به گزارش اصفهان زیبا؛ حضرت امام محمدتقی(ع)، روز دهم ماه رجب ۱۹۵ هجری‌قمری در مدینه‌منوره چشم به جهان گشود. آن حضرت هشتمین فرزند فاطمه‌زهرا(س) و نهمین امام شیعیان است.
مادر ارجمند ایشان، بانویی مصری‌تبار به‌نام سبیکه بود. ریحانه و خیزران از دیگر نام‌های مادر امام است. حضرت رضا(ع) درباره منزلت فرزندش امام جواد و مادر مکرمه آن حضرت چنین فرمود: «من دارای پسری شده‌ام که همچون موسی شکافنده دریاهای علم است و مانند عیسی مادری پاک دارد.»
امام محمدتقی(ع) هنگام شهادت پدر عظیم‌الشأن خود هشت‌ساله بود و پس‌از پدر، مقام امامت به ایشان انتقال یافت.
ازآنجاکه جوادالائمه(ع) در کودکی به امامت رسید، پرسش‌های زیادی مخصوصا از سوی دشمنان تشیع درباره امامت کودک هشت‌ساله مطرح می‌شد. دوران ۱۷ساله امامت امام جواد(ع) با حکومت مأمون و معتصم هم‌زمان بود و مأمون با برگزاری جلسه‌های مناظره سعی بر واردکردن خدشه به امامت ایشان داشت؛ اما پاسخ‌های متقن امام در مناظره‌ها، سبب اطمینان و یقین بیشتر مردم به امامت امام می‌شد.
آموزه‌های دینی در مناظره‌های امام‌جواد(ع)
مناظره، گفت‌وگو و تعامل با مردم از سیره ائمه معصومین بود. امام علی(ع) درباره گفت‌وگوی صحیح میان دو طرف چنین می‌فرمایند: «برخی اندیشه‌ها را با اندیشه‌های دیگر به‌هم بزنید تا حقیقت به‌دست آید.»
مناظره‌های امام جواد(ع) ازجمله برجسته‌ترین جلوه‌های حکمت و بلاغت آن حضرت است. این مناظره‌ها به اثبات حقانیت اسلام و تشیع و رد ادعاهای مخالفان می‌پردازد.
مفاهیم و آموزه‌های قرآن کریم ازجمله منابع مهمی بود که امام جواد(ع) در مناظره‌های خود مورداستناد قرار می‌داد. قرآن کریم کتاب قانون الهی است که برای همه خلایق در تمامی دوره‌ها فرستاده شده‌است. قرآن، کتاب مناظره‌ای است که در طول تاریخ موردتوجه عالمان و دانشمندان بسیاری قرار داشته است.
با توجه به ارتباط ناگسستنی عترت پاک پیامبر با قرآن، آنان به‌عنوان قرآن مجسم و ناطق در جامعه حضور داشته و در سخنان، احادیث و مناظره‌های خود به میزان فراوانی به این کتاب آسمانی تمسک می‌جستند.
جوادالائمه(ع) نیز در مناظره‌های خویش به مفاهیم و تعبیرات والای قرآن بسیار استناد می‌کرد. هدفی که امام‌جواد(ع) در مناظره‌های خود دنبال می‌کرد، استواری مبانی اسلام و سستی مبانی خصم بود.
ایشان کوشید تا در مناظره‌های خود مبانی اسلام را به مردم تعلیم دهد و شبهه‌های عقیدتی آن‌ها را رفع کند.
امام معصوم قرآن ناطق است و همان‌طور که تمامی اعمال و کردار او تجلی وحیانی دارد، گفتارش نیز ارتباط تنگاتنگی با کلام وحی دارد و مناظره‌های برجای‌مانده از امام جواد نیز که در حل مشکلات بزرگ علمی و فقهی، تحسین و اعجاب پژوهشگران اسلامی، اعم از شیعه و سنی را برانگیخته، متجلی آیات قرآن است.
با توجه به کتب مناقب، تعاریف، کلام و تفسیر، فهرست مناظره‌های امام را می‌توان به شرح ذیل دانست:
۱. مناظره امام و عمویش با فردی برای تبیین حکم فقهی در باب طلاق زن که درنهایت امام اشتباه عمویش را اصلاح فرمود؛ تاجایی‌که او به مقام امامت امام جواد(ع) اعتراف کرد.
۲. مناظره‌های امام جواد(ع) و یحیی‌ابن‌اکثم، قاضی‌القضات بغداد، از سوی خلیفه عباسی در چهار نوبت و در موضوع‌های صید در حرم، حلال و حرام‌شدن یک زن در یک روز و پاسخ مستند امام، فضائل دروغین ابوبکر، عمر و اثبات عدم فضیلت مطرح‌شده از سوی امام با توجه به ادله‌های قرآنی و روایی و علامت‌های امامت.
۳. گفت‌وگو میان ابوهاشم جعفری با امام در باب معنای «احد» و «لا یدرکه الأبصار»، صفات و اسماء الهی.
۴. مناظره میان عبدالعظیم حسنی با امام جواد درباره حضرت مهدی(عج) که ایشان ویژگی‌ها، نام و صفات قائم را بیان فرمودند و از عبدالعظیم خواستند تا با معرفت و شناخت قائم، منتظر فرج ایشان باشد.
۵. مناظره میان امام و احمدبن ابوداوود، قاضی‌القضات معتصم، در سامرا در باب حد بریدن دست دزد.
۶. مناظره امام درجهت توطئه معتصم علیه ایشان.
در ادامه این یادداشت، برخی از مناظره‌های امام جواد ذکر و واکاوی می‌شود.
صدور حکم قطع دست دزد
صدور احکام اسلامی، فلسفه‌ای بزرگ دارد که نشانه عمق توجه اسلام به وضع این قوانین است. یکی از احکام تأمل‌برانگیز، قاطع، سخت‌گیرانه و بازدارنده دین اسلام، حکم بریدن دست سارق است.
این مسئله در مناظره جوادالائمه با قاضی‌القضات معتصم مطرح شد و هرکدام از فقها درباره آن نظرهای متفاوتی ارائه دادند و محل قطع دست در منظر آن‌ها مواضع مختلفی بود.
علامه مجلسی مناظره امام جواد(ع) در این مسئله را چنین نقل کرده است: امام فرمودند: حال که به خدا قسم یاد کردید، می‌گویم. این افراد درباره حکم قطع دست دزد اشتباه کردند و سنت پیامبر را نفهمیدند. دست دزد را باید از آخرین مفصل انگشت‌ها قطع کرد و کف دست را نباید قطع کرد. معتصم پرسید: چرا؟ امام جواد پاسخ داد: رسول‌الله فرموده است سجده بر هفت عضو انجام می‌شود: صورت، دو دست، دو زانو و دوپا و اگر قرار باشد دست دزد از مچ قطع شود، کف دست برای سجده باقی نمی‌ماند؛ درحالی‌که خداوند می‌فرماید: ان المساجد لله. امام در این مسئله با استناد به آیه قرآنی، چگونگی مجازات سارق را به‌خوبی برای همگان تبیین کرد.
مناظره ابوهاشم جعفری با امام جواد(ع)
داودبن قاسم جعفری از نوادگان جعفر طیار و از صحابه امام‌جواد تا امام حسن عسکری(ع) بود که راوی ثقه و جلیل‌القدر احادیث آن‌ها بود.
او درباره معنای «احد» و «لا یدرکه الأبصار» مناظره‌ای با امام داشت.
ابوهاشم داود بن قاسم جعفری از امام جواد پرسید: احد در آیه مبارکه «قل هو الله احد» به چه معناست؟ امام فرمود: یعنی اتفاق همگان بر یکتایی او؛ چنانچه خود فرموده: و اگر از آنان بپرسی که چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده و آفتاب و ماه را رام کرده است، هر آینه گویند خدا (سوره عنکبوت، آیه ۶۱). سپس برای او شریک و صاحب قائل می‌شوند.
امام درباره آیه «چشم‌ها او را درنیابند»(انعام، آیه ۱۰۳) فرمود: ای ابوهاشم، اوهام دل‌ها، دقیق‌تر از چشم‌های دیدگان است. تو با وهم خود، قادری شهرهای سند، هند و حتی بلادی را درک کنی که به آن‌ها وارد نشده‌ای؛ ولی با چشم‌هایت، قادر به درک آن‌ها نیستی؛بنابراین اوهام قلب و دل‌ها او را درک نمی‌کند تا چه رسد به چشم‌های دیدگان… .
مناظره عبدالعظیم حسنی با جوادالائمه(ع)
عبدالعظیم حسنی درباره ویژگی‌ها و صفات امام دوازدهم با امام جواد مناظره کرد.
عبدالعظیم حسنی به امام عرض کرد: یابن رسول‌الله! من امیدوارم که تو قائم از اهل‌بیت محمد(ص) باشید؛ همان قائمی که زمین را از قسط و عدل مملو سازد؛ بعد از آنکه پیش‌تر از ظلم‌وجور پر شده باشد.
آن حضرت فرمود: نیست هیچ‌کسی از سلسله اهل‌بیت ما، الا آنکه او قائم بأمر الله و هادی خلق به دین الله است؛ لیکن قائم که به حکم خدای، زمین را از اهل کفر و انکار پاک کرده و آن را مملو از قسط و عدل سازد، چنان کسی است که بر مردمان ولایت ایشان پنهان است. او هم‌‌نام و هم‌کنیه پیغمبر است و آن قائم است که زمین منتظر قدوم مسرت و میمنت لزوم اوست و هر صعب جهان بر آن حضرت به‌غایت آسان شود و هنگام خروج و ظهور آن سرور، اصحاب او چون به عدد اهل بدر که آن ۳۱۳ نفرند، رسد؛ البته آن امام جن و بشر ظاهر شده و آن جماعت از اقصا بلاد زمین در مکانی که آن حضرت هستند، ظاهر شوند و از اینجاست قول خدای تبارک‌وتعالی: «أینما تکونوا یأت بکم الله جمیعًا ان الله علی کل شیءٍقدیرٌ».
پس هرگاه این عدد مذکور از اهل اخلاص متجمع شوند، خدای ایشان را بر خلایق ظاهر گرداند … .
روش‌های مواجهه امام جواد در مناظره‌ها
امام جواد در مناظره‌ها ضمن احترام به مخالفان و توجه به سطح فهم آنان، شیوه‌های مختلفی برای متقاعد کردنشان به‌کار می‌گرفت.
ایشان گاه با استدلال‌های عقلی، گاه با دلایل نقلی و استناد به آیات قرآن و سیره نبوی و گاهی نیز با توجه به مبانی اعتقادی مخالفان و برخی اوقات با روش‌های ترکیبی به مناظره می‌پرداخت. امام جواد(ع) با رعایت اصول رفتاری خاص برمبنای مخاطب‌شناسی، احترام به مخالفان و تحمل دیدگاه‌های آنان در مناظره‌ها حضور می‌یافت.
مخاطب‌شناسی
یکی از نکته‌های مهم در ایجاد تعامل و ارتباط با دیگران، شناخت طرف گفت‌وگو و توجه به فهم، علایق و باورهای اوست.
این نکته به اندازه‌ای مهم است که در قرآن و سیره نبوی هم مورد تأکید قرار گرفته است: «ما هیچ پیامبری را جز به زبان قومش نفرستادیم تا حقایق را برای آن‌ها آشکار سازد»(ابراهیم، ۴). پیامبر اکرم نیز به این نکته توجه داشت و می‌فرمود: ما مأمور شدیم تا با مردم براساس سطح فکر و عقل ایشان سخن بگوییم.
امام جواد نیز این نکته را به‌عنوان یک اصل در مذاکره‌های خود با گروه‌های مختلف رعایت می‌کرد و با هر شخص براساس سطح فکر و توان عقلی او سخن می‌گفت؛ ازاین‌رو در مناظره‌های خویش گاه از استدلال‌های عقلی و گاه از روش نقلی و گاه از باورهای طرف مقابل استفاده می‌کرد و گاهی در مقابل یک نفر یا گروه یا در بحثی علمی از دو یا چند روش به‌صورت ترکیبی بهره می‌برد.
احترام به مخالفان
یکی از راه‌های موفقیت در مسائل مختلف، به‌ویژه مباحث علمی و به‌خصوص مناظره و گفت‌وگوهای دوجانبه، احترام به مخالفان و پذیرش آنان است.
معصومان نیز براساس سفارش قرآن کریم درباره به‌کارگیری منطق و خرد در مناظره‌ها، به‌شدت از برخورد تند و خشن و رفتارهای تحقیرآمیز با دیگران، حتی دشمنان پرهیز می‌کردند. امیرالمؤمنین(ع) هنگامی‌که متوجه شد برخی یارانش شامیان را لعن می‌کنند، آن‌ها را از این کار بازداشت و فرمود: من ناخرسندم از اینکه شما دشنام‌گو باشید.
در این خصوص اعتراف ابن ابی العوجا، یکی از کسانی که با امام صادق مناظره‌هایی داشت و بارها مغلوب ایشان شد، گواه این مطلب است.
او که به‌دلیل اظهار مطالب کفرآمیز با پاسخ تند یکی از اصحاب امام صادق مواجه شد، به او چنین گفت: اگر تو از یاران جعفر بن محمد هستی، او هرگز با ما چنین سخن نمی‌گوید و مانند تو با ما مجادله نمی‌کند.
او در پاسخ به ما تعدی نکرده است و بردبار، باوقار، عاقل و استوار است. به سخنان ما گوش می‌دهد و به دلیل ما توجه می‌کند تا آنگاه که سخنان خود را به‌طور کامل می‌گوییم و گمان می‌کنیم که او را مغلوب کرده‌ایم؛ آنگاه او حجت ما را با دلیلی ساده و خطایی کوتاه باطل می‌کند.
امام جواد نیز در مناظره‌های خویش به این مهم توجه داشت و ضمن احترام به مخالفان، هیچ‌گونه توهین یا تندی به آنان را برنمی‌تافت و همواره می‌کوشید با استدلال و ارائه دلایل متقن پاسخ مخالفان را بدهد.
تحمل دیدگاه مخالفان
یکی از نکته‌های مهم در برخورد با گروه‌های مخالف، توجه، شنیدن، تحمل، حفظ و حتی احترام به دیدگاه آنان است.
علاوه‌بر این، سعه‌صدر و قدرت تحمل نظرهای مخالفان از شاخص‌های علمی و مدیریتی در مناظره‌هاست و امکان موفقیت افراد را افزایش می‌دهد.
اگر فردی در مناظره با نظر مخالفی مواجه شد، نه‌تنها نباید با آن مخالفت ورزد، بلکه باید حق آزادی فکر و بیان را برای دیگران محترم شمرده، آن را گامی مثبت برای ایجاد ارتباط سالم و پاسخ‌گویی مناسب و ثمربخش بداند.
از طرف دیگر، توهین و بی‌احترامی به‌طرف مقابل راه را بر مناظره و مباحثه علمی می‌بندد و سبب تشدید اختلاف‌ها و نزاع‌های فرقه‌ای می‌شود.
امام جواد در مناظره‌هایی که با افراد و گروه‌های مختلف داشت، به‌رغم مطرح‌شدن مسائلی که مخالف دیدگاه آن حضرت بود، همواره به این مهم توجه می‌کرد، سخنان آن‌ها را با آرامش می‌شنید، سپس لب به سخن می‌گشود و پس‌از شنیدن سخنان آن‌ها به‌صورت منطقی و با دلایل عقلی و نقلی پاسخ مناسب را به ادعاهای آنان می‌داد.
