به گزارش اصفهان زیبا؛ حضرت عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام حسن علیه‌السلام بوده که با چهار واسطه به سبط اکبر پیامبر خدا (ص) و خاندان وحی می‌رسد. پدر ایشان، عبدالله بن علی قافه و مادرش هیفا، دختر اسماعیل بن ابراهیم بوده و همواره به القاب شاه عبدالعظیم و سید الکریم ملقب بوده است.
احمد بن علی نجاشی، از بزرگان علم رجال، درباره او چنین بیان کرده است: «هنگامی‌که جنازه او را برای غسل، برهنه می‌کردند، در جیب لباسش نوشته‌ای یافتند که در آن نسبش این‌گونه ذکر شده بود: من ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن علی بن حسن بن علی‌بن ابی‌طالب هستم».
هرچند تاریخ دقیق تولد و وفات حضرت عبدالعظیم در منابع متقدم ثبت نشده، اما در برخی منابع متأخر، تولد ایشان مصادف با چهارم ربیع‌الثانی ۱۷۳ هجری قمری و وفات ایشان ۱۵ شوال ۲۵۲ قمری ثبت شده است. اما اثبات آن نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد.
عبدالعظیم هم‌زمان با دوران حیات پیشوای هفتم شیعیان، امام موسی کاظم در شهر مدینه به دنیا آمد. ایشان دوران حیات پنج تن از امامان یعنی از امام کاظم (ع) تا امام عسکری (ع) را درک کرده است. آنچه مسلم است این است که ایشان محضر امام جواد و امام هادی علیه‌السلام حاضر بوده و از آن‌ها احادیث فراوانی نقل کرده است.
همچنین بنابر نقل کتاب الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، حضرت عبدالعظیم در محضر امام رضا(ع) نیز بوده و از ایشان روایت نقل کرده است. همچنین میرداماد در کتاب «شرعه التسمیه» اذعان کرده که عبدالعظیم حسنی یکی از اصحاب امام حسن عسکری (ع) هم محسوب می‌شده و محضر این بزرگوار را درک کرده است.
منزلت و جایگاه علمی حضرت عبدالعظیم حسنی
عبدالعظیم حسنی از افراد برجسته مکتب امام هادی علیه‌السلام بود. به دستور ایشان به شهر ری وارد شد و در سرداب خانه یکی از شیعیان آن شهر به زندگی پنهانی روی آورد. امام هادی (ع) از مردم خواسته بود تا سؤالات خود را نزد عبدالعظیم حسنی ببرند و پاسخ را از او جویا شوند.
این امر به‌خوبی نشان‌دهنده آن است که حضرت عبدالعظیم در عصر خود، مجتهد توانمندی بوده که بر اساس اصول و قواعدی که از اهل‌البیت آموخته بود، توانایی اجتهاد و استخراج دیدگاه‌های اسلام ناب را داشته و لذا تنها یک راوی احادیث اهل‌بیت نبوده، بلکه او یکی از علمای بزرگ خاندان رسالت بوده که پس از معصومین (ع) با توانایی علمی خود که مورد تأیید و تصدیق امام هادی علیه‌السلام نیز قرار گرفت، به سؤالات مردم پاسخ می‌داده است.
جایگاه معنوی و منزلت باطنی حضرت عبدالعظیم علیه‌السلام چنان بود که هنگام سفر حضرت عبدالعظیم به سامرا، امام هادی(ع) او را تصدیق کرد و خطاب به او فرمود: «یا ابا‌القاسم! تو به‌حق ولیّ ما هستی. تو همان دینی را که پسندیده خداست، انتخاب کردی. خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند». این حدیث به حدیث «عرضه دین» مشهور است.
از سویی دیگر در روایتی، فضیلت زیارت مزار آن بزرگوار با فضیلت زیارت سیدالشهدا(ع) برابر دانسته شده است. شیخ‌صدوق به نقل از محمد بن یحیی عطار، یکی از اهالی ری، این‌گونه نقل کرده است که «خدمت امام هادی علیه‌السلام رسیدم. ایشان فرمود: کجا بودی؟ گفتم: حسین بن علی علیه‌السلام را زیارت کردم. امام هادی علیه‌السلام فرمودند: بدان که اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین بن علی علیه‌السلام را زیارت کرده باشد».
بررسی و تحلیل حدیث مذکور
آنچه در حدیث فوق، قابل‌بررسی بوده، مطلق یا مقید بودن این روایت است؛ چراکه قطعا مقصود امام هادی علیه‌السلام از بیان حدیث مذکور، این نیست که از فضایل زیارت امام حسین (ع) بکاهد یا در بیان فضیلت حضرت عبدالعظیم مبالغه کند.
از طرفی در بین اصحاب ائمه، افرادی باایمان مستحکم، خلوص نیت، علمی سرشار و… همواره وجود داشته‌اند. اما چرا در بین آن‌ها، فضیلت زیارت مزار حضرت عبدالعظیم، هم‌تراز زیارت فضیلت زیارت امام حسین (ع) دانسته شده است؟
در پاسخ به این سؤال می‌توان گفت که روایت برابری زیارت عبدالعظیم و امام حسین(ع) حدیثی مقید است، نه مطلق و به فضای سیاسی حاکم بر آن مقطع تاریخی وابسته است. توضیح این‌که در آن زمان، اختناق شدیدی جهان اسلام را فرا گرفته بود و جامعه تشیع، زمامداری افراد مستبدی همچون متوکل، معتز و معتمد عباسی را می‌گذراند.
در چنین شرایطی، امام هادی علیه‌السلام به‌منظور پیشگیری از خطرهایی که از سمت حکومت‌های وقت، متوجه شیعیان بود، فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم را با فضیلت زیارت امام حسین علیه‌السلام برابر دانسته تا شیعیانی که آمادگی پذیرفتن خطرپذیری زیارت امام حسین را دارند، پاداش معادل آن را از طریق زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی که خطر کمتری دارد دریافت کنند.
علی‌اکبر غفاری، محقق و مصحح کتب روایی بر این باور است که بر فرض صحت صدور روایت فوق، ظاهرا حکم این روایت، مختص راوی حدیث است که احتمالا اعتقاد چندانی به مقام حضرت عبدالعظیم حسنی نداشته است. هرچند احوالات راوی برای ما معلوم نیست.
غفاری اضافه می‌کند: البته مقام و مرتبه حضرت عبدالعظیم و رضایتمندی اهل‌بیت از او بنا بر اسناد تاریخی و روایات صحیح کاملا معلوم و آشکار است. اما این‌که ثواب زیارت قبر ایشان برای همه افراد، برابر با ثواب زیارت مرقد مطهر سیدالشهدا علیه‌السلام باشد، بعید به‌نظر می‌رسد. اما چنانچه کسی با امید برابری ثواب زیارت ایشان با ثواب زیارت حضرت اباعبدالله الحسین به زیارت قبر عبدالعظیم مشرف شود، ان‌شاءالله خداوند آن ثواب را (براساس قاعده تسامح در ادله سنن و اخبار من بلغ) به او خواهد داد.
تألیفات و آثار عبدالعظیم حسنی
در کتب حدیثی بیش از صد روایت از جناب عبدالعظیم حسنی نقل شده است. همچنین از ایشان کتاب‌هایی به دست ما رسیده است. مانند کتاب «خطب امیرالمؤمنین» و کتاب «یوم و لیله» که شامل اعمالی است که از زبان ائمه با اذکار خاص روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در تمام ساعات روز و شب، مستحبات و واجبات که در آن مطرح‌شده را به جای آورد. همچنین کتابی با عنوان «روایات عبدالعظیم حسنی» نیز شهرت دارد.
شیخ‌صدوق نیز مجموعه روایات ایشان را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم» گردآوری کرده است. ایشان دو روایت از امام رضا (ع)، ۲۶ روایت از امام جواد (ع) و ۹ روایت از امام هادی (ع) را بدون واسطه نقل کرده است. روایات با واسطه ایشان به ۶۵ حدیث می‌رسد.
به‌تازگی در کشور یمن، نسخه‌ای خطی از کتابی به‌نام «احادیث امیرالمؤمنین» به املای القاضی جعفر الیمانی کشف شد که در آن حکمت‌هایی منسوب به امام علی علیه‌السلام به نقل از حضرت عبدالعظیم از امام جواد روایت شده است. این کتاب به همت مؤسسه دار‌الحدیث در سال ۱۴۲۱ قمری به چاپ رسیده و ترجمه این احادیث و شرح آن نیز در دو اثر مستقل منتشر شده است.
به‌عنوان نمونه به چند حدیثی که ایشان از حضرات معصومین نقل کرده‌اند، اشاره می‌شود:
حضرت عبدالعظیم از امام رضا (ع) چنین روایت می‌کند که مسلمان، کسی است که مردم از دست و زبان او آسوده باشند و از ما نیست، آن‌که همسایه‌اش از شر او در امان نباشد.
همچنین عبدالعظیم از امام جواد(ع) نیز چنین روایت کرده است: «هرکسی که از عافیت زیردستانش خشنود باشد، از بالادستش در امان می‌ماند. همچنین ایشان در روایتی دیگر از امام جواد چنین نقل حدیث می‌کند: «برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است».
هجرت به ری
بنابر گزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتضد خلیفه عباسی به‌جهت اذیت، آزار و ترس از قتل و به امر امام هادی از سامرا به ری که از پایگاه مهم عباسیان بود، هجرت کرد.
برخی نیز دلیل این هجرت را زیارت قبر امام رضا علیه‌السلام دانسته‌اند. نجاشی به نقل از خالد برقی نقل کرده که «عبدالعظیم در حال فرار از سلطان به ری آمد و در سرداب خانه یکی از شیعیان ساکن شد. او روز را روزه می‌گرفت و شب را عبادت می‌کرد و مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که آن را قبر یکی از فرزندان موسی‌بن‌جعفر می‌دانستند».
غروب مسافر ری
احمد بن علی نجاشی معتقد است که عبدالعظیم حسنی براثر بیماری درگذشت. بااین‌حال فخرالدین طریحی از عالمان امامیه در قرن یازدهم، قولی را درباره زنده‌به‌گور شدن عبدالعظیم نقل کرده است. هرچند واعظ کجوری چنین نوشته است که در کتاب «رجال و انساب» از احوال حضرت عبدالعظیم تفحص نموده و از شهادت او، خبر صحیح و موثقی نیافته است.
