جهانی‌ترین میدان نصف جهان

میدان نقش جهان قلب شهر و حکومت صفویه بوده است. تمام اتفاق های مهم سیاسی، اجتماعی و حتی اقتصادی در آن رخ می داده است و همچنان فضای مهمی برای شهر اصفهان است.

می توانید در این میدان گردش و تماشا و خرید کنید و با خواندن ادامه متن ببینید که چطور می شود از زاویه های متفاوتی به این میدان نگاه کرد.

نکته کاربردی گردشگرانه

از میدان نقش جهان در ساعات مختلف روز دیدن کنید. به خصوص خلوتی و خنکی صبح زود و زندگی شبانه اش را از دست ندهید.

هنگام دیدن بازار میدان، راسته ها و کاروانسراهایی که درشان به بازار باز می شود را هم ببنید. بهترین نمای میدان زمانی است که از کوچه پشت مطبخ وارد شوید و یا از سر در قیصریه. دیدی کلی و با ابهت از بنا را از این زوایا خواهید داشت.

جاذبه‌های مشابه این بنا، میدان امیرچخماق یزد، میدان شاه قزوین، میدان توپخانه تهران است. در این بنا احتمالا باغی به نام نقش جهان بوده است.

کارکرد پیشین آن، میدان رژه سربازان، بازی چوگان، بازارهای موقت و کارکرد فعلی این بنا، میدان و فضای باز شهری می‌باشد. سال ثبت ملی این مکان تاریخی به شماره 101 و سال ثبت جهانی آن به شماره 1358 است.

نام‌های پیشین این بنا شامل میدان شاه، میدان نقش جهان که در دوره صفوی و سازنده آن شاه عباس اول می‌باشد.

تاریخ ساخت این اثر در سال 1054 قمری و 1633 میلادی، و ابعاد آن، 505 در 160 مترمربع است.

در زمان صفوی یک نهر آب دورتا دور میدان وجود داشته است که آب از کوچه پشت مطبخ و از مادی جوب شاه _واقع در خیابان شیخ بهایی کنونی_ به آن وارد می شده و پس از دور زدن میدان و پر کردن حوض های جلوی مسجد امام و سردر قیصریه، جلوی سردر قیصریه به یک مادی زیرزمینی می ریخته است و می رفته که باغ های شرق اصفهان را آبیاری کند. چنار های دورتادور میدان هم بسیار معروف بوده است که تا زمان قاجار سایه دلپذیری فراهم می کرده اند.

شکل‌گیری

هنگامی که شاه عباس اول در سال 977 هجری خورشیدی ( 1006 ه.ق / 1598 م) اصفهان را به پایتختی تعیین کرد، در نظر داشت عناصری جدید جایگزین عناصر اصلی بافت کهن شهر اصفهان کند.

او به جای تخریب بافت قدیم شهر تصمیم گرفت شهر را به اطراف گسترش دهد و مناسب ترین جهت توسعه را سمت جنوب. یعنی در جهت رودخانه زاینده رود یافت و میدان نقش‌جهان را در محلی که ظاهرا پیش از این باغی به نام نقش جهان بوده است ساخت.

شاه عباس در این میدان مسجد جامع عباسی را ساخت و مسجد شیخ لطف الله را که به بیان مدرسه بوده است، با امتداد دادن بازار و اضافه کردن بخش قیصریه میدان کهنه و نو را به هم پیوند داد و عالی قاپو را به عنوان نمای بیرونی حاکمیت و برای ارتباط با جامعه بنا کرد.

یک ویژگی عالی قاپو نحوه جای‌گیری متفاوت آن در میدان نسبت به سه عنصر دیگر است. سردرهای مساجد و قیصریه بازار اطراف میدان را قطع کرده اند، ولی ایوان عالی قاپو روی بازار نشسته است.

در رابطه با سازندگان این میدان عظیم به طور مشخص در سردرِ مسجد شاه به نام استاد علی اکبر اصفهانی و در محراب مسجد شیخ لطف الله به نام استاد محمدرضا اصفهانی اشاره شده است.

زیبایی و شکوه میدان نقش جهان از همان زمان ساخت آن در دوره صفویه موجب تحسین و ستایش اغلب سیاحان و گردشگرانی بوده که از این میدان دیدن می‌کرده اند. تعدادی از سیاحان اروپایی میدان نقش جهان را با میدان‌های مشهور اروپا از جمله ناوونا در رم وسن مارکو در ونیز مقایسه کرده‌اند و آن را از بسیاری جهات از میدان‌های نام‌برده برتر دانسته اند.

میدان نقش جهان در دوره صفوی از لحاظ فعالیتی رونق بسیاری داشته و علاوه بر امور سیاسی و مذهبی که در ابنیه حکومتی و مذهبی پیرامون آن در جریان بود، بازار پیرامون میدان و فضای باز آن محل کسب و کار و تجارت در مقیاس شهر اصفهان و حتی در مقیاس ایران و جهان بودند و افراد مختلف، از دستفروشان گرفته تا تاجران بزرگ جهان در آن مشغول به کار و تجارت بودند.

علاوه بر این امور، فضای باز میدان به عنوان یک فضای عمومی محل انجام بسیاری مراسم و آیین ها بود. برای مثال مراسمی همچون رژه‌های نظامی، بازی‌هایی چون چوگان و قپق اندازی. همچنین جشن ها، اعیاد ملی و مذهبی و حتی مراسم تعزیر و مجازات محکومین نیز در این میدان به وقوع می‌پیوسته است.

هنوز دروازه‌های سنگی بازی چوگان در طرفین اضاع جنوبی و شمالی میدان به صورت ستون‌هایی سنگی وجود دارند.

قپق هم چوب بلندی بود كه در ميان ميدان برپا می کردند و بر آن گويی يا جامی زرين يا خربزه و سيب و گاه ظرفی پر از سكه طلا قرار می‌دادند، سپس سواران تيرانداز چابكدست آن را هدف می ساختند و هر كس كه آن نشانه را به تير می‌زد و از فراز به زير می‌انداخت، جايزه ای گرانبها مبی‌گرفت. اين بازی كه از تفريحات گوناگون پادشاهان صفوی بوده است، قپق اندازی نام داشت.

میدان امام/حمیدرضا نیکومرام

شب هنگام نیز این میدان جایگاهی برای سرگرمی‌های شبانه از قبیل بازیگری، خیمه شب‌بازی، تردستی، نقالی، بندبازی، چراغانی و آتش‌بازی بوده است.

شاردن نحوه چراغانی ميدان نقش جهان را به شرح زير توصيف كرده است: در اطراف اين بناهای عالی، پايه و منجنيق هايی از چوب قرار داده‌اند كه روی آنها از پايين تا بالا جای چراغ ساخته شده كه در جشن‌ها و اعياد روی آنها چراغ گذارده روشن می‌كنند و در هيچ كجای دنيا چنين چراغانی ديده نمی‌شود. زيرا تعداد اين چراغ‌ها در حدود 50هزار عدد است.

شاردن در ادامه گفته است: دوره قاجار، دوران افول میدان نقش جهان است. درخت‌های چنار برای درست کردن پایه‌های توپ قطع می‌شوند و درخت های تازه ای به جای آنها می‌کارند. بیشتر غرفه‌های اطراف میدان به سربازخانه تبدیل شده بود و بی توجهی به نگهداری و تعمیر بناهای اطراف باعث خرابی آنها شده بود، ولی در ابتدای دوره پهلوی، با تغییر رویکردها برای آبادی دوباره این میدان تلاش می شود.

او ادامه داد: در همین زمان خیابان حافظ احداث می شود که تحولی بزرگ است و میدان نقش جهان را به شبکه معابر اصلی وصل می‌کند و آن را از انزوا درمی‌آورد. هرچند تعریف خیابان حافظ و سپه که باعث تخریب چهار دهنه بازار شد، به طور کلی در تناقض با تعریف تاریخی این میدان بود و پای ماشین را به این فضای شهری پیاده باز کرد.

بعدها با مشخص شدن اثرات سوء این تصمیم و با تاکید یونسکو بر ضرورت پیاده‌روسازی میدان نقش جهان در دهه شصت، به مرور از ورود خودرو به میدان جلوگیری شد و در سال‌های اخیر تلاش برای پیاده‌روسازی معابر اطراف آن مانند خیابان سپه آغاز شده است.

بدو ورود

میدان نقش جهان یک وسعت دلپذیر است. در عین بزرگی اش که در نگاه اول به چشم هر بیننده ای می آید، عظمتش هراس انگیز نیست.

بزرگی اش را به شما تحمیل نمی‌کند و با تناسب انسانی و مصالح آجر، کاشی و چوبش بیشتر یک آغوش باز و مهربان است.

بسته به اینکه از کدام ورودی وارد شوید درخشش یکی از چهار نگینش چشم شما راخواهد گرفت: مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد امام، عالی قاپو یا سردر قیصریه.

راهنمای گردشگری

میدان پانصد ساله نقش جهان، جایی است که بدون دیدن آن نمی توان گفت که واقعا اصفهان را دیده اید. یک میدان 505 در 160 متری با ساختاری ساده: یک بازار دو طرفه که میدان را دور می زند و روی آن حجره هایی برای استراحت و کار تجار دیده شده است.

در نقاط طلایی این مستطیل متناسب، چهار عنصر اصلی مسجد، مدرسه، بازار و مقر حکومتی نشسته اند.

دیدن این میدان از سه نگاه جالب است: اول معماری مجموعه نقش جهان که چگونه این اجزا با هم ترکیب شده اند و چشم نواز کنار هم نشسته اند، هر کدام تناسب لازم خود را دارند و از طرفی در کل خوش آهنگ نشسته اند.

خود میدان نسبت طول به عرض و ارتفاع درستی دارد و بیش از حد کشیده یا عریض یا بلند به نظر نمی آید. از طرفی با ترفندهای معمارانه، شما جداره های بلند میدان را که سه برابر قد یک انسان بلند قد ارتفاع دارند را متناسب و صمیمی می یابید.

زاویه نگاه دوم، زندگی اجتماعی میدان نقش جهان به عنوان مهم‌ترین فضای باز عمومی شهر اصفهان است.

اگرچه تعدد فعالیت هایی که در آن رخ می دهد نسبت به 500 سال پیش کمتر شده است و دیگر بازی چوگان، رژه های سربازان و چراغانی جشن ها را ندارد، ولی پایگاه بسیاری از رفتارهای اجتماعی اصفهانی هاست و شما می توانید عصاره زندگی اجتماعی مردم و ارتباط آنها با گردشگران را مشاهده کنید.

دریچه سومی که می توان از آن به میدان نقش جهان نگاه کرد، ارتباط آن با محیط اطرافش است و نحوه اتصال آن به بافت پیرامون.

برای این موضوع باید کمی تخیلتان را فعال کنید و به این نکته توجه کنید که پشت بدنه شمالی میدان عرصه ای کاملا تجاری، پشت بدنه جنوبی و شرقی بدنه مسکونی و پشت بدنه غربی که شامل عالی قاپو هم می شود بدنه حکومتی و اراضی دولت خانه صفوی بوده است و میدان نقش جهان مانند حلقه ای اینها را به هم وصل کرده است.

بازار مسگرها اگرچه تعداد کارگاه ها و صدای چکش هایش کمتر شده، ولی همچنان جذاب و پرهیاهو است. در بازارچه حسن آباد در جنوب شرقی میدان هم می توانید کارگاه های بیشتری پیدا کنید که فروش صنایع دستی هم دارند.

مسیر رسیدن

از سه ورودی اصلی و سه ورودی فرعی می توان به میدان وارد شد. ورودی های اصلی از خیابان حافظ، خیابان سپه و بازار (سردر قیصریه) است و ورودی‌های فرعی دو تا از خیابان استانداری قابل دسترسی هستند.

یکی از کوچه پشت مطبخ و دیگری فضای سبز پشت عالی قاپو. یک ورودی دیگر هم از بازارچه حسن آباد در جنوب میدان است که به خیابان فرشادی راه دارد.

دسترسی ها به میدان نقش جهان همه پیاده هستند، ولی پشت مسجد امام و مسجد شیخ لطف و همین طور در خیابان استانداری پارکینگ هایی پیش بینی شده است.

مرکز شهر اصفهان بین خیابان‌های حافظ، استانداری، نشاط و سپه