به گزارش اصفهان زیبا؛ روز هشتم ربیع‌الثانی یا ۲۴ ربیع‌الاول سال ۲۳۲ هجری قمری، شهر مدینه به قدوم مبارک دومین فرزند ذکور امام هادی (ع) مزین شد. این نوزاد فرخنده از دامن مادری پرهیزگار به‌نام سلیل یا حدیث متولد شد. امام هادی(ع) این نوزاد را حسن نام نهاد و کنیه مبارکش را ابومحمد قرار داد. القاب ایشان عبارت‌اند از صامت، هادی، رفیق، وکیل، سراج، عسکری و نقی.
امام هادی(ع) از همان بدو تولد، ایشان را به‌عنوان امام و جانشین خود معرفی فرمودند؛ چراکه امام هادی(ع) قبل از تولد امام حسن عسکری فرزند دیگری به‌نام محمد نیز داشتند و ممکن بود این شبهه پیش بیاید که او امام و جانشین پدر است؛ اما این پسر گرامی که جوانی دانشمند، متقی و والامقام بود، در سن جوانی از دنیا رفت و اینک مزار او در فاصله‌ای میان بغداد و سامرا واقع شده و به مقبره «سیدمحمد» معروف است.
امام حسن عسکری(ع) درحالی‌که ۲۲سال از عمر شریفش می‌گذشت، به امامت رسید و عهده‌دار این منصب الهی شد. ایشان در شهر سامرا به حل مشکلات و مسائل مردم همت گماشت و امور شیعیان را سامان‌دهی می‌فرمود. سال‌های امامت آن حضرت مصادف با دوران حکومت معتز عباسی و حکومت مهتدی و پنج سال ابتدایی حکومت معتمد عباسی بود.
دودمان عباسی بنا به روایات فراوان و متواتر، مطلع بودند که مهدی (عج)، ازبین‌برنده حکومت‌های باطل و برپاکننده حق، فرزند امام حسن عسکری(ع) است. این موضوع باعث شده بود تا حکومت عباسی به‌شدت حضرت عسکری را تحت کنترل قرار دهد.
در برخی از گزارش‌ها چنین آمده است که امام حسن عسکری(ع) در هر هفته، دو روز مجبور بود به مراکز حکومتی مراجعه کند. درنهایت ایشان در سال ۲۶۰ هجری پس از تحمل رنج و مرارت فراوان در سن ۲۸سالگی به شهادت رسید و در منزل خود واقع در سامرا در کنار پدر بزرگوارش به خاک سپرده شد.
سیره ائمه(ع) فرازمانی است
سیره به معنای قول، فعل و رفتار معصومین علیهم‌السلام است و برای شیعیان، حجت محسوب می‌شود و الگو و راهنمایی ایدئال برای نحوه زندگی انسان‌ها در تمام اعصار است؛ زیرا از یک طرف ادله نقلی فراوانی در قرآن و احادیث در حجت‌بودن تمسک به سیره اهل‌بیت(ع) به‌وفور به چشم می‌خورد که حجیت تمسک به سیره ایشان را مقید به زمان خاصی، ازجمله زمانی حیات ایشان نکرده است، بلکه بر فرازمانی‌بودن آن صراحت دارد؛ مثلا خداوند در آیه ۲۱ سوره احزاب می‌فرماید: لقد کان لکم فی رسول‌الله أسوةٌ حسنةٌ؛ قطعا برای شما در (زندگی) رسول خدا، سرمشق نیکویی است.
از طرف دیگر، دلایل عقلی متقنی برای الگوبودن معصومین در همه ادوار تاریخی نیز وجود دارد؛ چراکه اصول حاکم بر زندگی همه انسان‌ها مشترک است و زمان و مکان در آن تغییری ایجاد نمی‌کند.
سیره اهل‌بیت منطبق با فطرت آدمی است و زمان و مکان بر فطرت انسان اثر نمی‌گذارد. توضیح اینکه، وقتی سخن از سیره اهل‌بیت به میان می‌آید گاهی ممکن است سخن از ابزار، روش و سبک زندگی آن بزرگواران باشد که در این بخش از زندگی آن حضرات، قطعا با گذر زمان تغییرات و دگرگونی‌هایی پدید آمده و نمی‌توان عینا از آن الگوبرداری کرد؛ چراکه چهره و ظاهر زندگی بشر امروزی با روزگار قدیم بسیار متفاوت است.
اما موضوع سیره، الگوبرداری از ابزار، روش و سبک که مفاهیمی تحول‌پذیر است نبوده، بلکه مراد از سیره اهل‌بیت(ع)، اصول حاکم بر زندگی آن‌هاست؛ اصولی که به‌هیچ‌وجه تغییر نمی‌پذیرد و در همه ادوار به کار می‌آید؛ مثلا اصل صداقت در تمام اعصار محترم است؛ خواه عصر آهن باشد، خواه عصر ارتباطات. صداقت، اصلی مفید و بنیادی در زندگی بشر در همه ادوار محسوب می‌شود.
سبک زندگی امام حسن عسکری(ع)
نویسنده مقاله «جایگاه زمان و مکان در سیره امام حسن عسکری» (دوفصلنامه علمی‌ترویجی سیره‌پژوهی اهل‌بیت، سال ششم، شماره یازدهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۹)، معتقد است که سبک زندگی و سیره امام حسن عسکری(ع) با توجه به شرایط فکری و فرهنگی حاکم بر سامرا موجب شد تا زندگی ایشان در دو بعد «فرازمانی» و «عصری» قابل‌واکاوی باشد.
در بعد فرازمانی امام در اموری مانند عبادت همچون امامان پیشین رفتار می‌کردند؛ اما در بعد عصری، رفتار ایشان تحت‌تأثیر زمان و مکان قرار می‌گرفت و دچار دگرگونی‌هایی می‌شد.
سیره اخلاقی و عبادی امام حسن عسکری(ع)
در سیره عمومی اهل‌بیت(ع) اخلاق‌مداری و پایبندی به رفتار برتر، بخش جدایی‌ناپذیر شخصیت ایشان بود.
منش اخلاقی امام حسن عسکری(ع) نیز منش بزرگوارانه، همراه با وقار، حیا و نجابت خاصی بود. بخشی از این سِیر شامل دستورهای اخلاقی است که به مباحث شخصیتی و اجتماعی مرتبط می‌شود. برخی از روایات ایشان در این رابطه این‌گونه است: دروغ، کلید همه زشتی‌هاست. شوخی فراوان مایه ازبین‌رفتن شخصیت است و جدال و بگومگوکردن، علت ازبین‌رفتن بزرگی است.
همچنین ایشان با سفارش به فروتنی در مجالس و دوری از خودبینی، سفارش به هم‌نشینی با بزرگان، پیش‌گامی در سلام، دوری از خنده نابجا، نپوشاندن نیکی‌های دیگران، راست‌گویی و امانت‌داری، اصول فرهنگی و اخلاقی ثابت در همه ادوار را به انسان‌ها گوشزد می‌کرد.
مهربانی و خوش‌خلقی به همراه دوری از خشم، غیبت و رشک‌بردن از پایه‌های اخلاقی آن حضرت بود. مهمان‌نوازی، ترک حرام، دوری از شبهه و گناه، ورع و پایبندی بحق نیز از اصول سیره ایشان محسوب می‌شد. علاوه بر این، در سیره ایشان دوستی با نادان سبب ناراحتی و سخن‌گفتن بدون حکمت نشانه نادانی بود.
از نظر امام حسن عسکری(ع) چارچوب کلی سبک زندگی در یک جمله، ایمان به خدا و دوستی و نیکی به هم‌کیشان بود. در بحث اخلاق فردی انجام امور شخصی
از سوی آن حضرت و رسیدگی به امور مردم، جایگاه ویژه‌ای داشت.
سیره عبادی امام حسن عسکری(ع) نیز بنا بر نقل شیخ مفید، شیخ طوسی و دیگران همانند اجداد طاهرینش بود. آن حضرت روزانه ۵۱ رکعت نماز می‌گزارد و به امامیه نیز سفارش می‌کرد که به همین میزان عبادت کنند؛ مثلا به گفته ابن‌بابویه، سفارش ایشان درباره انجام غسل شب‌های خاص ماه رمضان و توصیه به احیای شب ۲۳رمضان و خواندن ۱۰۰رکعت نماز دورکعتی در آن شب، بخشی از منش ایشان در ماه مبارک رمضان به‌شمار می‌رفت.
شیخ طوسی یکی دیگر از ویژگی عبادی امام را سجده‌های طولانی ایشان دانسته است؛ همچنین توجه فراوان امام به نماز شب، سبب شد تا شماری از یاران از امام درباره چگونگی نذر نماز شب سؤال کنند.
شیوه زندگی عصر امام حسن عسکری(ع)
همان‌طور که بیان شد، بخشی از قول و فعل ائمه اطهار که به اصول ثابت حاکم بر زندگی بشر در همه ادوار برمی‌گردد، سیره آن حضرات محسوب می‌شود و در همه ادوار قابلیت الگوقرارگرفتن دارد؛ اما بخش دیگری از شیوه زندگی ایشان در هر عصر و دوره‌ای با توجه به مقتضیات زمان و مکان متفاوت بوده است.
شیوه زندگی حضرت امام حسن عسکری(ع) نیز از این قاعده مستثنا نبوده و ایشان از ابزار، روش‌ها و شیوه‌های متداول و متناسب با عصر خود استفاده می‌کردند.
عواملی همچون وجود طبقات اجتماعی متفاوت در جامعه نوبنیاد سامرا، تقید به سیره بنی‌هاشم برای مبارزه فرهنگی با عباسیان، تحولات جامعه امامیه در آستانه ورود به دوران غیبت و جلوگیری از گسترش غالیان ازجمله عواملی بود که موجب شکل‌گیری آداب عصر آن امام برای گسترش گفتمان امامیه شد.
به‌عنوان نمونه‌ای از این شیوه عصری، به واکاوی نحوه نشر حدیث در دوران آن حضرت پرداخته خواهد شد.
شیوه نشر حدیث در دوران امام حسن عسکری (ع)
نحوه نشر حدیث در دوران امام حسن عسکری(ع) به‌گونه‌ای بود که با شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی آن دوران مطابقت داشت و از آن تأثیر گرفته بود. ایشان با آموزش مسائل شرعی روزمره، مکاتبه با شیعیان و تشکیل سازمان وکالت، توانست در شرایط خفقان سیاسی آن دوران، روایات و احادیث اهل‌بیت را گسترش دهد.
مکاتبه
توضیح آنکه فضای اجتماعی و وضعیت سیاسی حاکم بر جامعه آن روز اقتضا می‌کرد که بیشتر احادیث امام از طریق مکاتبه انتشار یابد.
این مکاتبات به دو صورت بود؛ بخش اول عبارت از نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و حتی پیغام‌های ائمه خطاب به شیعیان یا نمایندگان امام بود که در آن وظایف و تکالیف مردم در پیشامدهای سیاسی و اجتماعی مشخص می‌شد.
بخش دوم مکتوبات حدیثی امام، عبارت بود از پاسخ‌های امام در ذیل سؤالاتی که شیعیان از نقاط مختلف برای ایشان ارسال می‌کردند.
تشکیل سازمان وکالتی
گستردگی و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان در عصر امام حسن عسکری(ع)، وجود سازمان ارتباطی منظم در شرایط خفقان آن زمان را ایجاب می‌کرد تا ازیک‌طرف پیوند شیعیان را با حوزه امامت مستحکم کند و از طرفی دیگر، ارتباط بین آن‌ها را آسان‌تر سازد و از این‌رهگذر، آنان ازنظر دینی و سیاسی، رهبری و سامان‌دهی شوند.
هرچند این نیاز از زمان امام جواد (ع) احساس می‌شد؛ اما در زمان امام حسن عسکری تشکیل یک سازمان منسجم، گسترده و فراگیر عملی شد. نهاد وکالت، شخص ارشدی را در رأس خود داشت که با امام ارتباطی مستمر برقرار می‌کرد. مقام و موقعیت وکیل ارشد و نایب خاص برای همه شیعیان، به‌خصوص برای وکیلان رده پایین‌تر شناخته‌شده و پذیرفته بود.
وکیلان علاوه بر جمع‌آوری اموال مربوط به امام از مناطق مختلف شیعه‌نشین و تحویل آن به امام یا وکیل ارشد، تبادل نامه‌های حاوی سؤالات شیعیان و پاسخ‌های امام به فرستادگان نامه‌ها را نیز بر عهده داشتند؛ همچنین شخصیت عمومی و وجهه اجتماعی وکیل بر دانش و علم مقدم‌تر بود؛ ازاین‌رو وکیلان معمولا از شخصیت‌های سرشناس علمی نبودند.
با لحاظ‌کردن این تمهیدات بود که امام حسن عسکری (ع) توانست در شرایط خفقان حاکم بر آن دوران، وظیفه و رسالت خود در حفظ میراث گران‌قدر نبوی و ائمه قبل از خود را با موفقیت به انجام رساند و مفاهیم و آموزه‌های اسلام ناب را در اختیار شیعیان و پیروان آن حضرات قرار دهد.
