زندگی ما در اصفهان به مادی ها گره خورده است. هر روز صبح که پشت پنجره برگ های درخت چنار حاشیه‌اش، دلبری می کند یا وقتی برحسب اتفاق مسیرمان از کنارشان می گذرد، یادمان می آورد که چه با قدرت ولی مهربان شهر را به هم دوخته اند.
اگر زاینده رود را شریان حیاتی اصفهان بدانیم، مادی ها رگ های فرعی هستند که آب این رود را در شهر اصفهان و باغات اطرافش تقسیم می کنند و زندگی را در شهر توسعه می دهند. با حرکتشان در شهر آب را در سطح وسیع تری پخش می کنند که باعث بالا رفتن سطح آب های زیرزمینی می شود.
حاشیه های سرسبز و پراز درخت دارند که هوای شهر را لطیف می کنند. آب باران و برف را جمع می کنند و معابر را از آب گرفتگی حفظ می کنند. در حال حاضر مادی های نیاصرم، فرشادی، فدن، تیران، قمیش، صم و کارلادان شمال شهر اصفهان را زیر پوشش خود دارند و در جنوب رودخانه نیز مادی های شایج، نایج و عبدالله‌خان، جوی سیاه و مادی خونین قرار دارند.
از مطالبی که در سفرنامه سیاحان می خوانیم، صحبت های دو سیاح قرن هفدهمی در مورد زاینده رود جالب است: یکی پیترو دلاواله ایتالیایی است که برایش جالب بوده که زاینده رود به جای اینکه به دریا بریزد، دوباره در زمین فرو می رود! و دیگری سانسون که در مطالب خود این چنین به مادی ها اشاره می کند:«… در فصل زمستان زاینده رود بسیار زیباست؛ ولی چون تنها منبعی است که آب دشت اصفهان را فراهم می کند، به قدری ازآن جوی های متعدد جدا می کنند و آن جوی ها را برای آبیاری اراضی به جویبارهای متعدد کوچک تر تقسیم می کنند که در تابستان آب این رودخانه زیبا خشک می شود.»
مسیر رسیدن
این مادی طولانی اصفهان از طرف شمال غربی پل مارنان از زاینده رود به دنیا می‌آید و از مسیر خیابان صائب به محله‌های قدیمی شهر می‌رود. به موازات خیابان عباس آباد، در میان کوچه‌ها حیات را جاری می‌کند و می‌خرامد تا به چهارباغ برسد و بعد از عبور از باغ گلدسته به چرخاب می‌رود.
بعد دوباره به زاینده رود نزدیک می‌شود تا از مجمر و ابولحسن اصفهانی و بزرگمهر هم بگذرد. کمی بعد از کوچه‌ای به نام آسیاب چهارسنگ و در خیابان غرضی، به چند انشعاب تقسیم می‌شود؛ ولی راهش را تا زیر بزرگراه صیاد شیرازی هم و بالاخره در یکی از شرقی‌ترین محلات، مهرآباد، در میان خیابان مهر به پایان راه می‌رسد.
نکته کاربردی گردشگرانه
دو مادی اصلی در اصفهان شناخته‌شده‌اند: اولی مادی نیاصرم است و دومی مادی فرشادی. رد هر دو را می‌توانید در چهارباغ عباسی بگیرید. مادی نیاصرم نزدیک‌تر به سی و سه پل است و مادی فرشادی از درون مدرسه چهارباغ می‌گذرد و قبل از میدان امام همان جایی که پارکینگ فرشادی وجود دارد، می‌رود تا مناطق شرقی شهر.
در چهارباغ حضور این دو مادی مهم قابل توجه‌تر است و وقتی رودخانه زنده باشد، حضور مادی‌ها و انشعاباتشان حال چهارباغ را هم بهتر می‌کند.
مقدمه
مادی ها بیش از چهارصد سال است شوق زندگی را در شهر اصفهان پخش می کنند و همین موضوع باعث شده است عناصر اصلی در شکل دادن به محله های اصفهان باشند.
مادی ها با آب های جاری شان، البته وقت‌هایی که زاینده رود خشک نباشد، با درخت های کهنسال و پر شاخ و برگشان و با پیچ تابی که می خوردند و باعث پدیده آمدن فضاهای شهری می شوند، به محله‌ها کیفیت خاصی می‌بخشند.
یکی از راه‌های اختصاصی شناختن شهری مثل اصفهان، حرکت در مسیر نبض‌های زنده آن یعنی مادی هاست. مادی‌ها در شهر می‌چرخند و با بناها و اتفاق هایی که سر راهشان است، تعامل می‌کنند. چنان‌که در برخی از بناهای عمومی به جز حمام‌ها، مادی‌ها به درون بنا برده شده و مادی در حیاط درونی بنا جریان دارد؛ مثل مدرسه چهارباغ.
کاخ های صفوی به مادی چشم‌انداز دارند و در محله جلفا هرجا که امکان داشته، منازل علاوه بر بازشوهای مشرف بر مادی، ایوان هایی را نیز بر فراز مادی نشان داده‌اند تا از این طریق، فرم‌های معماری هویتی بر مبنای تعریف مادی‌ها و فضاهای باغ‌شهر پیدا کنند؛ مانند خانه زیبایی که در مجاور مدرسه فرانسوی‌هاست.
در برخی محلات هرچند خانه ها گشایشی بر مادی ها ندارند، جریان آب ازطریق مادی ها در تمام گذرها جاری است و از این طریق شهری با فرم های معماری ارگانیک طبیعی پدید آمده است.
شناسنامه مادی‌ها
طومار شیخ بهایی، شناسنامه مادی‌های اصفهان، تنها اثر و مدرکی است که از وضعیت مادی ها و نحوه تقسیم آب زاینده رود حکایت می کند. در سال ۹۲۳ هجری قمری در زمان شاه طهماسب صفوی تنظیم شد و مورد استفاده قرار گرفت.
این طومار که «یگانه تقسیم‌‌نامه کامل بر جای مانده از زمان های دور در مورد بهره گیری از آب این رودخانه محسوب می‌شود، شامل یک صفحه (حکم شاه و روش محاسبه و مدیریت آن)، دو صفحه قواعد کلی اجرایی و ۲۴ صفحه ریز حقابه های بلوکات و روستاهای مختلف حوزه آبخور رودخانه و جمعا ۲۷ صفحه است.»
اسامی نهرهایی در این طومار دیده می‌شود که برخی از آنها مانند نهر آحاد، صالح‌آباد، باغ وحش، قرق حسن آباد، بابکی، قرق آقا سیدجعفر ناژوان (ماربین)، سلیمی، مادی آباد، شاه کبیر، کبوترآباد، کراج و شهرستان برای مشروب ساختن قریه ها و روستاهای اطراف شهر مورد استفاده بوده است.
از جمله مادی‌های درون شهری در آن زمان می توان به نهر یا مادی نیاصرم، فرشادی، شاه، آیتقوش (قومش)، ماربین سرا ، فدین و مادی جوی شاه اشاره کرد که آب آن برای عمارات و باغ‌های سلطنتی صرف می شد و نصف مادی فرشادی آب داشت.
از نیاصرم تا مدرسه ملاعبدالله
در این میان، مادی نیاصرم بزرگ‌ترین مادی اصفهان است و مسیر آن بیشتر نزدیک رودخانه است و تا یک قرن پیش حد جنوبی شهر به شمار می رفته است.
این مادی در کنار پل مارنان از رودخانه جدا شده و از کنار محله لنبان و باغ جنت به طرف مشرق می رود و نزدیک خیابان به سه شاخه تقسیم شده و اراضی جی را مشروب می کند و به طرف خوراسگان و زردنجان و سروشفادران می رود.
این مادی مکان مدرسه ملاعبدالله، سرای مخلص و مدرسه جده بزرگ را در بازار تعیین کرده و به گونه‌ای مسیر بازار را هدایت کرده و روی مسیر اتصال میدان نقش جهان و میدان عتیق تاثیر گذاشته است.
مادی تیران در منتهی الیه حد غربی شهر جریان دارد و آب آن به قدر مادی فرشادی است و از کنار شهر می گذرد؛ اما شاخه هایی از آن را جدا کرده اند.
این مادی، محله چهار سوی شیرازی ها، محله نو، قسمتی از بیدآباد و شیش را آب می دهد و مورنان را سیراب کرده و به قریه معروف به تیران آهنگران می رود و مزرعه‌های اطراف آن را مشروب می سازد و شاخه ای از آن هم آسیابی را می گرداند و به شاخه مادی فدین که به سواری باغ می رود، می‌ریزد.
مادی قمش بالاتر از مادی‌های گفته شده، از زاینده رود منشعب می شود و معتبرترین آنهاست؛ زیرا در محل انشعاب آن از زاینده رود چشمه‌ای وجود دارد که اگر در خشکسالی‌ها شورابه‌ای هم به آن نرسد، از چشمه آن که در صحرای دراز مزارع درچه واقع است، به قدر یک نهر کامل آب می‌جوشد و پس از جاری‌شدن، باغ ها و مزرعه های متعلق به خود را سیراب می کند.
آب این نهر از مادی نیاصرم کمتر است؛ ولی از سایر مادی ها بیشتر است. این مادی از میان قرای ماربین مانند نصر آباد و گورتان و جوزدان عبور کرده و به قسمت هایی تقسیم می شود؛ همان‌طور که اول در جلوی مسجد گورتان دو قسمت بزرگ شده و
به دو طرف می ریزد.
محل انشعاب مادی فرشادی بالاتر از نیاصرم و در کنار قریه ناجوان(ناژوان) ماربین است و آب آن مادی نیاصرم است. این مادی از محله لنبان و شمس آبادی عبور کرده و از زیر خیابان چهار باغ، داخل مدرسه سلطانی چهار باغ شده و از محله دولت خارج شده و از شمال محله خواجو می‌گذرد و چهار باغ صدری و باغ های آن و محله خواجو و پای قلعه را تمام سرسبز و آباد می کند و بعد به محله ترواسکان (تله واژگون) و پافجان و ساسان و دهمرتین می رود و از شهر خارج شده و اراضی جی را مشروب می کند و کمتر وقتی آب آن می‌ایستد؛ زیرا که شورابه و زایش دارد.
در دوره صفوی، باغهایی نظیر نسترن، چرخاب، طاووس خانه و شیرخانه و بسیار پیش از دوره صفوی باغ تاریخی کاران از برکت این نهر باستانی، طراوت و شادابی مییافتهاند. مادی نیاصرم یکی از طولانیترین مادی‌های اصفهان نیز هست.
