در آیات متعدد قرآن کریم، پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) به‌عنوان مفسران حقیقی قرآن و بیان‌کننده مقصود اصلی آیات الهی معرفی‌شده‌اند. به‌عنوان نمونه در آیه ۷ سوره آل عمران، علم و دانش تأویل قرآن، مختص خداوند و «راسخان در علم» دانسته شده و به استناد بسیاری از روایات، «راسخون در علم»، وجود مبارک رسول خدا (ص) و حضرات معصومین (ع) هستند. / امام حسن
همچنین خداوند در آیه ۴۴ سوره نحل، پیامبر (ص) را به‌عنوان مبین کلام الهی معرفی کرده‌است؛ لذا واکاوی روایات تفسیری ائمه در جهت درک اهداف اصلی نزول آیات، جایگاه بسیار ویژه و مبرزی دارد.
در نوشتار حاضر، روایات تفسیری امام حسن (ع) که در کتب تفسیری همچون مفاتیح الغیب، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، الدر المنثور فی تفسیر بالماثور تألیف اهل تسنن و تفسیر فرات کوفی، مجمع‌البیان، تفسیر صافی، المیزان فی تفسیر القرآن و تفسیر نمونه، تألیف شیعیان، مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است.
آنچه در روایات تفسیری امام حسن (ع) در نگاه اول به چشم می‌خورد، اصل هدایتگری قرآن در تمام اعصار و زمان‌ها در پرتو قاعده عدم تحریف‌پذیری قرآن است. امام حسن (ع) در این زمینه می‌فرمایند: «همه کتاب‌های آسمانی به جز قرآن، تحریف شده و از میان رفته‌اند. تنها قرآن است که شما را به راه درست می‌برد. پس آن را راهبر خود قرار دهید» (دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ج ۱، ص ۷۹).
امام حسن (ع) به دلیل عدم تحریف قرآن، آن را راهبر قطعی انسان و سبب هدایت او معرفی می‌کند. در روایت دیگری ایشان به شأن بی‌بدیل قرآن اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «در دنیا غیر از این قرآن، چیزی نمانده است. پس آن را امام خود قرار دهید تا شما را به هدایت راهنمایی کند. سزاوارترین مردم به قرآن کسی است که به آن عمل کند. هر چند آن را حفظ نکرده باشد و دورترین فرد از قرآن کسی است که به آن عمل نکند؛ هر چند آن را بخواند»(دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ج ۱، ص ۷۹).
انواع روایات تفسیری امام‌حسن مجتبی (ع)
بررسی روایات تفسیری امام حسن (ع) حاکی از آن است که این روایات شامل موضوعاتی همچون تبیین سبب نزول آیات، ذکر فضایل و خواص قرائت سوره‌ها، بیان معانی برخی الفاظ، ارائه مفهوم باطنی برخی آیات (تأویل)، تعیین مصادیق بعضی آیات، بیان آیات الاحکام و تعیین جزئیات داستان‌های قرآنی است.
ایشان همچنین در مواضع گوناگون، پس از ذکر بیاناتی به آیاتی از قرآن استناد می‌کردند که این عمل نیز نوعی تفسیر قرآن محسوب می‌شد.
ذکر نمونه‌هایی از روایات تفسیری امام حسن (ع)
بخش قابل توجهی از روایات تفسیری اهل‌بیت (ع) به تفسیر معنوی یا باطنی قرآن مربوط می‌شود. بدیهی است که قرآن به لحاظ داشتن وجوه گوناگون و اشتمال آن بر ظاهر و باطن، دارای تفسیر و تأویل‌های مختلفی است. البته معانی ظاهری و باطنی قرآن درطول هم قرار دارند و نه در عرض هم؛ لذا اراده هر یک از این معانی به معنای دیگر، لطمه‌ای وارد نمی‌کند.
امام حسن (ع) نیز در برخی از روایات تفسیری خویش به بیان بطون آیات پرداخته‌اند. مثلا ایشان در روایتی، معانی باطنی آیه ۳۵ سوره نور را بیان کرده و اهل‌بیت (ع) را مصداق این آیه ذکر کرده‌اند. ایشان در این خصوص می‌فرمایند: «مثل ما در کتاب خدا همچون چراغدانی در قندیل است. چراغی در آن چراغدان است که آن، محمد (ص) است.
در عبارت “المصباح فی زجاجه” ما آن شیشه هستیم و “یوقد و من شجره مبارکه” علی (ع) است. آن درختی که نه شرقی، و نه غربی است، بیانگر نژادی معروف و بدون ایراد است». ایشان، مفهوم قسمت پایانی آیه را بدین گونه تفسیر کرده‌اند که «خداوند هرکه را دوست بدارد، به ولایت ما هدایت می‌کند».
تبیین الفاظ و مفردات قرآن یکی دیگر از موضوعاتی است که در روایات تفسیری امام حسن (ع) به چشم می‌خورد. مثلا ایشان در روایتی منظور از «اولوالالباب» در آیه ۱۹ سوره رعد را «اولی العقول» یعنی خردمندان ذکر کرده‌اند (بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۲۴۴).
امام حسن (ع) گاهی برای صدور حکم فقهی به آیات قرآن استناد می‌کرده و در این راستا به تبیین آیات الاحکام می‌پرداختند. مثلا از حضرت این‌چنین سوال شد که فردی که انسان گم‌شده‌ای را پیدا کند، آیا می‌تواند او را به بردگی بگیرد یا او انسانی آزاد است؟ امام حسن (ع) با استناد به آیه ۲۰ سوره یوسف به آزاد بودن انسان پیداشده حکم دادند. (ابن‌عربی، احکام القرآن، ج ۳، ص ۱۰۷۸).
ایشان در تعدادی دیگر از روایات تفسیری به بیان علت نزول آیات قرآن پرداخته‌اند. برای مثال، سبب نزول آیه ۶۱ سوره آل عمران را رویداد مباهله ذکر کرده و می‌فرمایند: «پدرم علی، نفس پیغمبر (ص) و من و برادرم، فرزندان ایشان هستیم و منظور از کلمه نسائنا در این آیه، مادرم، حضرت فاطمه (س) است. اهل و آل پیامبر ماییم. پیغمبر خدا از ما و ما از او هستیم. (مجلسی، زندگانی حضرت امام حسن مجتبی، ص ۵۵).
برخی دیگر از روایات تفسیری امام حسن(ع) مربوط به بیان جزئیات داستان‌های قرآن است. بدیهی است که قرآن در پی بیان داستان، آن‌گونه که در کتاب‌های قصه مرسوم است، نمی‌باشد. لذا هیچ داستانی را با تمام جزئیات نقل نکرده و تنها نکاتی را که مایه عبرت و تأمل بوده بیان کرده است.
اما گاهی اطلاع از جزئیات داستان، کمک بسیاری در فهم بهتر آیات می‌کند. برای همین امام حسن(ع) نیز مانند دیگر ائمه علیهم‌السلام، روایاتی درباره بیان جزئیات قصص قرآن بیان داشته‌اند.مثلا ایشان در تفسیر آیه ۳۲ سوره عنکبوت، آنجا که می‌فرماید: «ابراهیم گفت: در این آبادی لوت هست. فرستادگان خدا گفتند: ما به کسانی که در آن هستند آگاه‌تریم.» بیان داشتند که حضرت ابراهیم (ع) با گفتن جمله «لوط در آن شهر است» در پی دفع عذابی بود که قرار شد توسط فرشتگان بر قوم لوط نازل شود.
گونه دیگر روایات تفسیری امام حسن(ع)، تعیین مصادیق آیات است. بسیاری از روایاتی که در تفسیر روایی وارد شده، تفسیر آیه نیست. بلکه درپی تطبیق آیه با برخی از مصادیق و در موارد فراوانی تطبیق بر بارزترین مصداق آن است. مثلا امام حسن(ع) در روایتی، مصداق از واژه ذریه در آیه ۳۴ و ۳۳ آل عمران را اهل‌بیت (ع) ذکر کرده‌اند، آنجا که خدا می‌فرماید: «ان الله اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین* ذریه بعض‌ها من بعض».
ایشان همچنین مصداق واژه شهید در آیه ۴۱ سوره نساء را «حضرت رسول (ص)» و مصداق از واژه مشهود در آیه ۱۰۳ سوره هود را «روز قیامت» عنوان کرده‌اند.
یکی دیگر از مباحث روایات تفسیری امام حسن (ع)، ذکر فضایل و خواص قرائت سوره‌های قرآن کریم است. مثلا ایشان در روایتی فرموده‌اند: «هر کس قرآن بخواند، دیر یا زود یک دعای مستجاب دارد»(مجلسی، بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۲۰۴). یا در روایت دیگری فرمودند: «هرکس هنگام صبح سه آیه آخر سوره حشر را بخواند و در آن روز بمیرد، مهر شهدا خواهد خورد و چون شب شود و بخواند و بمیرد نیز ممهور به مهر شهدا می‌شود» (مجلسی، بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۱۰).
