صرف‌نظر از اینکه اصل فاصله‌گذاری اجتماعی یک قانون اجتماعی نوظهور است، توانمندی شهرها در تأمین فضاهای باز در محیط شهر موضوعی است که می‌تواند از زوایای مختلف مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. فضای باز به‌عنوان یکی از ارکان مهم و بنیادین معماری سنتی در ایران رواج زیادی در ساخت‌وسازهای شهری داشته که به‌مرورزمان با افزایش جمعیت و تغییر ساختارهای شهرسازی به سمت شهرک‌سازی، آپارتمان نشینی و…، از شاکله معماری ایران حذف می‌شود. درواقع نقش و تأثیر فضاهای باز با توجه به پیشینة معماری و شهرسازی ایران بسیار گسترده اســت و ابعاد متعددی نظیر تعامل معماری و طبیعت، ایجاد وحدت جزء و کل، تناســبات، خلق معماری پایــدار، احیای مکان و حس فضایی، ایجاد تباین فضایی، ترکیب‌بندی مکان و بســیاری موارد دیگر به واســطة وجود فضاهای باز در این معماری و شهرسازی میسر شده است. این مؤلفه در معماری سنتی و بافت قدیمی شهر اصفهان به‌خوبی نمایان است. میدان‌های بزرگ با فضایی بسیار گسترده و فراخ مانند میدان عتیق یا میدان نقش‌جهان با مغازه‌هایی که دورتادور آن‌ها را پوشانده، بارزترین موارد توجه به عنصر فضای باز در ساخت‌وسازهای شهری هستند. حال تصور کنید چنین مکان‌هایی تا چه حد رعایت اصل فاصله‌گذاری اجتماعی را برای شهروندان آسان می‌کند و ساختارهای ناهمگون و یا نیازمندی‌های شهروندی و مکان‌های پرازدحام تا چه حد اجرای چنین مسئله‌ای را با مشکل مواجه می‌سازد.
به‌واقع باید پرسید روند شهرسازی در ایران تا چه اندازه برای مواجهه با بحران‌هایی مانند کووید 19 قدرت پیش‌بینی داشته و تا چه میزان با غافلگیری روبرو شده است؟! در ایام حاضر که رعایت اصول بهداشتی و به‌ویژه اصل فاصله‌گذاری اجتماعی در شهر با کاهش توجه چشمگیری از سوی شهروندان روبرو شده است، فضاهای شهری چه کمکی به کاهش آسیب‌های ناشی از شیوع این ویروس می‌کند؟
اما به‌جز فضاهای شهری، سبک و سیاق خانه‌سازی در معماری سنتی ایران نیز مطابقت بیشتری برای مقابله با بحران‌هایی شبیه به کووید 19 داشته است. خانه‌ها در قدیم غالباً از محوطه‌ای باز به نام حیاط یا ایوان‌هایی بزرگ برخوردار بودند که امکان قرار گرفتن در فضای باز را برای ساکنان خانه فراهم می‌کرد. چنانکه در مقاله «کنکاشی در اصول طراحی فضاهای باز با توجه به پیشینه معماری و شهرسازی ایران» نوشته محمد فرخ‌زاد (استادیار معماری و عضو هیئت‌علمی دانشگاه گلستان) و ایمان مدیری دوم (کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات مازندران، ساری) آمده است، الگوی حیاط مرکزی در معمــاری ایران قاطعانه تا پایان دورة قاجار ادامه داشته است و حیــاط به‌عنوان قلب تپندة خانه مسکونی نقش مهمی در جریان زندگی خانوادگی ایفا می‌کرده است. تا اینکه در دورة پهلوی، تغییرات متأثر از نفوذ مدرنیسم شرایط نسبتاً مطلوب بناهای تا دورة قاجار را دگرگون می‌کند. «ایرج مشــیری» نظریه‌پرداز حوزه معماری و سردبیر و مؤسس مجله آرشیتکت در سال 1326 در این مجله می‌نویسد: «خانه‌های جدید به‌طورکلی معایب و نقایص خانه‌های قدیم را مرتفــع ننموده و بلکه دردهایی نیز به دردهای ســابق افزوده اســت. اصولاً صدی 95 خانه‌های فعلی ما فاقد راحتی، بهداشت، زیبایی و استحکام هست. باید باکمال تأســف اذعان کرد که خانه‌های قدیم آبا و اجدادی از خیلی جهت به منازل جدید امروزی برتری دارند.»
آنچه از تاریخچه به‌جامانده در خصوص روند ساخت‌وساز از دوران پهلوی به بعد نشان می‌دهد، معماری برون‌گرا و برخوردار از فضای باز در ایران رفته‌رفته به معماری درون‌گرا بدل شده و خانه‌ها و ساختمان‌ها و به دنبال آن ساخت‌وسازهای شهری به سمت حذف فضای باز پیش رفته است. تا جایی که امروز فضای کوچک یک بالکن در یک آپارتمان به‌منزله حُسن و ویژگی مثبتی برای آن به شمار می‌رود!
نویسنده مقاله در ادامه می‌نویسد: «پس از انقلاب اسلامی، ابعاد و اندازة حیاط‌ها به‌واسطه ضعیف شدن کارکرد آن، ضوابط محدود ساخت‌وساز در شهرداری، افزایش افراد ساکن در شــهرها، گران شدن قیمت زمین و گاه به دلیل تخلف مالکین از مقدار مجاز سطح اشغال، نسبت به ابعاد حیاط دورة پهلوی و قاجار کاهش‌یافته اســت. اگر درگذشته یک حیاط برای یک خانواده اســتفاده می‌شد، امروز شــاهد آنیم که در همان قطعه حیاطی کوچک‌تر برای چند واحد مسکونی که در یک آپارتمان زندگی می‌کنند، مورداستفاده قرار می‌گیرد.»
چند راهکار پیشنهادی
آنچه مسلم است شهر و ساختمان‌های مسکونی بدون برخورداری از فضاهای باز مؤلفه‌ای کم دارند. به‌ویژه در مواجهه با شرایط خاصی مانند شیوع ویروس کرونا که فاصله‌گذاری‌های فیزیکی و فردی رکنی مهم در تعامل شهروندان با همدیگر به شمار می‌رود. نویسنده مقاله …. به ارائه چند راهکار پیشنهادی دراین‌باره می‌پردازد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
*نگاه به فضای باز در مجموعه‌های مسکونی باید همچون حیاط با کاربری عمومی و سلسله مراتبی از فضای باز عمومی تا خصوصی باشد که عمومی‌ترین این فضاها، حیاط‌های جمعی و خصوصی‌ترین آن‌ها حیاط‌های مختص واحدهای مســکونی است که می‌تواند در طبقات شکل‌گرفته باشد.
*تعاملات اجتماعی از نکات مهم در پایداری و ماندگاری فضاهای عمومی مجموعه‌ها است. نکته مهم نحوة برخورد با طراحی، جانمایی، فعال‌سازی این‌گونه فضاها است. باید سعی شود امنیت فضاهای باز تأمین شود و دراین‌باره بهتر است تا حد امکان از دسترسی سواره دور باشد.
*استفاده از زمین‌های شیب‌دار در شهر به‌عنوان عامل ایجاد تنوع بصــری و مناظر بدیع و اجرای فضای سبز در آن‌ها، به‌جای اینکه این زمین‌ها تسطیح شده و عملاً از کارکرد اصلی‌شان خارج شوند.
