برج پیزای نصف جهان

منار ساربان، زیباترین و بلندترین منار تاریخی اصفهان و دارای تزئینات آجر و کاشی است؛ اما به نظر می‌رسد که هنوز جایگاه تاریخی و ارزش‌های معماری این سازه به درستی معرفی نشده و شایسته توجه و معرفی بیشتر برای گردشگران است. منار ساربان بلندترین منار تاریخی اصفهان محسوب می‌شود. بسیاری از ما نام برج کج پیزا را (که شروع ساختش به سال 1173 باز می‌گردد و 27 سال کامل شدن این برج به طول انجامیده است) شنیده‌ایم و علاقه داریم که اگر روزگاری سفری به ایتالیا داشتیم حتما از این اثر تاریخی دیدن کنیم؛ اما خوب است بدانیم که منار ساربان در کوچه پس کوچه‌های بافت تاریخی اصفهان از نظر اهمیت گردشگری دست کمی از برج پیزا ندارد. ارتفاع برج کج پیزا 55.86 متر از سطح زمین در پایین ترین قسمت و 56.70 متر در بالاترین سمت است.

در حال حاضر زاویه انحراف برج پیزا در حدود 3.99 درجه از خط عمود است. به نظر می رسد که علت اصلی کج شدن برج پی ریزی روی بستری ماسه ای باشد؛ اما منار ساربان با 54 متر ارتفاع؛ یعنی در حدود یک متر کمتر از برج پیزا اما با قدمتی بیشتر ( اواخر قرن پنجم هجری قمری)، یادگاری برجای مانده از دوران سلجوقیان ( ۴۲۹ هجری قمری تا ۵۷۷ هجری قمری ) است.

بدو ورود

در هنگام ورود به میدان کوچک مجاور منارساربان با یک فضای سبز محدود در بافت مسکونی روبه‌رو می شوید که در کنارش این منار قطور و مرتفع خودنمایی می‌کند. این مناره دارای سه رشته سنگ‌نوشته به خط کوفی بر زمینه کاشی است. بخش اول آن آجر چینی ساده‌ است. بخش‌های دوم و سوم آن دارای تزئینات عالی آجری است. بخش چهارم آن تاج اول مناره‌ است که مقرنس‌های آجری توأم با کاشی فیروزه‌ای دارد. بخش پنجم آن تزئینات آجری است. بخش ششم آن تاج دوم مناره ‌است و بخش هفتم آن تارُک مناره. در قاعده دو تاج این مناره دو کتیبه بسیار زیبا از بهترین رنگ فیروزه‌ای کاشی دیده و خوانده می‌شود.

واژه ساربان در زبان فارسی به معنای شتربان یا نگهبان شتر است و از آنجا که منار ساربان به عنوان یک سازه منفرد، بلند و شاخص از بیشتر نواحی و جوانب بیرون و درون شهر به خوبی قابل مشاهده بوده است، به نظر می‌رسد که کاربری اصلی آن راهنمایی و جهت یابی کاروان ها برای دسترسی به مرکز شهر بوده است؛ از این روی نامش را گذاشته اند ساربان. در سال های اخیر، به خاطر کج شدن، در میان گردشگرانی که به دیدن این منار می روند، به برج پیزای اصفهان معروف شده است.

منارها یکی از سازه های اصلی معماری ایرانی هستند که در دوره های مختلف تاریخی از آنها به عنوان برج آتش یا برج نشانه یا رهنما برای راهنمایی کاروان‌ها در مسیر جاده‌ها و نشان دادن مکان های اصلی بافت شهری و یا به عنوان محل خبر رسانی یا اذان‌گویی استفاده می شده است و بر تمام شهر مشرف بودند اما امروزه به عنوان بنای میراث فرهنگی و جاذبه گردشگری مورد بهره برداری قرار میگیرد.

برخی بر این باورند که این منار نام خود را از نام دژ قدیمی اصفهان یا سارویه وام گرفته و به تدریج سارویه به ساروان و ساربان تغییر شکل داده است. این منار در دوره سلجوقیان تاسیس گردیده است. این بنا در تاریخ 15 آذر 1314 به شماره 232 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید اما این منار ساربان در فهرست میراث جهانی ثبت نشده است.

پیش از ورود

در مسیر منتهی به منار ساربان، فرصت گشت و گذار در بافت تاریخی جوباره فراهم است و بخش‌های بالایی این منار مرتفع از گوشه کنار دیوارها و چارسوها به سوی شما سرمی‌کشد و از فاصله دور و در قیاس با بناهای ثابت اطراف بهتر می‌توان کج بودن منار ساربان را مشاهده کرد.

مقدمه

اگر اصفهان را شهر مناره ها بنامیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. وجود مناره‌های بلند با ارزش تاریخی و معماری همچون منارهای دردشت، منارهای دارالضیافه، منار چهل دختران، منار مسجد علی، مارجنبان، منار برسیان، منار زیار، منار باقوشخانه و منار گلدسته گواهی بر این مدعاست.

توصیفات دیگران

در کتاب «نصف جهان فى تعریف الاصفهان» درباره منار ساربان آمده است: در محله جویباره چند منار وجود دارد. یکى از آنها منار ساربان است که از تمامی این منارها بلندتر و خوش‌نماتر ساخته شده و معتبرتر است. پرفسور پوپ سال ساخت این منار را اواخر قرن پنجم هجرى مى‏داند. در تاریخچه اصفهان آمده که منار ساربان به مناره مسجد على شباهت دارد.

گفته می شود که پیش از این، در کنار این مناره مسجدی وجود داشت که در حال حاضر از بین رفته است. همچنین در زیر منار ساربان فضایی خالی وجود داشته که به عنوان زیرزمین از آن استفاده می‌شده؛ اما در سال 1324 خورشیدی این فضای خالی کاملا پر و مسدود شده است.

درباره علت اصلی کج شدن منار ساربان دیدگاه‌ها متفاوت است؛ اما به نظر می رسد که پایه های این بنا بعد از ساخته شدن به صورت نامتقارن نشست کرده اند و باعث شده تا مناره حدود هشت درجه به سمت جنوب شرقی کج شود. این نشست نامتقارن احتمالا به دلیل اختلالات موجود در پی بنا یا تغییرات سفره آب زیرزمینی یا حتی استفاده از چاهک‌های آب منازل اطراف اتفاق افتاده است.

مسیر رسیدن

برای دیدن منار ساربان باید سری به خیابان کمال اصفهان بزنیم. در انتهاى شمالى محله قدیمی یهودی نشین اصفهان یا جوباره در گوشه یک میدان کوچک، منارساربان همچنان قامت افراشته است.

منار ساربان در شمال محله تاریخی جویباره اصفهان در خیابان کمال قرار دارد.

نویسنده: شاهین سپنتا پژوهشگر میراث فرهنگی