اصفهان مرکز خط بنایی در جهان است

حمیدرضا کشاورزی میاندشتی متولد 1350، دانش‌آموخته کارشناسی صنایع‌دستی از دانشگاه شیراز و کارشناسی ارشد هنر اسلامی دانشگاه کاشان، از دوران دانشجویی به خط بنایی علاقه‌مند شد و پژوهش در این زمینه را آغاز کرد.

او سابقه تدریس در دانشگاه هنر اصفهان و دانشگاه سپهر اصفهان، تألیف مقالات متعدد و دو عنوان کتاب درزمینه خط بنایی و طراحی کتیبه‌های نمای اداره ارشاد اصفهان و مسجد امام جعفر صادق(ع) در خیابان رکن‌الدوله را در کارنامه خود دارد. گفت‌وگوی اصفهان زیبا با این هنرمند و پژوهشگر را در ادامه بخوانید.

از ورودتان به عرصه هنر بگویید و اینکه چطور به خط بنایی علاقه‌مند شدید.

من از دوره دبیرستان به عکاسی علاقه داشتم؛ اما نمی‌دانستم چطور وارد این رشته شوم. پس از دبیرستان به تربیت‌معلم رفتم و تحصیل در رشته ادبیات دارالفنون تهران را آغاز کردم.

آنجا یک کمک‌سرپرست داشتیم که در دانشگاه هنر تهران نقاشی می‌خواند و من را راهنمایی کرد که چطور در کنکور هنر شرکت کنم. کنکور دادم و در رشته صنایع‌دستی دانشگاه شیراز پذیرفته شدم. قبل از پذیرفته‌شدن در دانشگاه، جسته‌گریخته عکاسی می‌کردم و طراحی حروف و نشان انجام می‌دادم.

در دانشگاه استادی داشتیم به نام مرحوم دکتر بهمن فیزابی که به ما طراحی خوشنویسی تدریس می‌کرد. او ما را به سمت خط بنایی و دشوارترین شکل آنکه سواد و بیاض ، هدایت کرد.

من پژوهش روی خط بنایی را آغاز کردم و پایان‌نامه کارشناسی‌ام را با موضوع سواد و بیاض در خط بنایی نوشتم که الحمدالله نتایج خوبی داشت.

خط بنایی چه تفاوتی با سایر خطوط دارد؟

خط بنایی اصطلاحا خط خوشنویسی نیست؛ بلکه یک خط رسامی است. یعنی آن را تحریر نمی‌کنیم، بلکه ترسیم می‌کنیم. خط تحریری مثل اقلام سته و نستعلیق با قلم نوشته می‌شود اما خط بنایی با مداد و خط‌کش روی شبکه‌های هندسی ترسیم می‌شود و رابطه مستقیمی با هندسه دارد. البته خطوط تحریری هم هندسه‌ای پنهان دارند.

خط بنایی شامل چه انواعی می‌شود؟

از گذشته یک تقسیم‌بندی برای این خط انجام‌شده و آن را به انواع ساده و آسان، متوسط، مشکل و متداخل تقسیم‌بندی کرده‌اند. این تقسیم‌بندی از جهاتی ایراد دارد؛ مثلا وقتی می‌گوییم ساده مشخص نیست منظور سادگی طراحی است یا سادگی ظاهر و خواندن.

من بر اساس مطالعات خودم یک تقسیم‌بندی دیگر ارائه داده‌ام که شامل دسته‌های زیر است: 1.منفرد: به‌صورت یک یا دو کلمه است که در قالب‌های مختلفی مثل مربع، مستطیل، مثلث، هشت‌ضلعی رسم می‌شود؛ مثل الله، محمد، علی. 2.گردان: در این دسته یک کلمه حول محوری می‌چرخد و چند بار تکرار می‌شود.

مثلا چهار بار الله، شش بار محمد. 3.پیچیده: وقتی تعداد کلمه‌ها از سه‌چهارتا بیشتر شود. مثلا عبارتی یا آیه‌ای یا سوره‌ای کار می‌شود که نمونه آن در پیربکران دیده می‌شود. این دسته خود انواع مختلفی دارد:

الف. پیچیده رفت: یک کتیبه از سمت راست شروع می‌شود و به نقطه دیگری می‌رسد. مثلا کتیبه‌ای که دورتادور مسجد یا بنایی نوشته می‌شود. ب. پیچیده رفت‌وبرگشت: نوشته یک ردیف می‌رود و روی خودش برمی‌گردد.

ج. پیچیده حلزونی: مثلا سوره‌ای یا آیه‌ای درون یک قاب مربع نوشته می‌شود به این شکل که از یک گوشه قاب شروع و به مرکز آن منتهی می‌شود. د.پیچیده سطری یا طوماری: در این شیوه عبارت به شکل سطر سطر همانند یک کتاب نوشته می‌شود. از گوشه راست در بالا آغاز و به گوشه چپ در پایین منتهی می‌شود.

ه. پیچیده متداخل: در این شیوه عبارتی مثل سوره حمد درون کلمه‌ای مثل علی نوشته می‌شود. 4. سواد و بیاض: در این شیوه که سخت‌ترین شیوه ترسیم بنایی است هم متن خوانده می‌شود و هم زمینه آن.

مثلا روی سکه‌های بهار آزادی سه بار «علی» به‌صورت برجسته نوشته شده است و فضاهای فرورفته هم به شکل علی دیده می‌شوند.

5.بنایی خوشنویسی (ساقه گنبدی): در این شیوه عبارات با خط بنایی بر پایه یک خط تحریری نوشته می‌شوند. مثلا خط پایه ثلث است و حروف به شکل مربع‌های کنار هم طراحی شده‌اند.

6.بنایی آزاد: خط بنایی سه اصل دارد. اصل اول شبکه است. اصل دوم چهارچوب است. مثلا وقتی یک کلمه‌ای یا متنی را می‌نویسم، باید چهارچوبی به شکل مربع، مستطیل، مثلث یا لوزی داشته باشد.

اصل سوم فرد بودن است. یعنی تعداد رکن‌های خانه‌های این کتیبه باید عدد فرد باشد؛ زیرا اگر این اصل را رعایت نکنیم خطای تجمع یا خطای تناسب رخ می‌دهد. این سه اصل در خط بنایی منفرد، گردان، پیچیده و سواد و بیاض رعایت می‌شوند.

در بنایی خوشنویسی (ساقه گنبدی)، اصل فردبودن لزومی ندارد و فقط اصل شبکه و اصل چارچوب باید رعایت شود. یک نوع دیگر هم داریم به نام بنایی آزاد که در گرافیک امروز کاربرد پیدا کرده است و در آن ممکن است اصل چارچوب هم رعایت نشود و تنها اصل شبکه براثر حاکم باشد.

خط بنایی چه کاربردی در گرافیک معاصر دارد؟

این خط از گذشته ارتباط مستقیمی با معماری داشت و برای تزئین بناها استفاده می‌شد. کوچک‌ترین واحد یک ساختمان آجر است و خط بنایی ارتباط مستقیمی با این موضوع دارد. با ظهور گرافیک مدرن، کاربرد این خط در این هنر زیاد شد.

پایه گرافیک هندسه است و اگر هندسه را از آن بگیریم عقیم می‌شود و صفحه‌آرایی، طراحی پوستر، طراحی نشان، طراحی حروف همه بر هندسه بنا شده‌اند. خط بنایی هم ارتباط تنگاتنگی با هندسه دارد.

ازاین‌رو گرافیک و خط بنایی یک فصل اشتراک دارند که باعث شده خط بنایی به‌خوبی با گرافیک همراه و هماهنگ شود. بسیاری از آرم‌ها و نشان‌ها و فونت‌ها هستند که از خط بنایی در طراحی آن‌ها استفاده شده است.

من فکر می‌کنم شاید این توازن فضای مثبت و منفی که در خط بنایی وجود دارد و از اصول طراحی نشانه است، شاید دلیل دیگری برای کاربرد خوب این خط در هنر گرافیک باشد. البته نمی‌دانم این حرف تا چه حد درست است.

من فکر می‌کنم شاید این توازن فضای مثبت و منفی که در خط بنایی وجود دارد و از اصول طراحی نشانه است، شاید دلیل دیگری برای کاربرد خوب این خط در هنر گرافیک باشد. البته نمی‌دانم این حرف تا چه حد درست است.

بله. شاید بشود گفت این ویژگی مشترک هم به این اتفاق کمک کرده است. این موضوعی که مطرح می‌کنید به مبانی هنرهای تجسمی بازمی‌گردد. تعادل، توازن و تقارن که همگی از اصول مبانی هنرهای تجسمی هستند، در خط بنایی کاملا وجود دارند.

به‌طوری‌که شما به یک خط بنایی یک نقطه هم نمی‌توانید اضافه کند؛ زیرا تعادل کار را بر هم می‌زند. البته همین بحث تعادل و توازن و تقارن به‌نوعی در هندسه هم پنهان است و اگر هندسه نباشد چطور می‌توانیم تعادل و توازن را برقرار کنیم؟

این خط از چه زمانی آغاز شده است و قدیمی‌ترین نمونه‌هایی که می‌بینیم، مربوط به چه دوره‌ای است؟

ما برای بررسی تاریخچه این خط دو رویکرد می‌توانیم داشته باشیم. یکی اینکه بر اساس مطالبی که در منابع تاریخی و تذکره‌ها آمده است نظر بدهیم که برطبق این منابع پیدایش آن به زمان حضرت ادریس برمی‌گردد و البته این‌ها همه افسانه است.

این خط به‌واسطه اینکه با هندسه و ریاضی ارتباط دارد حتما باید در بستر و جامعه‌ای پیشرفته شکل بگیرد، هندسه و ریاضی هم در یک جامعه پیشرفته شکل می‌گیرند. در یک جامعه مبتدی که هنوز ریاضیات را نمی‌داند این خط شکل نمی‌گیرد.

اگر بخواهیم بر اساس مدارک علمی صحبت کنیم، نمونه‌های اولیه این خط در ایران دیده می‌شود. بستر اصلی این خط ایران است و مرکزش هم اصفهان و اطرافش است. قدیمی‌ترین نمونه تاریخ‌دار هنر بنایی در مسجد جامع برسیان در 40کیلومتری اصفهان دیده می‌شود که مربوط به سال 498 ه.ق است.

تقریبا مقارن با سال ساخت مناره مسجد جامع ساوه در سال 504 و محراب مسجدجامع گز در سال 515 و مقارن با مناره مسجدجامع‌گار. این‌ها همگی در یک بازه زمانی 20ساله ساخته‌شده‌اند.

آنچه گفتیم بر اساس منابع تاریخ‌دار است اما به دلیل اینکه این موارد همگی طراحی پیشرفته‌ای دارند، حداقل باید یک بازه زمانی 150‌ساله به عقب برگردیم تا به زمانی تقریبی برای آغاز آن برسیم.

البته وقتی منابع تاریخ‌دار را کنار می‌گذاریم، می‌بینیم که رابطه‌ای هم باید بین نقوش معقلی دوره ساسانی و خط بنایی وجود داشته باشد. این نقوش معقلی تزئیناتی است که بین آجرها ایجاد می‌شود و آجرها طوری چیده می‌شوند که یکسری نقوش را شکل دهند و این را از دوره ساسانی داریم.

بعد که رسم‌الخط عربی وارد ایران می‌شود با این نقوش آجرکاری ترکیب می‌شود و خط بنایی را شکل می‌دهد که نمونه ممتاز آن را در مناره مسجد گار مربوط به اوایل قرن ششم می‌بینیم.

مسجد‌جامع اصفهان، مسجد حکیم، مسجد آقانور، مدرسه نیم‌آورد، مدرسه کاسه‌گران و مسجد جامع عباسی دیگر نمونه‌های ممتاز این خط را در خود جای داده‌اند.

شما تألیف دو جلد کتاب با عنوان «بنای خط» و «بنای قلم» را هم در کارنامه خود دارید. درباره روند نگارش این کتاب‌ها توضیح دهید.

بنای خط در اصل ماحصل پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد من است. من این دوره را بین سال‌های 92 تا 94 در دانشگاه کاشان گذراندم و پایان‌نامه‌ام را درباره خط بنایی کار کردم که به کتاب تبدیل شد.

البته کتاب با تصاویر بیشتری همراه شد و یک مرجع آموزشی و علمی است. حدود شش سال روی این کتاب کار کردم و در سال 98 منتشر شد. کتاب بنای قلم هم در سال 1400 منتشر شد.

ما در هنرستان‌ها رشته‌ای به نام «فتوگرافیک» داریم که در سال دهم کتابی به نام تصویرسازی آموزشی و تایپوگرافی دارند. در فصل چهارم این کتاب در خصوص طراحی تایپ‌فیس یا فونت توضیحاتی داده شده است اما این توضیحات به شکل تعاریف است و جنبه آموزشی برای طراحی تایپ فیس و فونت ندارد.

من این کتاب را برای همکاران فرهنگی خودم که تألیف کردم تا بتوانند به کمک آن این فصل را درست تدریس کنند و البته برای دانش‌آموزان هم قابل‌استفاده است.

استقبال از کتاب‌ها چطور بوده است؟ ظاهرا این کتاب‌ها در بازار یافت نمی‌شود.

استقبال بسیار خوب بود اما متأسفانه همین‌طور است و چاپ دوم این کتاب در بازار تمام‌شده است. متأسفانه نشر آرما به دلیل گران‌شدن سرسام‌آور هزینه‌های چاپ نتوانسته است آن را مجددا چاپ کند.

البته خوشبختانه با صحبت‌هایی که با اپلیکیشن‌های طاقچه و فیدیبو کردیم، قرار است ان‌شاءالله به‌زودی نسخه الکترونیک کتاب‌ها منتشر شود.

کتاب دیگری در دست تألیف دارید؟

کتابی درزمینه هندسه دارم که در دست انتشار است و عنوان آن «هندسه خط» است. موضوع کتاب یک بسم‌الله است که با خط بنایی با زاویه 45 درجه نوشته شده است و کاملاً آموزشی است.

این کتاب برای کسانی که قصد یادگیری دارند بسیار مفید است. من مراحل ترسیم این بسم‌الله را توضیح داده‌ام و بعد مراحل تغییرش را شرح داده‌ام و ترکیب‌بندی‌های مختلفش را نشان داده‌ام.

به‌طوری‌که از یک بسم‌الله شاید حدود 100 نسخه و حتی بیشتر در آمده است و همگی باهم فرق می‌کنند. غیرازآن هم یک ایده برای تألیف کتاب درباره سواد و بیاض دارم که اگر فرصت پیش بیاید، به شکل مفصلی به آن خواهم پرداخت.

البته درباره خط بنایی بزرگانی مثل مرحوم فضائلی، آقای ماهرالنقش، آقای زمرشیدی در این زمینه کار کرده‌اند اما درباره سواد و بیاض هیچ کتاب مستقلی وجود ندارد.

اگر در پایان نکته‌ای دارید بفرمایید.

اصفهان در جهان ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد. مثلا آثار معماری‌اش در جهان منحصربه‌فرد است، پل‌هایی که دارد در دنیا منحصربه‌فرد است، لهجه‌ای که دارد منحصربه‌فرد است. برخی صنایع‌دستی‌اش منحصربه‌فرد است و در هیچ شهر دیگری نمی‌بینید.

درباره خط بنایی هم می‌توانیم آن را یک ویژگی منحصربه‌فرد بدانیم. خط بنایی یعنی اصفهان و اصفهان مرکز خط بنایی در جهان است. بنابراین لازم است به این خط نگاه ویژه‌ای داشته باشیم.

استانداری اصفهان، میراث فرهنگی اصفهان، شهرداری اصفهان و متولیان فرهنگی این شهر باید نگاهی ویژه به این خط داشته باشند. ما تابه‌حال هیچ کنفرانسی درباره خط بنایی نه در سطح داخلی و نه در سطح جهانی برگزار نکرده‌ایم.

خط بنایی اگر رسیدگی شود، خودش هویت‌سازی می‌کند. هیچ کشوری به‌غیراز ایران روی پرچمش خط بنایی ندارد.