؛ ازجمله طرح‌های تشویقی مختلفی همچون مسابقات کتابخوانی، هدیه کتاب، ترغیب کارکنان شرکت‌ها و سازمان‌ها، رونق کتابخانه‌ها و تخصیص بودجه برای ناشران و نویسندگان.
چنین اقداماتی به این خاطر است که جامعه‌ای که کتاب نخواند، قدرت تفکر و تحلیل را از دست می‌دهد و آمادگی پذیرش هر دروغ، فتنه و ظلمی را خواهد داشت. به همین دلیل از سال 1372، 24 آبان با عنوان روز کتاب و کتابخوانی نام گرفته تا بهانه‌ای باشد برای ترویج فرهنگ کتابخوانی و افزایش سطح سواد عمومی جامعه.
جایگاه ایران در سرانه مطالعه جهانی
عام‌ترین تعریف از «سرانه مطالعه» میانگین مدت‌زمان مطالعه یک نفر در یک شبانه‌روز است. بر اساس این تعریف، هند با میانگین 10 ساعت و 42 دقیقه مطالعه، کشوری است که بیشترین میزان کتابخوانی را در جهان دارد.
تایلند با میانگین 9 ساعت و 24 دقیقه در هفته در رتبه دوم است و رتبه سوم متعلق به چین با هشت ساعت مطالعه است. پس از چین، فیلیپین رتبه بعدی و بعد از فیلیپین، مصر قرار دارد.
برخلاف رواج عادت کتابخوانی در شرق، کشورهای غربی زمان کمتری را برای مطالعه اختصاص می‌دهند. درحالی‌که هند با 10ساعت مطالعه صدرنشین جدول است، میانگین مطالعه در آمریکا، انگلیس و آلمان حتی کمتر از ۶ ساعت است.
بر اساس این رتبه‌بندی، سرانه مطالعه در ایران را ۱۸ دقیقه در هفته تخمین می‌زنند. طبق آمار مرکز آمار و پویش تهران نیز، سرانه مطالعه روزانه در پایتخت ۱۶دقیقه و ۳۶ ثانیه و هفته‌ای یک ساعت و ۵۴ دقیقه است.
در همین ارتباط وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در خردادماه ۱۴۰۱ اظهار کرد: «طبق آخرین پیمایش در فروردین 43.5درصد مردم کتاب می‌خوانند و میزان مطالعه روزانه ۳۰ دقیقه است.»
طبق تقسیم‌بندی سرانه مطالعه بر اساس «افراد اهل مطالعه» نیز آمار 32دقیقه در شبانه‌روز بیان شده است. در سال 1398 طبق پیمایش موج سوم مصرف کالاهای فرهنگی، میانگین مطالعه کتاب غیردرسی در جمعیت نمونه، حدود 13دقیقه در شبانه‌روز بوده است؛ اما میانگین سرانه مطالعه کتاب غیردرسی در میان جمعیت اهل مطالعه حدود 32دقیقه در شبانه‌روز بوده است.
همچنین با درنظرگرفتن متغیرهای تحصیلی، سنی و مواردی از این قبیل، بر اساس داده‌های پیمایش‌های مصرف فرهنگی و طرح‌های آمارگیری فعالیت‌های فرهنگی خانوار، سرانه مطالعه در ایران بین سال‌های مختلف، عددی بین 15 تا 16:36دقیقه در روز بیان شده است.
در طرح آمارگیری فعالیت‌های فرهنگی خانوار در سال 1399 مرکز آمار ایران، سرانه مطالعه افراد ۱۵ساله و بیشتر باسواد در ماه به‌طور متوسط ۸ساعت و ۱۸دقیقه برآورد شد که ۱۶دقیقه و ۳۶ثانیه در روز است.
از این مقدار ۶ساعت و ۳۲دقیقه سرانه مطالعه کتاب غیردرسی، یک‌ساعت و ۲۳دقیقه، سرانه مطالعه روزنامه و نشریات ۲۳دقیقه بوده است. با وجود اینکه آمار افراد اهل مطالعه در ایران متوسط ارزیابی می‌شود؛ اما سرانه مطالعه کتاب 16دقیقه در شبانه‌روز بنا به دلایل متعدد، بسیار پایین است.
اگرچه آمار دقیقی از میزان مطالعه در ایران وجود ندارد؛ اما اگر همین اعداد اعلام‌شده از سوی مقام‌ها و نهادهای رسمی و غیررسمی را با آمارهای جهانی مقایسه کنیم، بیانگر وضعیت نه‌چندان مناسب سرانه مطالعه ایران است؛ البته باید در نظر داشته باشیم که در آمارهای بین‌المللی، معمولا کتاب‌های ادعیه و آموزشی و… هم جزو سرانه مطالعه در نظر گرفته می‌شود؛ اما اگر همین موارد را هم در میانگین مطالعه عمومی در ایران مدنظر قرار دهیم، بازهم سرانه مطالعه کتاب در ایران مناسب نیست است.
با درنظرگرفتن این مسئله و به‌منظور بررسی مصداقی وضعیت مطالعه و کتابخانه‌ها در ایران به گفت‌وگو با ریحانه مانیان، مسئول کتابخانه صاحب‌الزمان(ع) نشستیم.
به نظر شما چه اهمیتی داشت که روز کتاب و کتابخوانی در تقویم ثبت شود؟
با توجه به اهمیت کتاب و مطالعه، تأثیرگذاری آن بر انسان و تأثیرپذیری انسان از کتاب در شرایط مختلف، مثلا در حل یک مسئله یا تحلیل یک موضوع و با توجه به اینکه کتاب ذهن انسان را بازتر می‌کند، طبیعتا نیاز است که یه روز درسال برای آن درنظر گرفته شود.
این نام‌گذاری باعث می‌شود تا هم تلنگری باشد برای اینکه افراد، کمی از وقت باارزششان را به مطالعه اختصاص بدهند و سطح مطالعه افزایش پیدا کند و هم ارزش کتاب و فرهنگ کتابخوانی و درست‌مطالعه‌کردن را هرساله یادآوری کنیم.
کتاب بر فرهنگ جامعه چگونه تأثیر می‌گذارد؟
کتاب هم می‌تواند تأثیر مثبت و هم تأثیر منفی روی فرهنگ بگذارد. فرهنگ مطالعه و کتابخوانی بر جامعه و فرد اثرات گوناگونی دارد که بستگی به نوع کتاب‌ها دارد؛ اینکه فرد مطالعه‌کننده با چه هدفی و چه نوع کتابی اقدام به مطالعه کرده است.
البته این مورد هم بگویم که بعضی کتاب‌ها به‌جز اینکه همان لحظه اثرگذار هستند، در طول زمان تأثیر عمیق‌تری دارند و مثلا بعد از گذشت دو تا سه سال اثرشان را نشان می‌دهند.
برای مثال اگر می‌خواهیم تربیت فرزند خوب را یاد بگیریم، باید قبل از تولد و حین دوران بارداری مطالعات زیادی در این زمینه انجام شود و هنگام تربیت فرزندانمان آن مطالعات را به کار ببریم یا اگر قصد ازدواج خوبی داریم، باید قبل از اینکه برای ازدواج جدی اقدام کنیم، مطالعات خود را در این زمینه افزایش دهیم تا ازدواج خوب و موفقی صورت گیرد.
به نظر من این نمونه‌هایی از تأثیر کتاب در فرهنگ جامعه است.
در کتابخانه ما با توجه به اینکه یک کتابخانه خصوصی است، قبل از اینکه کتابی وارد کتابخانه شود، توسط کارشناسان یک‌بار مطالعه می‌شود و کتاب‌هایی که محتوای خوب و مفیدی دارند انتخاب و بعد برای استفاده اعضا داخل قفسه کتاب قرار داده می‌شوند.
چرا سرانه مطالعه در ایران پایین است؟
سرانه پایین مطالعه در ایران به این دلیل است که فرهنگ‌سازی مطالعه خیلی کم صورت گرفته است و مردم به‌جای اینکه کتاب به دستشان بگیرند و مطالعه کنند، تلفن‌های همراه خود را به دست می‌گیرند و وقت باارزش خود را به‌جای اینکه صرف کتاب خواندن کنند، صرف فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های داخل گوشی یا رایانه می‌کنند و این خیلی بد است.
هرچند که ازطریق همین رایانه‌ها و تلفن‌های همراه هم می‌توانند کتاب‌های دیجیتال و صوتی مطالعه کنند؛ ولی کتاب‌های کاغذی و چاپی حس‌وحال بهتری دارند و ارتباط بهتری با مخاطب ایجاد می‌کنند و به نظر من تأثیرگذاری بیشتری هم دارند؛ چون هرچند که می‌شود با تلفن همراه و رایانه هم کتاب مطالعه کرد؛ ولی ناخودآگاه ممکن است خواننده را هم وسوسه کند و در حین مطالعه به جاهای دیگر سرک بکشد و بطالت وقت بیشتری دارد.
به نظر شما چه کارهایی باید انجام گیرد تا سرانه مطالعه افزایش پیدا کند؟
یکی از راه‌ها، برگزاری مسابقات کتابخوانی است که البته این به‌تنهایی نمی‌تواند روش خوبی باشد و روش‌های مختلفی باید به کاربرد؛ به‌گونه‌ای که فرد مطالعه کتاب را به بازی‌کردن با تلفن همراه یا پرسه‌زدن در شبکه‌های اجتماعی و اینترنت ترجیح دهد و مطالعه برایش جذاب‌تر باشد.
برای مثال کتابخانه ما طرحی دارد با عنوان سفیر کتابخانه؛ به این صورت که نامه و دعوت‌نامه‌ای داریم که در آن‌هم اثرات کتاب‌خواندن و اینکه چقدر کتاب به سطح علمی و فرهنگی انسان کمک می‌کند را توضیح می‌دهیم و هم از افراد دعوت می‌کنیم که به کتابخانه ما تشریف بیاورند و از کتاب‌ها به‌صورت امانت استفاده کنند.
در کنار نامه برای افزایش سطح مطالعه یک رزق مطالعاتی که شامل بخشی از یک کتاب است را هم همراه با کتاب یا بدون کتاب داخل پاکت‌هایی قرار می‌دهیم و به اعضای کتابخانه و افراد دیگر تقدیم می‌کنیم.
آیا در کتابخانه کارهای متفرقه دیگری برای بالابردن سطح فرهنگ انجام می‌گیرد؟
کتابخانه ما زیر نظر گروه فرهنگ وهنر است. علاوه بر اینکه کتابخانه است کارهای متفاوت دیگری هم انجام می‌دهد؛ برای مثال فعالیت‌های فرهنگی مانند برگزاری همایش‌ها، جشن‌ها، شهادت‌ها و بزرگداشت‌ها به مناسبت‌های مختلف و دادن رزق مطالعاتی به اعضای شرکت‌کننده، برنامه‌های آموزشی مانند آموزش فن بیان، نویسندگی، تئاتر و خوش‌نویسی از نمونه فعالیت‌هایی است که در این کتابخانه انجام می‌شود.
تعداد اعضا و ساعات کاری کتابخانه را بفرمایید.
کتابخانه حدود ۶۰۰ عضو دارد. از آنجایی که فقط یک سالن مطالعه داریم، روزهای فرد مخصوص پسرها و آقایان و روزهای زوج مخصوص دختران و بانوان است.
بیشتر اعضای کتابخانه از چه قشری هستند؟
بیشتر اعضای کتابخانه ما ایتام و مادرانشان هستند که شامل تحصیل‌کرده‌های دانشگاهی و تحصیلات ابتدایی، محصل‌ها در مقطع‌های متفاوت و به‌طورکلی کودک و نوجوان و جوان و پیر با هر تحصیلاتی در این کتابخانه وجود دارند؛ البته سعی می‌کنیم افراد تحصیل‌کرده از هر صنفی را هم جذب کنیم.
چه روش‌هایی برای جذب کودک و نوجوان برای ورود به کتابخانه دارید؟
برای جذب کودک و نوجوان در ابتدا یک بازدید کلی از کتابخانه برایشان درنظر می‌گیریم و در حین بازدید هم مسابقاتی همراه با اهدای جوایز هم برایشان پیش‌بینی می‌کنیم که خداراشکر خیلی موفقیت‌آمیز بوده؛ همچنین ما برای کودکان و نوجوانانی که از سالن مطالعه استفاده و کتاب مطالعه می‌کنند یا داخل منزلشان مطالعه انجام می‌دهند امتیازهایی درنظر می‌گیریم و جوایزی برایشان فراهم می‌کنیم که مرتبط به فرهنگ و هنر باشد.
پدران و مادران و پدربزرگ و مادربزرگ‌هایی که از سالن مطالعه و کتاب‌ها استفاده می‌کنند خود الگوی بسیار مناسبی برای فرزندانشان هستند که آن‌ها نیز برای این کار تشویق شوند.
همچنین از ایده و نظرات و کمک نوجوانان در فعالیت‌های دیگر کتابخانه مثل بخش فرهنگ و هنر نیز استفاده می‌کنیم و با این کار حتی اگر کتاب‌خوان هم نباشند، به‌دلیل تأثیر مثبت این فعالیت‌ها و فضای کتابخانه به‌مرور جذب کتاب و کتابخانه می‌شوند.
همچنین کانالی را راه‌اندازی کردیم که نوجوانان فعالیت زیادی در آن دارند و کتاب‌ها را به روش‌های مختلف و خلاق مثل عکس‌نوشته، متنی یا تصویری و… معرفی می‌کنند.
همچنین از طریق تهیه پادکست بخشی از یک کتاب و انتشار آن از طریق کانال کتابخانه، هم خودشان جذب کتاب خواندن می‌شوند و هم بقیه اعضا با گوش‌کردن به آن تمایل پیدا می‌کنند که کتاب را تهیه و مطالعه کنند.
بیشتر چه کتاب‌هایی را امانت می‌برند؟ درسی یا غیردرسی؟
هم کتاب‌های درسی مخصوص دانشجویان، دانش‌آموزان و کنکوری‌ها و هم کتاب غیردرسی در کتابخانه وجود دارد.
از آنجایی که این کتابخانه محدودیتی برای امانت‌بردن کتاب ندارد، اگر کسی کتاب درسی امانت گرفت، می‌تواند کتاب‌های غیردرسی هم امانت ببرد؛ ولی به‌طورکلی بیشتر کتاب‌های درسی امانت می‌برند و در کنار آن‌ها اگر وقت مطالعه داشته باشند، کتاب غیردرسی هم به امانت گرفته می‌شود.
چه تعداد کتاب غیردرسی به‌صورت امانت داده می‌شود و از کدام ژانر بیشتر امانت می‌برند؟
به‌طورکلی هر عضو سه کتاب غیردرسی می‌تواند به‌صورت امانت ببرد که اکثرا از کتاب‌های روان‌شناسی، رمان‌های فارسی و خارجی و نوجوان، کتاب‌های قصه و داستان، شعر و ادبیات، هنری، علمی، مذهبی، ادبیات مقاومت و رمان‌های مربوط به ادبیات مقاومت استفاده می‌کنند.
کودکان بیشتر کتاب‌های علمی و داستانی و مادرها و دانشجویان بیشتر کتاب‌های علمی، مذهبی، رمان‌های فارسی و مربوط به ادبیات مقاومت امانت می‌برند. برای کتاب‌های تاریخی خیلی کمتر تقاضا هست و بیشتر هم مقطع متوسطه این‌گونه کتاب‌ها را امانت می‌برند.
کتاب‌هایی که بیشتر امانت برده می‌شوند کتاب‌های رمان، مذهبی، علمی و شعر است؛ البته مربی‌هایی که در واحدهای دیگر کتابخانه مشغول به فعالیت هستند، کتاب‌های مربوط به تربیت و آموزش را بیشتر امانت می‌برند و استفاده می‌کنند.
