به گزارش اصفهان زیبا؛ «شهر اصفهان تنها در چند خیابان و محله مرکزی شهر خلاصه نمی‌شود.» این جمله‌ای است که شاید شما هم آن را از زبان این و آن شنیده یا در کتاب یا روزنامه‌ای خوانده باشید.
جمله‌ای که به‌وضوح تأکید بر این دارد که شهر تاریخی اصفهان تنها دروازه‌دولت، چهارباغ، میدان نقش‌جهان، چهارباغ پایین و میدان انقلاب یا مسجد جامع و محدوده اطراف آن و… نیست و یک گردشگر یا حتی شهروند اصفهانی باید برای مواجهه با لایه‌های عمیق‌تر و زیرین این شهر، کمی از محدوده مرکزی آن فاصله بگیرد و به قلب خیابان‌ها و محله‌ها و کوچه‌هایی بزند که اگرچه شاید نامشان کمتر شنیده شده، اما سهم مهمی در شکل‌گیری هویت و تاریخ اصفهان دارند.
ازجمله این محله‌ها، محله تاریخی «ابر» سمت شرقی شهر اصفهان است که با برخورداری از پیشینه تاریخی طولانی تا پیش از ورود اسلام به ایران، به‌عنوان یکی از هسته‌های مهم شهر اصفهان شناخته می‌شود. گزارشی که در ادامه می‌خوانید، حاصل گشتوگذاری کوتاه در این محله تاریخی است.
محله ابر از سمت شرق با میدان اریسون، از جنوب با بلوار جی غربی و خیابان اریسون و از غرب با خیابان الله‌اکبر محدود شده و با محله‌های تالار، بوزان، شهید رجائی، کنگاز و سلطان‌آباد مجاورت دارد و آسان‌ترین مسیر برای رسیدن به آن، این است که از بزرگراه آقابابایی خودتان را به بلوار جی غربی برسانید و از آنجا وارد خیابان شهدای ابر شوید.
در بدو ورود به محله با خیابان‌ها و کوچه‌هایی آرام پر ازدحام روبه‌رو می‌شوید که در ظاهر تفاوت چندانی با سایر خیابان‌های فرعی و معابر شهر ندارند. چنانکه گویی همه بر اساس الگویی ثابت، مشخص و از پیش تعیین‌شده ساخته شده‌اند و قرار نیست ویژگی‌ها و مختصات خاصی مطابق با پیشینه و هویتشان برای آن‌ها تعریف شده باشد.
چند سوپرمارکت نسبتا کوچک، یکی دو مغازه قهوه‌فروشی (که در سال‌های اخیر پای ثابت اکثر محله‌ها و خیابان‌های شهر شده)، دو پارک محلی کوچک با چند نیمکت فلزی و تکه‌های پراکنده چمن‌کاری‌شده و گنبد آجری‌رنگ و عاری از تزیینات مسجد امام حسن مجتبی (ع) اولین تصویری است که از محله ابر در ذهن ساخته می‌شود.
خانه‌های کوچک و بزرگ نوساز با نماهای مختلف سنگی یا آجری در کنار هم به‌صف ایستاده و با سایه سنگینی که بر سرخانه‌های قدیمی محله انداخته‌اند، بافت مسکونی محله را تشکیل داده‌اند.
ردپای ابر در منابع تاریخی
آن‌طور که در سایت «شهدای ابر» به نقل از «سیدحسام سیدحسینی قهه» که تحقیقاتی را درباره این محله انجام داده آمده است، ابر (ابهر) از نام مقدس باستانی اپرم به معنای بعد از این، در آینده، آینده‌ساز، جاودانه گرفته شده است.
این محله پیش از اسلام مورد توجه علمای زرتشتی و در اوایل دوره اسلامی هم مورد توجه علمای اسلامی قرار داشته است و پیشینه آن را می‌توان به آن دوران مربوط دانست.
«لطف‌الله هنرفر» از اصفهان‌شناسان برجسته معاصر نیز در آثار خود از قریه «ابهر» به‌عنوان یکی از قریه‌های «جی» (نام اصفهان قدیم) یاد کرده است.
جالب اینکه در لغت‌نامه دهخدا، ابهر شهرکی از نواحی اصفهان معرفی شده و عده قابل توجهی از فقها و محدثین به آن منسوب دانسته شده‌اند.
همچنین ذکر شده است که ریشه واژه «ابهر» می‌تواند به معنی «پیچیدگی کمان» یا از «بهر» به معنی «بسیار» باشد. همچنین ابهر مرکب از «آب» و «هر: آسیاب» است؛ زیرا در آن (محله) «آسیاب آبی» بوده است.
اما در دانشنامه جغرافیایی «مُعْجَم‌البُلدان» نوشته «یاقوت حموی» نیز به این منطقه از شهر اصفهان و برخی از علما و اندیشمندان برجسته آن اشاره شده است.
در دوره معاصر هم سید مصلح‌الدین مهدوی در کتاب «اعلام اصفهان» به ذکر علمای این محل پرداخته است که نام برخی از آن‌ها برگرفته از هر دو منبع مذکور عبارت‌اند از «ابوالعباس عبیداللّه بن احمد بن حامد ابهری مؤدب اصفهانی» از محدثین قرن پنجم هجری، «ابوجعفر محمد بن حسین بن ابراهیم بن زیاد بن عجلان ابهری اصفهانی» معروف به «ابوالشیخ» از محدثین قرن سوم هجری، «مولی محمدعلی بن مولی محمّدمؤمن ابهری جی» از خوش‌نویسان اصفهان در قرن یازدهم هجری، «ابوبکر محمد بن احمد بن حسن بن ماجه ابهری اصفهانی» از محدثین قرن ششم هجری، «محمد سعید ابهری» عالم فاضل در قرن یازدهم هجری، «ابوالحسن سهل بن احمد بن عباس ابهری اصفهانی» از محدثین عامه اصفهان در قرن سوم هجری، «ابوزید شکر بن احمد بن محمد بنابی بکر ابهری مؤدّب اصفهانی» از محدثین عامه اصفهان در قرن ششم هجری و «ابواسحاق ابراهیم بن حجاج ابهری اصفهانی».
بد نیست بدانید که در دوران معاصر نیز اشخاص سرشناسی از محله ابر، اثرگذاری‌های قابل‌توجهی بر حیات شهر و شهروندان اصفهان داشته‌اند؛ مثلا مرحوم «حاج عباس فروغی ابری» خیّر بزرگی بوده که در سال 1347 به خرید زمین 10 هکتاری بیمارستان چمران در اصفهان اقدام می‌کند که بعدها از سوی وزارت بهداری وقت توسعه می‌یابد.
محمدعلی فروغی ملقب به «ذکاءالملک» نیز از سیاست‌مداران و دولتمردان و ادیبان مشهور ایران بود که در سال 1304 برای اولین بار به نخست‌وزیری رسید و در دوره اول مجلس شورای ملی رئیس دفتر مجلس شد.
هرچند باید اشاره کرد که به دلایل مختلفی مانند وقوع جنگ‌ها و دست‌به‌دست‌شدن حکمرانی در اصفهان از ترک‌تباران صفوی به قاجارها، منطقه ابر همچون سایر مناطق شهر دستخوش تغییر و تحولاتی جدی شده و چنانکه ذکر شده است، ساکنان بومی (فامیل‌های نسبی و سببی) آن از دوره قاجار در آن شکل گرفته‌اند و ساکنان غیربومی آن پس از دوران انقلاب اسلامی و بعد از دوران دفاع مقدس به جمعیت این محل اضافه شده‌اند؛ به‌ویژه اینکه در سال‌های اخیر جمعیت قابل‌توجهی از مهاجران افغان در محله ابر ساکن شده‌اند.
این نکته نیز قابل ذکر است که عمده تغییرات در قرن چهاردهم هجری و با توسعه روستایی و شهری در اراضی کشاورزی و بافت تاریخی محله ابر رخ داده که پیام‌آور عدم شناخت لازم از اهمیت حفظ و مرمت بافت تاریخی و همچنین حفظ و صیانت از اراضی کشاورزی بوده است.
ردپای تاریخ در محله ابَر
همان‌طور که به بررسی مختصری از سابقه محله ابر در منابع تاریخی پرداختیم، ضرورت دارد که به المان‌های تاریخی در این محله نیز اشاره کنیم که اگرچه در دوران مختلف دستخوش تخریب و آسیب‌های متعدد شده‌اند، اما هنوز می‌توان از آن‌ها به‌عنوان شناسنامه‌ای برای معرفی قدمت این محله بهره‌مند شد.
چنانکه در سایت «شهدای ابر» آمده است، در محله ابر چند حمام قدیمی، غسالخانه و زورخانه‌ای در یکی از این حمام‌ها قرار داشته است. قلعه بزرگ ابر نیز که موقعیت آن از کوچه شهید کمال فروغی آغاز می‌شده از آثار شاخص در این محله به شمار می‌رفته است.
شبستان و ایوان‌های مسجد امام حسن مجتبی (ع) و بازارچه هم‌جوارش نیز که از آثار تاریخی مهم محله است دستخوش نوسازی‌هایی نادرست شده و این آثار را از حیث تاریخی و گردشگری با معضلاتی روبه‌رو کرده است.
ابَر امروزی…
همه آنچه تا اینجا در این گزارش درباره محله ابر خواندید را در گوشه‌ای از ذهنتان بایگانی کنید، راه بیفتید و به محله ابر بروید، قدمی در پیاده‌روها، بوستان کوچک و پارک محلی‌اش بزنید، با کاسب‌ها و مردم محله گپ بزنید و بعد آنچه در ذهن دارید را با آنچه در این محله شنیده و دیده‌اید، در کنار هم بگذارید.
بی‌شک شما هم از تضادی که میان این دو تصور در ذهنتان ایجاد شده، متعجب می‌شوید. چرا؟ چون آنچه درباره محله ابر در منابع و کتاب‌های تاریخی آمده یا حتی آنچه در تاریخ شفاهی این محله بر سر زبان پیرمردها و پیرزن‌های محلی جریان دارد با آنچه امروز به چشم می‌بینید تفاوت زیادی دارد.
ابرِ امروزی محله‌ای خالی از المان‌های تاریخی و فرهنگی است، جاذبه گردشگری ندارد و جریان زندگی در آن با محله‌ای که چنین پیشینه تاریخی غنی‌ای در کارنامه‌اش نیست، تفاوت چندانی ندارد.
ابرِ امروزی به دلایل مختلفی مانند کاهش چشمگیر مردم بومی و محلی و جایگزینی آن‌ها با ساکنان تازه‌وارد، تخریب آثار و بناهای تاریخی، توسعه فیزیکی نامتناسب با بافت و هویت محلی، ساخت‌وسازهای یک شکل، نازیبا، غیر چشم‌نواز و ناهماهنگ باسابقه تاریخی محله و بسیاری دلایل دیگر، محله‌ای فاقد جاذبه برای زندگی و گردش است.
اگرچه احداث یکی دو بوستان و پارک محلی طی سال‌های اخیر در قلب محله توانسته قدری بر شور و حال آن بیفزاید، طنین صدای کودکان را حین دویدن و تاب‌بازی و… به صدای ناهنجار موتورسیکلت‌ها و ماشین‌های در حال عبور اضافه کند و پیرمردهای نشسته در کنج خانه را به روی نیمکت‌های فلزی و چوبی بکشاند و به گپ‌و‌گفت عصرگاهی کوتاهی با همدیگر دعوتشان کند، اما هنوز آن‌چنان که شایسته چنین محله‌ای است، تا رشد و آبادانی آن فاصله بسیار است…
بوستان‌های محلی امکان دسترسی به ساکنان سالمند محله‌ها را برای هر عابر و گردشگری فراهم می‌کنند. در محله ابر نیز می‌توانید به‌راحتی و با چند دقیقه گشت‌وگذار در بوستان کوچکی که روبه‌روی مسجد امام حسن مجتبی(ع) قرار دارد با پیرمردهایی که در ساعات میانی روز به آنجا آمده‌اند، گپ بزنید.
یکی از آن‌ها که در دقایق منتهی به اذان ظهر روی نیمکتی نشسته تا برای اقامه نماز به مسجد برود، می‌گوید: «از سی سال پیش در این منطقه روی زمین‌های خودم کشاورزی می‌کردم. حالا چند سالی است که دیگر آبی برای کشاورزی نیست و ما هم بیکار شده‌ایم. پسرم چند وقتی اصرار داشت که زمین‌ها را بفروشیم و برویم جای دیگری زندگی کنیم. ولی من به این محله عادت دارم و نمی‌توانم جای دیگری بروم. زمین‌ها را فروختم و کمی پول به او دادم تا برود تهران…»
پیرمرد حدودا 75 ساله دیگری هم که کمی آن‌سوتر نشسته می‌گوید: «این محله یک زمانی بروبیایی داشت برای خودش. زمین بود. محصولات کشاورزی داشتیم. آب بود. آبادانی بود. اما حالا همه‌اش شده مغازه و خانه. سرگرمی ما هم همین است که روزی چندبار بیاییم اینجا بنشینیم، گپی بزنیم و برگردیم خانه‌مان…»
چنین به نظر می‌رسد که مسجد امام حسن مجتبی (ع) از دیگر پاتوق‌های محلی مردم محله ابر است و البته مشتری‌هایش بیشتر سالمندان محله‌اند تا جوان‌ترها.
خانمی که دارد میز و صندلی‌اش را برای اقامه نماز آماده می‌کند، می‌گوید: «اینجا محله بدی نیست. امن است. قبلا همه همدیگر را می‌شناختند و مثل یک فامیل بودیم. اما حالا غریبه‌ها بیشتر آمده‌اند توی محله و رفت‌وآمدها هم کمتر شده. من اگر بیایم مسجد گاهی همسایه‌های قدیمی‌مان را می‌بینم و سلام و علیکی داریم. وگرنه کسی از کسی خبری ندارد…»
خانم دیگری در تأیید حرف هم‌محله‌ای‌اش می‌گوید: «ما کمتر از ده سال است آمده‌ایم توی این محله و زیاد هم کسی را نمی‌شناسیم…» و خانم جوان‌تری که کمی آن‌سوتر نشسته می‌گوید: «اینجا محله آبا و اجدادی من است و با همسرم مدت دو سال است در خانه قدیمی مادربزرگم در اینجا ساکن شده‌ایم. حال و هوای محله را زیاد دوست نداریم چون بی‌روح و کسل‌کننده است و هر وقت شرایط مالی‌مان بهتر شود از اینجا می‌رویم…»
اما اینکه نگاه مدیریت شهری در این دوره به محله ابر چگونه بوده، سوالی است که مدیر منطقه 15 شهرداری اصفهان در پاسخ به آن می‌گوید: «محله ابر یکی از محله‌های شاخص و مورد توجه مدیریت شهری در این دوره بوده و تاکنون در راستای بازآفرینی شهری بیش از سه بازدید با حضور شهردار اصفهان، معاونان ایشان و کادر مدیریت منطقه از این محله انجام داده‌ایم.»
هوشنگ نظری‌پور ادامه می‌دهد: «همچنین یک بازدید از سوی دستیار ویژه شهردار در امور عمرانی از محله ابر انجام شده و برای بازآفرینی شهری و احیای بافت فرسوده به کمیته کار کمیسیون ماده ۵ ارجاع شده است.»
او با بیان اینکه محله ابر به جز یکی دو خانه تاریخی از بافت تاریخی چندانی برخوردار نیست، اظهار می‌کند: «این محله میزان بافت فرسوده چشمگیری دارد و تلاش مدیریت شهری بر این است که همسو با هویت و بافت محلی آن برای بازآفرینی شهری در محل اقدام کند.»
او اجرای طرح‌های خدمات شهری و رسیدگی به مساجد محله ابر را از اقدامات انجام‌شده در این دوره می‌داند.
