در میدان نقش جهان، به سمت ضلع شرقی میدان حرکت می کنم. حجره‌ها و مغازه‌های میدان با رقص و حرکت کالسکه‌ها و درشکه‌ها در حرکت دوار فواره‌های حوض میانی میدان و زیبایی طاقچه‌ها و سر درب‌های دلگشا و فوج کبوتران بر گنبدها یادآور پویایی تمدنی عظیم در قلب ایران است که پایتخت فرهنگ و هنر و تمدن ایران زمین خوانده می شود و نقش جهان، عصاره و چکیده معماری و هنر اسلامی و مرکز عرضه هنرهای دستی اصفهان و یادگار شکوه دوران حکومت صفوی در اصفهان است. حالا درست مقابل مسجد شیخ لطف الله ایستاده ام.
این بنای تاریخی در سال 1310 به شماره 105 ثبت شد و در سال 1011 تا 1028 هجری قمری در دوره ی صفویه(شاه عباس اول) ساخته شد. از نظر انعکاس شیخ لطف الله با مسجد جامع عباسی مشابه است. به این صورت که در مسجد جامع عباسی(مسجد امام) از انعکاس صدا و در مسجد شيخ لطف الله از انعکاس نور استفاده شده است.
این بنای تاریخی به خاطر شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم بن علی بن عبدالعال ساخته شده است و بانی آن شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم بن علی بن عبدالعال بوده است.
کارکرد پیشین این بنا مدرسه و مسجد بوده اما در حال حاضر فقط به عنوان مسجد کارکرد دارد. نام پیشین این مسجد، مسجد صدر بوده است.
تنها مسجد در میان تمام مساجد اسلامی که صحن و مناره ندارد، مسجد شیخ لطف الله اصفهان است. از آنجا که مسجد شیخ لطف الله عبادتگاهی برای درباریان و خانواده شاه بوده، مناره ای بر فراز آن احداث نشده تا عامه مردم به این مسجد نیایند. حتی برای اجتناب از پیاده روی از میان میدان، شاه عباس برای رسیدن به مسجد، دستور ساخت تونلی مخفی میان میدان، از عالی قاپو به مسجد را صادر کرد. هنگام رسیدن به ورودی مسجد، یک نفر باید پیاده از طریق گذر از پیچ‌های دور تا دور می گذشت تا در نهایت به ساختمان اصلی برسد.
در طول مسیر نگهبانان ایستاده بودند و هدف از این طرح، محافظت از زنان حرمسرا بود. در ورودی اصلی مسجد نیز نگهبانان ایستاده بودند و درب‌های ساختمان همیشه بسته نگه داشته می شدند. امروزه این درها به‌روی بازدیدکنندگان باز هستند و مسیر گذر پایین میدان دیگر استفاده نمی شود.
نکته کاربردی گردشگرانه
امکان بازدید از مسجد شیخ لطف الله همه روزه به غیر از روزهای تعطیل و ایام سوگواری صبح ها ساعت 9 تا 12:30 و بعدازظهرها ساعت 14 تا 18 وجود دارد. برای بازدید از مسجد شیخ لطف الله ابتدا باید بلیت را از گیشه بلیت فروشیِ کنار مسجد تهیه کرد. قیمت بلیت برای اتباع داخلی سه هزار تومان و برای اتباع خارجی بیست هزار تومان است.
مقدمه
اصفهان علاوه بر اینکه یکی از قطب های گردشگری تاریخی است، شهر مساجد تاریخی هم شناخته می‌شود و یکی از قطب‌های مهم گردشگری زیارتی نیز به شمار می رود. مسجد شیخ لطف الله که در میدان پرشکوه نقش جهان واقع است، یکی از این مساجد است که به فرمان شاه عباس اول و برای تجلیل از شیخ لطف الله ساخته شد و برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص یافت.
ساخت این مسجد در مدت هجده سال با معماری استاد محمدرضا اصفهانی در قرن یازدهم هجری قمری به اتمام رسید؛ مسجدی بدون مناره و شبستان ورودی با تزئیناتی شگرف که بی‌تردید یکی از شاهکارهای معماری اسلامی است و درواقع مکانی برای نیایش است.
پیش از ورود
مسجد شیخ لطف الله شاهکار معماری استاد محمدرضا اصفهانی، فرزند استاد حسین بنای اصفهانی است. جلو خان مسجد از ضلع شرقی میدان آغاز می شود و کمی عقب نشینی دارد. با بالا رفتن از چهار پله به قسمت سردر می رسم که قسمت پایینی دیوارها و سکوهای بزرگ کناری آن پوشیده از سنگ مرمر زرد است. درب ورودی مسجد از چوب چنار یکپارچه و به صورت دو لنگه ساخته شده است که حدود چهارصد سال عمر دارد.
کتیبه بزرگ سردر مسجد از کاشی لاجوردی معرق است که رقمِ آن نشان می‌دهد این کتیبه تا پایان سال ۱۰۱۱ قمری هجری ساخته شده و در سال ۱۰۱۲ هجری به خط ثلث سفید و به قلم علیرضا عباسی، مزین شده است. دو كتیبه دیگر را به خط نستعلیق در بالاى پنجره ای در سردر مسجد می بینم که بر آنها «مایه محتشمى خدمت اولاد على است» آمده است. مقرنس کاری های کم نظیر سردر ورودی مسجد و کاشی های هفت رنگ قسمت‌های پایین‌تر آن با نقوشی از گل و گلدان چشم‌نوازی می کند و تفصیل و پیچیدگی با سادگی پیوند خورده است.
بدو ورود
یکی از تفاوت‌های این مسجد با دیگر مساجد، نداشتن شبستان ورودی (حیاط) است و ورود به آن از طریق پله میسر است.
به نظر می رسد نبود شبستان یا صحن ورودی، به سبب رعایت تقارن در میدان نقش جهان باشد؛ چراکه این مسجد دقیقا روبه‌روی عمارت عالی قاپو قرار گرفته است و این مسئله سبب شده که نتوان صحن یا حیاطی رو به قبله که برای نمازگزاری قابل استفاده باشد، برای آن طراحی کرد.
مسیر رسیدن
اگر از جنوب وارد اصفهان می شوید، به اولین میدانی که می رسید، دروازه شیراز (میدان آزادی) است. از آنجا باید خود را به دروازه دولت(میدان امام حسین) برسانید . اگر از طرف شمال وارد اصفهان می شوید، از طریق جاده تهران تا اصفهان که چهار بانده و کیفیت آن مناسب است، به بزرگراهی به نام بزرگراه کاوه (اتوبان کاوه) وارد می شوید و باید مسیر مستقیم را ادامه دهید تا به دروازه دولت یا همان میدان امام حسین(ع) برسید.
سپس به خیابان سپه وارد می شوید و این خیابان را به‌صورت پیاده یا با ماشین تا انتها طی می‌کنید؛ سمت راست چهارراه خیابان استانداری است. سمت چپ چهارراه، خیابان حکیم است که می توانید ماشین خود را در پارکینگ حکیم پارک کنید. سپس باید مسیر روبه‌روی چهارراه را که پیاده رو است تا انتها طی کنید و به این ترتیب به میدان نقش جهان وارد می شوید.
در چهار ضلع این میدان پرشکوه صفوی، چهار بنای شاخص تاریخی قرار گرفته‌اند: بازار قیصریه در ضلع شمالی، عالی قاپو در ضلع غربی، مسجد جامع عباسی در ضلع جنوبی و مسجد شیخ لطف‌الله در ضلع شرقی میدان.
ضلع شرقی میدان نقش جهان، روبه‌روی عمارت عالی قاپو
راهروی ورودی
پس از عبور از درب ورودی به فضای هشتی می رسیم. این راهروی ۲۸ متری با کاشی‌های هفت رنگ با رنگ غالب آبی و سبز بسیار زیباست. پس از طی کردن چند قدم، در سمت راست پنجره مشبکی به چشم می‌خورد که با گذر از کنار این پنجره و قبل از رسیدن به شکستگی راهرو، دربی در سمت چپ وجود دارد که به شبستان زمستانی راه می یابد که فضای کوچکی برای نمازگزاری در فصول سرد سال بوده است و دارای سقف کوتاه و دیوارها و سقف بسیار ساده و فاقد تزئینات است.
کمی بعد از درب ورودی، همراه با راهرویی با زاویه ۹۰ درجه به سمت راست می پیچیم که در محل شکستگی راهرو پنجره ای از سنگ خارا دیده می شود. این راهرو علاوه بر اینکه مسئله قبله را حل می‌کند، موجب جداکردن تدریجی عبادت‌کننده از فضای شهری و آماده کردن وی برای ورود به شبستان نیز می شود و چقدر زیبا از طریق این راهرو چشمم به نور کم عادت می کند و این نشان از طراحی استادانه فضاست که نبود نور را به فرد گوشزد می کند و او را وارد دنیای نور و رنگ در شبستان می سازد.
جهت بنا نسبت به قبله
یکی از ویژگی‌های شاخص مسجد شیخ لطف الله، چرخش ۴۵ درجه‌ای آن نسبت به محور شمال- جنوب است که اصطلاحا به آن پاشنه می‌گویند. در معماری ايرانی- اسلامی، مساجد به گونه ای هستند که مردم به هنگام ورود به شبستان در جهت قبله قرار می گیرند؛ اما درب ورودی مسجد شیخ لطف الله به سمت ضلع شرقی میدان باز می شود و اگر مسجد را نیز به همین جهت می‌ساختند، با مشکلاتی در جهت‌یابی قبله مواجه می شدند. به منظور حل این مشکل، یک راهرو در بنا ایجاد شده است که از ابتدای ورودی مسجد به سمت چپ امتداد دارد و سپس به سمت راست می‌چرخد.
این به آن معناست که در ظاهر، ساختمان مسجد در شرق است و از نمای خارجی چنین برداشت می شود که دیوار آن در جهت شمال به جنوب است؛ اما در همین دیوار محرابی وجود دارد که رو به قبله است.
جالب اینجاست که در بیرون مسجد اثری از کجی و زاویه دیده نمی‌شود و گنبد کوتاه مسجد به دلیل مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی را نشان نمی‌دهد. اما به محض ورود متوجه چرخش صحن نسبت به نمای خارجی می شویم؛ چرا که پس از گذر از ورودی تاریک، وارد راهروی طولانی متصل به آن می شویم و سپس به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد می‌رسیم.
نمای بیرونی یکی از گنبدهای بسیار زیبای جهان
بنای مسجد شیخ لطف الله بر یک چهار ضلعی استوار است که در ادامه در قسمت های بالاتر به هشت ضلعی تبدیل می شود و در نهایت به صورت یک دایره به ساقه گنبد متصل می شود. گنبد مسجد شیخ لطف الله، مدورترین گنبد جهان، به صورت دو پوسته است و بلندی گنبد تا اندازه‌ای است که در کنار میدان خودنمایی کند و تسلط خود را بر فضا نشان دهد. خمیدگى گنبد از نقطه برآمدگى بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشكیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهاى قطور مسجد تحمل مىكند.
این گنبد که نسبت ارتفاع به دهانه آن کم است، گنبد خفته نام دارد و در نقطه برآمدگی بزرگ گنبد، خمیدگی آن به یکباره به سمت داخل متمایل شده و راس گنبد را شکل داده است. بر روی زمینه نخودی رنگ آن، خطوط اسلیمی باشکوهی دیده می شود که هماهنگی در نقش و طرح و رنگ را به زیباترین شکل به نمایش گذاشته اند. در حالی که بیشتر گنبدهایی که با کاشی پوشیده شده‌اند، به رنگ آبی و فیروزه‌ای هستند، در تزئینات این گنبد از رنگ آبی سیر استفاده شده است.
داخل و خارج این گنبد پوشیده از کاشی های معرق است و کتیبه‌های خط ثلث آن مزین به خط علیرضا تبریزی عباسی است. بدنه خارجی گنبد به یک ستاره هشت گوش که از کاشی های معرق رنگارنگ ساخته شده، منتهی می شود و قله آن به کلاهکی که با کُره هایى منظم مزین شده، می رسد. کتیبه‌ای بر بدنه خارجی گنبد مسجد شیخ لطف الله به چشم می خورد که شامل سوره های شمس و دهر و کوثر است و به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی خودنمایی می کند.
این گنبد روى چندین تاق بلند کنگره دار (دندانه‌دار) قرار دارد و بر فراز آن دایره‌اى به چشم می‌خورد که دارای منفذ است. این منافذ با تزئینات فلزى آراسته شده و شانزده پنجره مشبک را به وجود آورده اند. این پنجره‌ها از یک جفت شبکه برخوردارند که یکی را در داخل و دیگری را در خارج کار گذاشته اند و هر یک از این شبکه ها دارای نقش های اسلیمی برجسته ای هستند که در آنها فضاهای پر و خالی متناسبی وجود دارد.
پنجره های مشبک علاوه بر تامین روشنایی و تهویه بنا، نقش مهمی را در ایجاد یک فضای روحانی در مسجد ایفا می‌کنند. در تمام طول روز قسمتی از تابش خورشید از طریق پنجره‌ها وارد فضای داخلی شبستان می‌شود و نور مهارشده مورد نیاز را تامین می‌کند.
نمای داخلی زیباترین گنبد اصفهان
به قول باخ که می‌گوید: «ما همه فقط سایه‌ای هستیم؛ چرا که فقط آنجا که نور هست، می تواند سایه‌ای وجود داشته باشد.» در این مسجد نیز به دلیل نورپردازی خاص آن تقریبا سایه‌ای از ناظر ایجاد نمی شود و می توان گفت به نوعی منِ مادی از بین می رود و فرد غرق در فضای روحانی می شود؛ خود را فراموش کرده و متوجه امری والا می شود که در بیرون از این بنا به این کیفیت دست نمی یابد.
استاد محمدرضا بنا اصفهانی، می‌توانست با گذاشتن گشودگی های بیشتر، نور بیشتری به داخل هدایت کند؛ ولی این هنرمند توانا با گذاشتن همین میزان گشودگی قادر به ارائه نقوش بیشتر به ما شده؛ یعنی با انتقال نور مهار شده روی کاشی‌ها توجه ما را به تک تک آنها جلب می‌کند و برای ناظر جهانی مجرایی ساخته که طبیعت آن در نقوش دیوارها تعریف شده و نوری که از بالا آمده، به مثابه نور هدایت الهی است که فضای تاریک این جهان طبیعی کوچک را به او می‌نمایاند.
زیباترین قسمت گنبد، طاووسی است که در مرکز داخلی آن طراحی شده است و نور وارد شده از طاق بالای درب ورودی مسجد، پرهای آن را تکمیل می کند. کشیدن اشکال حیوانات در مساجد، امری حرام به شمار می رود؛ اما در غروب آفتاب طاووسی بر روی گنبد شکل می گیرد که خود چشم‌اندازی جالب به شمار می‌رود. یکی از نکات جالب این گنبد تغییر رنگ آن در طول روز است: به هنگام صبح به رنگ خاکی، در ظهر به رنگ صورتی و در زمان غروب به رنگ خاکستری دیده می شود.
ساقه گنبد مزین به کاشی‌هایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته است و دو کتیبه بزرگ در کمربندی داخل گنبد به خط رضا عباسی وجود دارد که کتیبه کمربندی اول، شرح آداب ورود به مسجد از قول پیامبر اسلام است که در انتهای آن چنین نوشته شده است: «کتبها علی رضا العبّاسی فی ۱۰۲۵» و کتیبه کمربندی دوم تمام آیات سوره جمعه و سوره نصر را در بر دارد و با این عبارت «کتبها علی رضا العبّاسی غفر الله ذنوبه» خاتمه می‌یابد.
بعد از این کتیبه ها ۳۲ نقش لوزی شکل در گنبد به چشم می‌خورد و هر چه به مرکز گنبد نزدیک می شویم، اندازه آنها کوچک‌تر شده و باعث می‌شود گنبد، مرتفع‌تر به نظر رسد.
مسجد شیخ لطف‌الله/علی خدایی
دیوار و سقف مسجد
دیوارهای مسجد شیخ لطف الله برای تحمل سنگینی و فشار گنبد قطورِ آن ساخته شده اند. کف مسجد از سطح میدان بالاتر است. در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر، مرمر به کار رفته و بقیه قسمت های جلوخان و سر در با کاشی های خشتی الوان و معرق زینت یافته اند.
کاشی‌کاری دیوارهای داخلی از پایین با کاشی هفت رنگ است که در قسمت های بالا به کاشی معرق می‌رسد. چهار دیوار گوشه ای و گنبد با کاشی معرق و ازاره و قوس‌های وسط هر دیوار با کاشی هفت رنگ، پوشیده شده‌اند. آبی، سبز، نخودی و سفید رنگ‌هایی هستند که در این بنا دیده می شوند و در ترکیب با نور بیننده را مسحور خود می کنند. تزئینات کاشی هفت رنگ و معرق با نقوش گیاهان بهشتی و هندسی به این مسجد جلوه ای خاص داده اند و استفاده از کاشی لعابی براق در کنار آجرهای مات، ترکیبی تماشایی را از دو بافت متفاوت به نمایش گذاشته است.
تزئینات کاشی‌کاری این مسجد در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده است؛ کاشی‌کاری های دندریتی که به واقع با سیستم عصبی بدن انسان مشابه است. در تزئینات مسجد، نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین كتیبه هایی به چشم می‌خورد كه با خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شده‌اند.
محراب مسجد
چهارطاق نمای فیروزه ای در وسط و چهار طاق نمای گوشه‌ای بنای مسجد را به هشت بخش تقسیم کرده اند و طاق نمای جنوبی محراب مسجد را در آغوش خود دارد که با کاشی‌کارى معرق و مقرنس‌هاى بسیار زیبا تزئین شده است. درون محراب دولوح وجود دارد و «فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا» و نام محمد رضا بن استاد حسین بناى اصفهانى درکنار تاریخ 1028 هجرى دیده مى شود.
این محراب از یک طاق دندانه‌دار تشکیل شده و بر فراز آن نقوش ظریف اسلیمی به چشم می خورد. این تاق از داخل دارای مقرنس‌های صدفی شکل است که به نقوش گیاهی زیبایی منتهی می شود. رنگ تمیز و صاف و استفاده از ترکیبات و خطوط هماهنگ از ویژگی های بارز محراب است که بر گیرایی این قسمت از بنا می افزاید.
وجود راهروی مخفی
نقل شده که برای دسترسی شاه به شیخ لطف الله، راهی زیر زمینی تعبیه شده بود که ملاقات شاه با این عالِم را میسر می‌کرد. این راهرو در میان کاخ عالی قاپو و مسجد قرار داشته و امروزه مسدود است.
کتیبه های مسجد
یکی از ویژگی های مسجد شیخ لطف الله، کتیبه هایی است که عمدتا به خط علیرضا عباسی و یکی از شاگردان او به نام «باقربنا» است که در خطاطی از استاد خود کم نداشت. کتیبه خارجی گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی به ترتیب شامل سوره های شمس و دهر و کوثر است.
بالاى پنجره سر در مسجد دو كتیبه به خط نستعلیق وجود دارد كه یكى از آنها عبارت «مایه محتشمى خدمت اولاد على است» را دربردارد. كتیبه بزرگ و اصلى واقع‌در سر در مسجد به خط علیرضا عباسى است كه با خط ثلث بر كاشی‌هاى معرق نوشته شده است. اطراف محراب کتیبههایى به خط علیرضا عباسى و باقر بنا دیده مىشود.
در این کتیبه ها روایاتى از پیامبر اکرم(ص) و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق(ع) نقل شده است. دو کتیبه فوقانی داخل مسجد نیز هنر دست علیرضا عباسی است. وقت رفتن است، باید از این حالت عرفانی و حس آسمانی و تمنای زمینی فاصله بگیرم و بازگردم، اما به این می اندیشم که شاید استاد محمدرضا اصفهانی در پی ایجاد فضایی متفاوت بود که نه فقط مسجد بلکه حتی پرستش‌گاهی برای همه ادیان و فضایی برای متوجه‌کردن انسان به سوی نوری الهی باشد و قطعا به گفته پوپ «هر کس اهل درک و اندیشه عمیق باشد، نمی‌تواند وارد این فضا شود، بی آنکه تکان و احساس ناشی از رسیدن به حضور به وی دست ندهد.» گویی در زیر این طاق مدور هوش‌ربا و در آغوش رنگ ها و نگارها و منحنی ها و زاویه‌ها و حریر نور، این احساس دوگانه خواهش خاکی و عروج آسمانی به هم آمیخته می شوند.
شیخ لطف‌الله از لبنان تا اصفهان
شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم بن علی بن عبدالعال یا شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی مشهور به شیخ لطف الله میسی، فقیه و دانشمندی از میس لبنان بود که خاندانش فقهای امامیه و ساکن در جبل عامل (مناطق ساحلی و کوهستانیِ جنوب لبنان) بودند.
در ادامه تلاش پادشاهان صفوی در ترویج مذهب تشیع و اکرام و اعظام فقها و دانشمندان شیعه، عده ای از علمای بحرین و جبل عامل، از جمله «شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی»، پدر شیخ بهایی، به ایران دعوت و در این کشور ساکن شدند.
شیخ لطف الله همراه این علما به ایران آمد و ابتدا در مشهد مقدس ساکن شد. وی در مشهد از محضر بزرگانی مانند ملا عبدالله شوشتری استفاده کرد و از جانب شاه عباس کبیر به خدمت آستان قدس رضوی برگزیده شد. شیخ لطف الله بعد از فتنه ازبکان به قزوین رفت و به تدریس مشغول شد.
در نهایت، شاه عباس که آوازه او را بیش از پیش می شنید، از وی دعوت کرد تا به اصفهان بیاید. پس از مقیم شدن شیخ لطف الله در اصفهان، دستور ساخت مسجد و مدرسه‌ای برای وی از سوی شاه عباس صادر شد و مسجد شیخ لطف الله به تدریسِ وی اختصاص یافت و او علاوه بر تدریس به اقامه نماز جمعه در این مسجد نیز می‌پرداخت و نمازگزاران به وی اقتدا می کردند.
توصیفات دیگران
پروفسور «آرتور اپهام پوپ» ایرانشناس معاصر و مشهور امریكایى، در کتاب «سیری در هنر ایران» درباره عظمت صنعت معمارى و كاشی‌كارى مسجد شیخ لطف الله چنین نوشته است: «مسجدى كه در سمت مشرق میدان شاه و مقابل ساختمان عالى قاپو قرار دارد یكى از شاهكارهاى بی نظیر معمارى است كه در سراسر آسیا خود نمایى مىكند. این مسجد زیبا كه همچون جواهرى درخشان در تاریخ معمارى ایرانیان مىدرخشد، مسجد شیخ لطف الله نام دارد.
شاه عباس بزرگ این مسجد را به افتخار پدر زن خود شیخ لطف الله كه یكى از پیشوایان عالی‌قدر آن زمان بود، بر روى خرابههایى كه از بقایاى مسجد قدیمى به جا مانده بود، بنا كرد. در حقیقت میدان بزرگى كه قصر باشكوه عالى قاپو در یک طرف آن قرار داشت، به چنین گوهرى گرانبها در برابر خود احتیاج داشت و شاید همین نكته شاه عباس را برآن داشت تا با ساختن این بنا كه به سختى مىتوان آن را محصول دست بشر دانست، زیبایى میدان را به كمال رساند.»
در کتاب «تاریخ اصفهان و ری» نوشته «محمدحسن جابری انصاری» آمده است: «پیش از بنای مسجد در همین مکان، مسجد کوچه جلو خان قرار داشته است. پس از ساخت مسجد به دستور شاه عباس ابتدا ملا عبدالله شوشتری در آن نماز می‌گزارد و سپس جماعت به شیخ لطف الله واگذار می‌شود.»
مولف «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» (مرحوم دکتر هنرفر) سال 1011 را که در کاشی‌های قدیمی مسجد قید شده، سال شروع بنا می‌داند؛ ولی در کتاب «آثار ملی اصفهان» نوشته «ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی» با استناد به عبارت«امر بانشاء» در متن کتیبه سردر، شروع بنای مسجد سال 1012 اعلام شده و تاریخ اتمام ساختمان و تزئین مسجد در کتیبه محراب سال 1028 ذکر شده است.
محمدمهدی بن رضا الاصفهانی، مولف کتاب«نصف جهان فی تعریف الاصفهان» وضعیت بنا را چنین توصیف کرده است: «مسجد تا کنون بی نقص و خلل مانده الا کتیبه سردرب که خرابی زیادی به آن راه یافته و چون صنایع آن معلوم نبود تا مرمت شود از محل آن را سفیده نموده‌اند و تنها قسمتی از هلال بالای سردرب و دو گوشه آن کاشی هستند که می‌رساند در قدیم تمامی سردرب از کاشی بوده است.»
نویسنده: شیرین مستغاثی، روزنامه نگار
