به گزارش اصفهان زیبا؛ سرزمین تخت فولاد در طول زمان یکی از زمین‌های متبرک بوده و در دوران‌های مختلف از جهات فرهنگی، عبادی، هنری و معنوی قابل توجه خاص‌وعام بوده است.
مقبره یوشع (شعیاء) در این سرزمین و ورود حضرت امام حسن مجتبی(ع) (بنابه نقل‌هایی) و نماز خواندن ایشان در این سرزمین هنگام عبور از اصفهان، قداست خاک آن که در صیانت از اجساد مردگان، گوشه‌نشینی و عبادت بسیاری از زاهدان و صوفیان در فواصل 700 تا 900 هجری قمری و پس از آن در این سرزمین و کرامات نقل شده از ایشان و وجود مصلای بزرگ شهر و تکایا و بقاع و مساجد متعدد در آن و سر‌انجام مزار شهیدان در سال‌های اخیر، این گورستان را به عنوان مکانی معنوی مرکز توجه مردم قرار داده است و در سال‌های پیشین تا به امروز، شب‌های جمعه گلزار شهدا و تختفولاد مشحون از مردم بوده است و مردمان در محل لسان‌الارض اکثر شب‌های جمعه برای عبادت جمع می‌شدند.
در مجاورت قبر بابا‌رکن‌الدین چند اتاق مربوط به یکدیگر بوده که یکی از آن‌ها معروف به «چله‌خانه» است و سابقا ریاضت‌پیشگان در آن چله‌نشینی می‌کرده‌اند. در قربانگاه تختفولاد هر سال شتری به یاد حضرت ابراهیم قربانی می‌کردند.
در اطراف قربانگاه دو خانه بزرگ بود که بر بام آن در ایام عید مردم را وعظ می‌کردند. از این مکان نهر کوچکی می‌گذشت که آن‌را «آب دویست‌وپنجاه» می‌گفتند.
مساجد مهم تختفولاد عبارت‌اند از: مسجد تکیه‌های میر محمد اسماعیل خاتون‌آبادی، آقا میرزا محمدباقر چهارسوقی، آقا حسین خوانساری، حاج محمدحسین کازرونی، حاج آقا مجلس خادم الشریعه و مساجد مصلی، حضرت امام حسن(ع) و رکن‌الملک.
تکایای تختفولاد نیز از جمله اماکن و نمادهای اعمال عبادی و مراکز معنوی و روحانی تخت فولادند که مؤمنان و زاهدان و سوگواران و درویشان در این مکان‌ها به آیین‌ها و نیایش مشغول و معتکف بوده‌اند و گاه هزینه زندگی آنان نیز از محل موقوفات و نذورات تأمین شده است و پس از مرگ نیز در همان محل دفن شده‌اند.
این تکایا از دوران صفوی به این سو ساخته شده‌اند که در برخی بنا و آثار آن کاملا از بین رفته و در برخی دیگر، تمام یا بخش‌هایی از آن برجاست. تکایای سید ابو‌القاسم خواجویی (سادات خواجویی)، بابا بیات، بابا لکات شیخ زین‌الدین، درویش صادق، فیض و بقاع الله‌وردی‌خان، سکاکی، سادات کتابی، محمد بیک و گنبد لالا (لله) به همراه تعداد قابل توجهی دیگر، از جمله آثار و اماکنی هستند که از بین رفته‌اند.
بنای تکیه لسان‌الارض در عهد دیالمه پی‌ریزی و در دوران صفوی تکمیل شد و در حال حاضر تنها آثاری از آن باقی است و تکایای بابا رکن الدین، میر فندرسکی، میرزا رفیعای نایینی، آقا حسین خوانساری، آقا رضی‌الدین محمد بن محمد تقی حسینی، موسوی شیرازی اصفهانی، خاتون‌آبادی و فاضل سراب به ترتیب در دوران‌های مختلف صفوی تأسیس شده است.
تکایای آباده‌ای، آغاباشی، سید ابو جعفر (حاج آقا مجلس)، میرزا ابو المعالی، میرزا محمد باقر چهارسوقی، حاج‌آقا باقر قزوینی (خلیلی)، سید محمد ترک (جهانگیر خان قشقایی)، شیخ محمد تقی رازی، تویسرکانی، ریزی، شهشهانی، صدر‌العلماء، فیض علی شاه، کازرونی، گلزار، آقا محمد بیدآبادی، مشایخ نعمت‌اللهی، ملک، مهدوی و واله مربوط به دوران مختلف پادشاهی قاجار است.
در دوران کنونی برخی مقبره‌ها و بقاع بزرگان و اندیشمندان بنا شده است؛ ازجمله بناهای یادبود بهاء‌الدین محمد اصفهانی معروف به فاضل هندی، آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، حکیم جهانگیر خان قشقایی، ملا اسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، آیت الله شمس آبادی و بانو نصرت الحاجیه امین.
جلوه‌های هنر در تختفولاد
تختفولاد از نظر هنری نیز گنجینه‌ای است گرد‌آمده از آثار مختلف هنرهای معماری، گچ‌بری و کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، سنگ‌تراشی، شعر و ماده تاریخ، نگارگری و طراحی و نقاشی که بازتاب جلوه‌های هنر در دوران مختلف تاریخ هنری شهر اصفهان است.
از میان آنچه از گذشته مانده در معماری و کاشی‌کاری، بقاع آقا حسین خوانساری، آرامگاه واله، میرزا رفیعای نایینی، مسجد و مدرسه رکن‌الملک و تکایای حاج‌محمد جعفر آباده‌ای، بابا رکن‌الدین، میرفندرسکی ؛ از بناهای جدید، بناهای بقاع بانو امین، شمس‌آبادی، حکیم جهانگیر‌خان قشقایی، ملا‌اسماعیل خواجویی و حاج آقا رحیم‌ارباب قابل توجه و جاذب نظر است.
در خوش‌نویسی سنگ مزار محمد‌کاظم واله (شاعر و خطاط) به خط تعلیق خودش، سنگ‌نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمد باقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میر عماد الحسنی در تکیه میر فندرسکی، سنگ‌نوشته ماده تاریخ مسجد مصلی به خط میرزا عبد الرحیم افسر، کتیبه سردر تکیه حاج محمد جعفر آباده‌ای به خط میرزا عبد الرحیم افسر، کتیبه سردر تکیه حاج محمد جعفر آباده‌ای به خط میرزا فتح الله خان جلالی و خطوط دیگری از محمد تقی بن محمد ابراهیم اصفهانی، طرب بن همای شیرازی، عبد الجواد خطیب، میر سید محمد مهدی خلیقی‌پور، سید هاشم طوبی، محمد باقر الشریف الشیرازی، محمد صالح اصفهانی، میرزا حسینقلی کتیبه نویس اصفهانی، ملا محمد‌تقی نستعلیق نویس، مرحوم قدسی، محمد حسین ضیاء اصفهانی، محمد تقی صحاف، حبیب‌اللّه فضائلی و کتیبه‌های بقعه‌ها و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مدرسه و مسجد رکن الملک و دیگر بناهای این گورستان، زینت‌بخش این سرزمین و بناهای آن است.
همچنین اشعار شاعرانی چون واله، محمد طلعت اصفهانی، حاج میرزا سلیمان خان شیرازی (رکن‌الملک)، طرب بن همای شیرازی، ادیب، طغرل، مانی و ملا محمدحسین ضیاء اصفهانی از جمله آثار هنری به‌جا‌مانده در تختفولاد است.
همچنین یک نقاشی در اتاق آرامگاه سران بختیاری از شیخ بهایی و میرفندرسکی به عمل آقا سید حسین که قبلا بر سر قبر میرفندرسکی بود و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور و آرامگاه او در مسجد رکن‌الملک از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان بوده است و سنگ قبر آقا‌محمد بیدآبادی از استاد محمد علی و سنگ قبر شیخ محمد تقی صاحب حاشیه از پسرش استاد محمد رضا و قبر حسینعلی‌خان ایلخان بختیاری و دیگر بختیاری‌ها در تکیه میر و کتیبه حجاری‌شده سردر مسجد مصلای تختفولاد از نمونه‌های کم‌نظیر هنر سنگ‌تراشی است.
همچنین از جمله شاهکارهای حجاری که اثری از آن باقی نیست، یک مجسمه شیراز سنگ‌تراشان اصفهان بوده که بر قبر یکی از پهلوانان کشته شده، گذاشته بودند.
محراب و منبر مسجد مصلا نیز که مربوط به دوران آق‌قویونلو بود و در نوسازی اخیر مسجد تخریب شد، از آثار هنر معماری آن دوران بود. نگارگری، طراحی، نقش‌اندازی قبور بزرگان و سایر قبور گورستان که برخی گویای شغل شخص مدفون و به تناسب آن انجام گرفته و نیز خطوط و اشعار نوشته‌شده بر صدها سنگ لوح قبر آثار ارزشمندی از دوره‌های مختلف است که خود تحقیق جداگانه‌ای می‌طلبد.
تختفولاد روزی کعبه مقصود خوش‌نویسان بوده است؛ نخست به لحاظ خط میر عماد که در گچ‌بری اتاق مغرب تکیه میر فندرسکی قرار دارد و در طول چهار قرن مقصد و مقصود و مطاف خطاطان جهان بوده است و دیگر به دلیل خط آقا‌محمد باقر سمسوری در تکیه مادر شاهزاده که خطاطان دور و نزدیک با وسایل کامل می‌آمدند و چند روزی معتکف می‌شدند و از این دو شاهکار عظیم تعلیم نظری می‌گرفتند.
افزون بر این، گورستان تختفولاد مدفن بسیاری از پیش‌کسوتان و اساتید و صاحبان آثار هنرهای مختلف دوران‌های تاریخی است که در رشته‌های گوناگون فعالیت داشته و در اصفهان به خاک سپرده شده‌اند که زنده یادان درویش عبد‌المجید طالقانی، نایب اسد‌الله و استاد جلال تاج‌اصفهانی از جمله این هنرمندان‌اند.
تغییرات تخریبی مهم در تختفولاد
در دوران‌های مختلف، تحولات سرزمینی، عمرانی یا تخریبی متعددی در این گورستان توسط بخش خصوصی یا ادارات مسئول و غیرمسئول صورت گرفته است که گاه شکل جغرافیایی آن‌را تغییر داده است و هرچند برخی به ضرورت رخ داده، اما آثار قابل توجهی را از میان برده است. اهم این تحو لات عبارت‌است از:
1. قبر یوشع در لسان‌الارض در اتاقی قرار داشت که مربوط به دوران دیالمه بود و در سال‌های اخیر تکیه و بقعه وسط آن و مقبره و اتاق‌های مجاور آن تخریب شده است.
2. قبور خاندان علامه فقیه مفسّر، آقا میرزا محمدباقر نواب در اراضی لسان‌الارض تخریب شده است.
3. در سمت غرب تختفولاد در کنار خیابان «آب دویست‌وپنجاه» باغ بزرگی بوده که در آن چند سنگ گور پراکنده وجود داشته که فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی از جمله مدفونان آن بود. این آثار هم اکنون از بین رفته و به خانه و مغازه تبدیل شده است.
4. برخی از قبور بزرگان در اثر نداشتن سنگ‌لوح و بارش و سیل یا تعریض خیابان از بین رفته است؛ از جمله قبور ضیاء شاعر و خطاط، دامی شاعر یا سرداب مربوط به اعقاب میر محمد صادق موسوی خواجویی در تکیه خاتون‌آبادی‌ها و قبر ملا عبد القادر عشق‌آبادی عارف مشهور اواخر صفوی.
