به گزارش اصفهان زیبا؛ حجم بالای تولید محتوای رسانه‌ها و سرعت رقابت در انتقال مطالب، خواه‌ناخواه موجب می‌شود رسانه‌ها دچار غلط‌های املایی و ویراستاری متعدد در خروجی خود شوند؛ به‌طوری‌که گاه موجبات خنده مخاطبان را فراهم می‌کنند و مدیران رسانه‌ها هم به ازای هر غلط تایپی یا اشتباه فاحش، به جریمه مالی دبیران خود می‌پردازند.
در ادامه، با دیدن چند نمونه از اغلاط رسانه‌های مختلف، سعی داریم به‌طور مختصر، مخاطب را با مباحث مربوط به ویراستاری آشنا کنیم. حالا دیگر به‌دنبال بی‌دقتی رسانه‌ها در نگارش نیستیم؛ بلکه با دعوایی فلسفی همراه هستیم.
غلط ننویسیم!
ابوالحسن نجفی (درگذشت ۱۳۹۴)، ادیب و مترجم ایرانی و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود. کتاب بسیار معروف او «غلط ننویسیم» با عنوان فرعی «فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی»، کتابی است در قالب فرهنگ لغت که به غلط‌های رایج در زبان فارسی می‌پردازد.
او علاوه بر غلط‌های املایی، به غلط‌های انشایی و به‌کاربردن نادرست واژه‌ها، ازجمله واژه‌های مأخوذ از زبان‌های خارجی و نیز اشتباه‌های صرفی و نحوی، به‌خصوص آنچه به نام گرته‌برداری معروف است، یعنی ترجمه لفظ‌به‌لفظِ اصطلاح‌ها و ترکیب‌های خارجی نیز پرداخته است.
نجفی در مقدمه کتاب خود می‌گوید:
سخن‌گفتن به فارسی برای کسانی که این زبان را از کودکی آموخته‌اند، ظاهرا کار آسانی است. ما به همان سادگی که نفس می‌کشیم، با دیگران نیز سخن می‌گوییم؛ اما نوشتن به فارسی به این آسانی نیست. هنگامی‌که قلم به دست می‌گیریم تا چیزی بنویسیم، حتی اگر یک نامه کوتاه باشد، غالبا درنگ می‌کنیم و با خود می‌گوییم: آیا «آذوقه» درست است یا «آزوقه»؟ «چمدان» یا «جامه‌دان»؟ «حوله» یا «هوله»؟ «طوفان» یا «توفان»؟ «خشنود» یا «خوشنود»؟ «لشکر» یا «لشگر»؟ «انزجار» یا «انضجار»؟ «بنیانگذار» یا «بنیانگذار»؟ «نواقص» باید گفت یا «نقایص»؟ رئیس من دچار «غیظ» شده است یا «غیض»؟ من دچار «محذور» شده‌ام یا «محظور»؟ آیا حسابم را با طلبکارم «تصفیه» کرده‌ام یا «تسویه»؟
از دیگر کتاب‌ها درزمینه ویراستاری می‌توان به کتاب «آموزش ویراستاری و درست‌نویسی»، اثر مرحوم دکتر حسن ذوالفقاری نیز اشاره کرد.
همچنین کتاب «مزخرفات فارسی» به قلم رضا شکراللهی، سعی کرده است غلط‌های موجود در مطبوعات، خبرگزاری‌ها و شبکه‌های اجتماعی را دستمایۀ نگارش مطالب خود قرار دهد و با استعانت از آن‌ها رنگ طنزی به نوشته‌های خود زده است؛ به‌طورمثال، چرا کمتر کسی املای صحیح و معنی «کج‌دارومریز» و «پیش غازی و معلق‌بازی» را متوجه می‌شود؟
استاد اجازه بدهید غلط بنویسیم!
اما کتاب استاد نجفی با نقدهای شدیدی هم همراه شد. «اجازه بدهید غلط بنویسیم» از مشهورترین تیترهایی است که در تاریخ مطبوعات ایران و در تاریخ نقد کتاب، ماندگار شده است. این تیتر نقدی بود که زبان‌شناس برجسته، محمدرضا باطنی (درگذشت 1400)، در رد کتاب «غلط ننویسیم» ابوالحسن نجفی نوشت.
به‌جرئت می‌توان گفت که با انتشار نقد محمدرضا باطنی، دو نگرش زبان‌شناسانه و دستورزبانی (ادیبانه) به زبان فارسی بر هر علاقه‌مند زبان و ادبیات فارسی برجسته و آشکار شد.
به نظر باطنی، کار زبان‌شناس نسخه‌پیچیدن برای درست‌ونادرست و بایدونباید گویندگان زبان نیست؛ بلکه بررسی تحولاتی است که در زبان رخ می‌دهد و تلاش برای فهم قانونمندی‌ها و دلایل تحولات زبان. زبان پدیده‌ای است پویا و متحول، مستقل از خواست این یا آن ادیب و زبان‌شناس. امرونهی به کاربران زبان هیچ سودی ندارد.
تفاوت دیگر اینکه، زبان‌شناس نگران تحولات زبان نیست؛ قائل به «زبان» صُلب و برای همیشه شکل‌گرفته‌ای نیست که نویسندگان بزرگ ادب فارسی ملاک و معیار آن هستند.
مقاله مشهور باطنی در ۱۳۶۷ در سه شماره مجله آدینه (شماره‌های ۲۴، 25 و 26) منتشر شد.
لحن مقاله باطنی تند و در جاهایی غیرمنصفانه است و از همه مواضع و نمونه‌های آن نمی‌توان دفاع کرد. خود باطنی در مصاحبه‌ای گفته است که بابت لحن مقاله‌اش از نجفی عذرخواهی کرده است؛ هرچند هنوز بر مواضع نوشته‌اش پای می‌فشارد؛ البته برخوردهای باطنی با دیگران و لحن عمومی او در نوشته‌هایش نشان می‌دهد که آدم تند و بی‌انصافی نیست؛ اما در این مقاله با تندی آگاهانه، نماد اصلی یک تفکر را نشانه رفته است.
به تعبیر دیگری، دعوای دستورزبانی‌ها و زبان‌شناسان را می‌توان به دعوای میان یک باغبان و گیاه‌شناس تشبیه کرد. باغبان به‌دنبال چیدن علف‌های هرز داخل باغچه است؛ اما گیاه‌شناس چیزی به اسم علف هرز را قبول ندارد؛ بلکه با ذوق‌زدگی، ذره‌بین برمی‌دارد تا این گیاه جدید کشف‌شده را شناسایی کند.
چه کسی برنده دعوا شد؟
از من نشنیده بگیرید؛ اما در حال حاضر، ویراستاران و متخصصان دستورزبان در حال حکومت هستند و همین الان نیز در حال ویراستاری و باغبانی مقاله ما هستند.
ویراستاری چیست؟
ویرایش یا ویراستاری متن، به‌معنای مرتب‌کردن ظاهری و محتوایی متن است. ویراستاری به سه دستۀ ویرایش فنی یا صوری، زبانی‌ساختاری و محتوایی تقسیم می‌شود.
ویرایش فنی یا صوری چیست؟
ویرایش فنی شامل بخش‌های زیر می‌شود:
ویرایش غلط‌های املایی؛
ویرایش نشانه‌گذاری‌های متن؛
ویرایش عددنویسی، فرمول‌نویسی، سال‌نگاری، کوته‌نوشت‌ها (نشانه‌های اختصاری)؛
مشخص‌کردن حدود نقل‌قول‌ها، بررسی ارجاع‌ها، درستی نشانی مآخذ، پانوشت‌ها و یادداشت‌ها.
ویرایش زبانی‌ساختاری
این نوع ویرایش بیشتر بر کاربرد درست قواعد دستورزبان، ضوابط زبان، درست‌ونادرست در زبان، مشکلات بلاغی‌سبکی و یکدستی در نحو زبان تأکید دارد.
ویرایش محتوایی
شامل بازنگری و ویرایش مطالب نادرست، حذف مطالب غیرضروری و غیرمستند و افزودن نکته‌های فراموش‌شده و جاافتاده در متن است.
تعریف نشانه‌گذاری
نشانه‌گذاری به زبان ساده، رعایت علائم سَجاوندی یا نگارشی است. به‌کاربردن نشانه‌هایی همچون نقطه، ویرگول، نقطه‌ویرگول و… در متن را نشانه‌گذاری می‌گویند.
واضح است که بدون نشانه‌های نگارشی در خوانش متن، دشواری یا اشتباه صورت می‌گیرد؛ لحن، سبکِ متن و آهنگ کلمات مشخص نمی‌شود و حتی روابط دستوری میان اجزای جمله را نیز نمی‌توان به‌خوبی دریافت.
این نشانه‌ها خواندن و فهم متن را ساده می‌کنند و باعث برطرف‌شدن بسیاری از ابهام‌ها می‌شوند. نشانه‌گذاری کاری دقیق و قانون‌مدار است. همان‌طور که استفاده بیش‌ازاندازۀ نشانه‌های نگارشی باعث شلوغی متن می‌شود، کوتاهی در کاربرد آن‌ها نیز باعث مشکل در درک مفهوم و معنای متن خواهد شد.
نگاهی اجمالی به مهم‌ترین علائم نگارشی
نقطه
یکی از ساده‌ترین و مهم‌ترین نشانه‌های نگارشی، نقطه است. این علامت که در پایان جمله‌های خبری، امری و انشایی به‌کار می‌رود، نشانۀ مکث کامل است. نقطه در زبان فارسی کاربردهای دیگری نیز دارد که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
پس از پاسخ‌های کوتاه همچون بله، خیر، نه، آری و… باید نقطه گذاشت؛
بین اجزای علائم اختصاری مانندِ ق.م (قبل از میلاد مسیح) و نامی همچون ه.الف (هوشنگ ابتهاج) از نقطه استفاده می‌شود؛
پس از نقل‌قول غیرمستقیم و جمله‌های پرسشی غیرمستقیم، باید نقطه قرار داد. توجه به این نکته ضروری است؛ زیرا بسیاری از افراد به‌اشتباه در پایان چنین جمله‌هایی علامت سؤال قرار می‌دهند.
برای نمونه به جمله‌های زیر توجه کنید:
یکی از خبرنگاران از رئیس‌جمهور پرسید که سفرش چند روز طول می‌کشد.
یکی از خبرنگاران از رئیس‌جمهور پرسید سفرش چند روز طول می‌کشد؟
در نمونه‌های بالا جملۀ نخست، به‌درستی و جملۀ دوم به‌اشتباه علامت‌گذاری شده است.
در برخی موارد برای جداکردن عنوان‌‌ها از یکدیگر پس از حروف و اعداد از نقطه استفاده می‌شود؛ مانند: 1. 2. 3. و… یا الف. ب. ج. و… .
ویرگول
یکی دیگر از ساده‌ترین و مهم‌ترین نشانه‌های نگارشی، ویرگول (کاما) است. این علامت نشانۀ مکث کوتاه و ارتباط میان اجزای دو طرف آن است. نشانه یا علامت ویرگول بسامد بالایی دارد و همین ویژگی باعث شده است گاهی از آن به‌اشتباه یا بیشازاندازه استفاده شود. در زبان فارسی کاربردهای آن عبارت‌اند از:
میان دو جملۀ پایه و پیرو باید ویرگول گذاشت؛ مانند این جمله: «اگر زودتر حرکت می‌کردم، به قرارم می‌رسیدم.»
برای برقرارکردن ارتباط بین کلمه‌ها، عبارت‌ها و جمله‌ها، هنگامی که از آن‌ها نام می‌بریم، این نکته مهم است که همیشه پیش از آخرین مورد «و» می‌آید و هرگز نباید قبلِ «و» از ویرگول استفاده کرد.
برای نمونه به این جمله توجه کنید: «افزایش نرخ تورم، کاهش قدرت خرید مردم، افزایش‌نیافتن حقوق کارمندان، نوسان نرخ دلار و تغییر سالانۀ کرایه‌خانه از بزرگ‌ترین مشکلات اقتصادی کشور هستند.»
در دو طرف جمله یا عبارتی که به‌صورت وصف، عطف، بدل، توضیح و دعایی گفته می‌شود.
به کاربرد ویرگول در جمله‌های زیر دقت کنید:
آیت‌الله طباطبایی، خدا رحمتشان کند، دانشمند بزرگی بودند. (دعایی)
خانم دکتر محمدی، رئیس بیمارستان، امروز از سفر بازگشت. (بدل)
خانم صبوری معلم ما، که بسیار هم انسان شریفی بود، متأسفانه درگذشت. (وصفی)
این نکته را باید در نظر داشت که اگر جمله‌ای بدلی و… طولانی بوده یا در جملۀ اصلی ویرگول به‌کاررفته باشد، از خط‌فاصله استفاده می‌شود.
پس از گروه قیدی در آغاز جمله بهتر است ویرگول گذاشته شود؛ به‌عنوان‌مثال، به این جمله توجه کنید: «سرانجام، کار خودش را کرد و از زندان فرار کرد.»
برای پیشگیری از اشتباه در خوانش، گاه بین دو کلمه یا عبارت مستقل که ممکن است پیوسته خوانده شوند، از ویرگول استفاده می‌شود.
برای نمونه، جملۀ «استاد، غلام‌حسین یوسفی را ادیبی برجسته معرفی کرد»، به‌کارنبردن ویرگول پس از استاد، جمله به‌اشتباه خوانده می‌شود.
گاهی این اشتباه در خوانش می‌تواند به‌دلیل وجود دو واژۀ مشابه پُشتِ‌هم باشد؛ مانند «با این حساب، حساب ما جدا از شماست.» مشاهده می‌کنید که در این جمله نیز بدون گذاشتن ویرگول، جمله بد خوانده می‌شود.
برای جداکردن اطلاعات کتاب‌شناختی، اعداد، نشانی و… نیز ویرگول گذاشته می‌شود.
به نمونه‌های زیر توجه کنید:
شیراز، بولوار جمهوری اسلامی ایران، ساختمان مدیریت دانشگاه شیراز، شتاب‌دهندۀ کوانتوم.
در جلدهای 1، 2، 3 و 4 این کتاب به روان‌شناسی زبان اشاره شده است.
در سال 1357، هزاران ایرانی انقلابی کشته شدند.
در صفحه‌کلید (کیبورد کامپیوتر یا لپ‌تاپ) می‌توانید با فشردن کلیدهای shift+T نویسه ویرگول را تایپ کنید.
نقطه‌ویرگول
یکی دیگر از نشانه‌های مهم نگارشی، نقطه‌ویرگول (نقطه‌کاما) است. این علامت نشانه مکث یا درنگی بیشتر از ویرگول و کمتر از نقطه است. نقطه‌ویرگول بسامد بالایی ندارد و کاربردهای آن اندک است. تنها هنگامی‌که برای رفع ابهام ازجمله به آن نیاز باشد، استفاده می‌شود.
در زیر به کاربردهای آن در زبان فارسی اشاره می‌شود:
هنگامی‌که جمله‌ای تمام شود، اما پس‌ازآن بخواهیم توضیحی به دنبالش بیاوریم، به جای نقطه از نقطه‌ویرگول استفاده می‌کنیم؛ مانند این جمله: «این تمرین‌ها اگر به‌طور مرتب انجام شوند، به نتیجه موردنظر خواهید رسید؛ حتی اگر زیر نظر مربی نباشد.»
پیش از واژه‌های توضیحیِ زیر در جمله‌های مرکب، نقطه‌ویرگول گذاشته می‌شود: «یعنی»، «مانند»، «برای مثال»، «بنابراین»، «درنتیجه»، «ازاین‌رو»، «چنان‌که»، «باوجوداین»، «در این صورت»، «بااین‌حال»، «بااین‌همه»، «برای نمونه»، «به فرض»، «زیرا» و «همان‌طورکه» و «پس».
در صفحه‌کلید (کیبورد لپ‌تاپ یا کامپیوتر) می‌توانید با فشردن کلیدهای shift+Y نویسه نقطه‌ویرگول را تایپ کنید.
نوشتن علائم نگارشی در word
نگارش ویرگول (،): Shift+T
نگارش نقطه‌ویرگول (؛): Shift+Y
نگارش ([): Shift+O
نگارش (]): Shift+I
نگارش گیومه («): Shift+K
نگارش گیومه (»): Shift+L
حرکت‌گذاری (اعراب‌گذاری) در word
نگارش تشدید (اّ): Shift+F
نگارش فتحه (اَ): Shift+A
نگارش کسره (اِ): Shift+D
نگارش ضمه (اُ): Shift+S
نگارش تنوین (اً): Shift+Q
نگارش تنوین (اٍ): Shift+E
نگارش تنوین (اٌ): Shift+W
نگارش همزه (ۀ): Shift+G
نگارش همزه (أ): Shift+N
نگارش همزه (إ): Shift+B
نگارش همزه (ؤ): Shift+V
نگارش همزه (ء یا ئ): Shift+M
نگارش (ة): Shift+Z
درّ غلطان زبان فارسی بر بام غلتان
در حال حاضر افزونه «ویراستیار» قابل‌نصب روی نرم‌افزار «وُرد» شرکت ماکروسافت است تا به غلط‌گیری و ویرایش متون تایپ‌شده بپردازد؛ اما به‌راستی غلط‌های فراوان املایی در میان ما ایرانیان را می‌توان فقط به مشکل کم‌سوادی و خطاهای انسانی ربط داد یا باید به مشکلاتی در ساختار خط فارسی هم اشاره کرد؟
مشکلات خط فارسی
در حال حاضر از خط عربی برای نگارش زبان فارسی استفاده می‌کنیم که در نوع خود محاسن و البته مانند هر خط دیگری معایبی هم دارد؛ اول اینکه، زبان فارسی ریشه هندواروپایی دارد و زبان عربی از ریشه عبری و سامی برخاسته است؛ درنتیجه این دو زبان ازنظر دستوری و آوایی تفاوت‌های بنیادینی با یکدیگر دارند.
هم‌آوابودن چند حرف
در زبان عربی تمام حروف تلفظ‌های متفاوتی با یکدیگر دارند؛ اما هنگامی‌که این حروف وارد زبان فارسی شدند، همه به یک‌شکل تلفظ می‌شدند.
این حروف هم‌آوا در خط فارسی عبارت‌اند از: «ق-غ»، «س-ص-ث»، «ز-ذ-ظ-ض» و «ت-ط». به همین ترتیب، دانش‌آموزان در سنین پایین، همیشه در نوشتن املا مشکل دارند؛ به این دلیل واژه‌هایی مثل قسطنطنیه، انضباط و… همیشه گمراه‌کننده و آزاردهنده هستند.
بدون علامت‌بودن حروف
در زبان عربی، بیشتر واژگان به‌همراه علامت‌های صدادار نوشته می‌شوند. این اعراب‌گذاری به شما کمک می‌کنند تا در خواندن این واژگان دچار مشکل نشوید؛ مثلا: «اَلعَرَبیَه».
اما در خط فارسی ما واژگان خود را نشانه‌گذاری نمی‌کنیم؛ به‌عنوان‌مثال، واژه دوحرفی «یخ» می‌تواند به سه شکل «یَخ، یِخ و یُخ» خوانده شود. درنتیجه، برای جلوگیری از به‌اشتباه‌افتادن، تنها راه چاره تکرار و به‌خاطرسپردن تلفظ و املای هزاران واژه است.
این مسئله، به‌خصوص در افراد کم‌سواد، مسن و کم‌سن بسیار مشکل‌ساز است و خواندن و نوشتن را برای افراد تا حدودی دشوار می‌سازد.
مناظره‌ها و بررسی‌های مفصل ده‌ها‌ساله نشان داده است که به‌هیچ‌عنوان نمی‌توان به تغییر خط فعلی زبان فارسی بپردازیم؛ اما شاید بتوانیم با تغییراتی در رسم‌الخط، استفاده از این خط را برای فارسی‌زبانان آسوده‌تر کنیم.
با تشکر از خانم‌ها حفیظی، دیانی، رئوفی (ویراستاران محترم روزنامه وزین «اصفهان‌زیبا»)
