به گزارش اصفهان زیبا؛ شناخت کامل کالبد، تشخیص بهترین نسخه درمان ناخوشی‌ها و به‌کاربستن بهترین روش احیا و درمان، روندی است که باید به ابتکار مدیران و تصمیم‌گیران شهر طی شود تا حال مساعدی برای اصفهان رقم بخورد.
مهمان چهاردهمین نشست بازآفرینی شهری دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور، دکتر وحید مهدویان، معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان بود که در این نشست آنلاین به موضوع «تجمیع مسکن در بافت فرسوده» پرداخت و برای تصمیم‌گیران و فعالان این حوزه در چهار استان کهن ایران، فرایند اخذ مجوزهای قانونی در این زمینه را توصیف کرد.
وقتی به کالبد کهن اصفهان بنگریم، بافت‌های مختلفی می‌بینیم که هرکدام نامی دارند؛ در جاهایی از شهر بقایای زیست کهن مردمان را می‌بینیم که نام «بافت تاریخی» را بر آن گذاشته‌اند. شماری از بدن اصفهان از نو ساخته شده است و در جای جای بافت شهری بخش‌هایی را هم داریم که از نفس افتاده‌اند و عنوان «بافت فرسوده» را هم به خود گرفته‌اند.
اما چه راهکارهایی برای احیای بافت فرسوده می‌توان در پیش گرفت؟ برای پاسخ به این سؤال، پای صحبت‌های دکتر وحید مهدویان، معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان نشستیم. گزیده‌ای از این گفتار آنلاین را که به میزبانی دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور برگزار شد، در ادامه میخوانید.
در سند ملی، هم پیشگیری دیده شده و هم درمان!
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان در ابتدای نشست بازآفرینی شهری، با تأکید بر اهمیت تجمیع در بافت فرسوده، تصریح کرد: «در سال 97 سیاست‌های بازآفرینی با هدف ارتقای کیفیت زندگی در محلات هدف مورد تصویب شورای عالی معماری و شهرسازی قرار گرفت.»
به روایت وحید مهدویان، سیاست بازآفرینی شهری دربرگیرنده نگرش و اقداماتی جامع و یکپارچه برای هدایت روند رشد و توسعه شهری پایدار است و هدف نیز ارتقای کیفیت زندگی شهری و قابلیت زیست‌پذیری شهرهاست.
او از سند ملی راهبردی احیا، بهسازی و نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری (1393) نیز نام برد و افزود: «اهداف کلان و اصول هادی برای تحقق سیاست بازآفرینی در دو حوزه پیشگیری و درمان تعریف شده‌اند.»
به گفته او، «جلوگیری از گسترش و بازتولید محدوده‌های ناکارآمد» با تدوین و اجرای برنامه‌ها و اقدامات لازم قدم اولی است که در این حوزه باید برداشته شود. در این مقیاس بر توزیع (مطابق راهبرد «یک» سندملی) در مقیاس طرح‌های جامع با اتخاذ رویکرد نوین متوازن جمعیت و فعالیت با رویکرد آمایشی و توسعه سرزمین تأکید شده است و البته بایدبا توجه به ظرفیت‌های توسعه پایدار درون شهرها و پرهیز از گسترش بی‌رویه شهرها که موجب تخریب منابع طبیعی و آثار ناگوار زیست‌محیطی می‌شود، اقدامات مقتضی صورت گیرد.
مهدویان افزود: «این طرح‌ها بهره‌گیری از اراضی ناکارآمد، ناهمگون و متخلخل واقع در محدوده شهرها را به‌مثابه اراضی ذخیره برنامه‌های احیا، بهسازی و نوسازی شهری در چارچوب طرح‌های تو سعه شهری مورد توجه قرار می‌دهند. برنامه‌های فقرزدایی، ایجاد پیوند بین توسعه کالبدی و اقتصادی‌اجتماعی شهرها و تأمین فضای زندگی در استطاعت مالی خانوارهای کم‌درآمد در چارچوب طرح‌های جامع با رویکرد نوین از دیگر ارکان مهم در پیش‌نگری و پیشگیری از گسترش محدوده‌های ناکارآمد شهرهاست».
به روایت معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان، سیاست‌های اجرایی بازآفرینی ناظر بر تدوین برنامه‌ها و اقدامات درمانی در مقیاس بافت‌های هدف و در چارچوب نظام هماهنگ در سیاست‌گذاری توسعه شهرهاست که در قالب تدوین برنامه بازآفرینی در مقیاس محله اجرا می‌شوند.
محله‌محوری و مشارکت‌محوری؛ دو اصل طلایی
آن‌طور که وحید مهدویان در نشست بازآفرینی شهری بیان کرد، سیاست‌های اجرایی بازآفرینی در محدوده‌ها و محله‌های هدف که مبتنی بر معاصرسازی سازمان فضایی کالبدی، اجتماعی‌فرهنگی و اقتصادی هستند، دو اصل را مد نظر قرار می‌دهند: محله‌محوری (نوسازی کالبدی به‌تنهایی وافی به مقصود نیست و باید احیای سازمان اجتماعی و اقتصادی محله متکی برهویت فرهنگی محله در ایران نیز مدنظر قرار گیرد) و مشارکت محوری (بازنگری نظام مدیریت محله‌ای شامل شوراهای محله، خانه محله، دفاتر نوسازی و تسهیلگری و… در فرایندی دوسویه بین مدیریت محلی و شهروندان، که امکان مشارکت همه کنشگران با هر سطح توانایی مالی، فرهنگی و معیشتی را سبب شود. بنابراین، موضوع بنیادین، توان‌افزایی این سازمان اجتماعی در شکل جمعی و انفرادی آن است).
وحید مهدویان درباره هدف اصلی و اهداف راهبردی در بازآفرینی بافت فرسوده نیز تصریح کرد: «هدف اصلی در سیاست بازآفرینی شهری، ارتقای کیفیت زندگی شهروندان و قابلیت زیست‌پذیری شهرهاست. اهداف راهبردی آن نیز مطابق اهداف مندرج در سند ملی تعریف می‌شوند. لازم به ذکر است چشم‌انداز بازآفرینی در محدوده‌های هدف بر اساس مندرجات سند ملی، بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و شرایط محیطی ساکنان است و می‌کوشد از طریق اهداف راهبردی شاخص‌های توسعه پایدار و زیست‌پذیری در این محدوده‌ها را در سطح میانگین شهر محیط بر آن‌ها محقق کند.»
به گفته او 17 راهکار در این زمینه ارائه شده که در حوزه کالبدی می‌توان به این موارد اشاره کرد: «ایجاد شبکه‌های همکاری و فراهم‌آوردن ساز‌و‌کار برنامه‌ریزی مشارکتی، از طریق جلب مشارکت حداکثری تمامی کنشگران و بازیگران به ویژه مردم»، «ارتقای رضایتمندی سکونتی در ساکنان محله‌ها و محدوده‌های هدف»، «همه‌شمولی در تهیه و اجرای برنامه‌ها و اقدامات بازآفرینی شهری» و «ایجاد تعادل و استفاده بهینه از زمین». در حوزه اجرا هم باید تدوین برنامه بازآفرینی محله یا محدوده هدف با نگرش فضایی‌راهبردی و رویکرد شهرنگر، مدنظر قرار گیرد.
دمیدن جان تازه در 2380 هکتار بافت فرسوده اصفهان
مهدویان در بخش دیگری از نشست در پاسخ به این سؤال که شبکه اصلی کنشگران بازآفرینی چه کسانی هستند، تصریح کرد: «در حوزه بازآفرینی سه بخش اصلی شامل دولت، بخش خصوصی و شهرداری وجود دارند. تسهیلگری و ارتباط با مردم در حوزه شهرداری‌ها پیگیری می‌شود، بخش خصوصی بخش اصلی توسعه است؛ چرا که اعتقاد داریم دولت و شهرداری توان بازآفرینی کامل را ندارند و به حضور بخش خصوصی نیاز است. به طور نمونه، شهر اصفهان 2380 هکتار بافت فرسوده دارد که بخش خصوصی و توسعه‌گران باید به این حوزه وارد شوند. مردم (شامل تمام ذی‌نفعان اعم از مستأجران، مالکان، سازمان‌های مردم‌نهاد، تسهیلگران، انبوه‌سازان و ….) نیز بخشی از نقش‌آفرینی را برعهده دارند. مدیریت شهری هم شامل نهادهایی همچون شورایاری‌ها، شهرداری‌ها، شورای شهر و دولت شامل دستگاه‌های اجرایی همچون استانداری‌ها هدایت‌کننده فرایندها، ناظر و… است.»
هدف دیگری که مهدویان از آن نام برد، «ارتقای رضایتمندی سکونتی در ساکنان محله‌ها و محدوده‌های هدف» بود.
کارآمدی بسته‌های تشویقی دغدغه جدی است
او در بخشی از سخنرانی‌اش به اسناد فرادست در حوزه بازآفرینی بافت فرسوده نیز اشاره کرد که عبارت بودند از: اصل 31 قانون اساسی (1358)، بند 21 ماده 55 قانون شهرداری (1334)، ماده 1 و 2 قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن (1387) و بند د ماده 9 و ماده 10 و تبصره 1 ماده 2 و ماده 3 آیین‌نامه اجرایی آن (1388).
به گفته مهدویان محورهای اصلی برنامه بازآفرینی شهری نیز به این ترتیب تعیین شده‌اند: «توسعه امکانات و خدمات روبنایی در مقیاس شهری و محله‌ای محدوده‌های ناکارآمد، ارتقای زیر‌ساخت‌های شهری و محله‌ای در محدوده‌های ناکارآمد، ارتقای توانمندی‌های اقتصادی، ظرفیت‌سازی اجتماعی و نهادی، بهسازی و ارتقای فضاهای شهری و محله‌ای و توسعه قلمرو عمومی، نوسازی و بهسازی و مقاوم‌سازی مسکن.»
مهدویان از دو محور کالبدی و غیرکالبدی در حوزه تجمیع بازآفرینی شهری نیز خبر داد و تأکید کرد که برای اجرای پروژه‌های نوسازی بافت فرسوده باید مسائل مرتبط با این دو حوزه را توأمان درنظر بگیریم.
او همچنین سه اصطلاح تفکیک املاک، افراز املاک و تجمیع املاک را توصیف کرد و شرایط مترتب بر هر اصطلاح را بیان نمود و برای مخاطبان درباره شرایط و روش تجمیع املاک، نحوه تجمیع پلاک‌های ثبتی و انتقال سند صحبت کرد.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان در بخش دیگری از صحبت‌هایش از بسته‌های تشویقی که در شهرهای مختلف به تصویب و اجرا رسیده است نیز خبر داد و افزود: «اخیرا در سال 1401 مصوبه‌ای با عنوان ضوابط تشویقی کالبدی متضمن نوسازی محله‌ای در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری داشتیم که در چهار گروه مختلف دسته‌بندی شد: گروه اول (بازآفرینی یکپارچه در مقیاس بلوک شهری)، گروه دوم (نوسازی در مقیاس محورهای اصلی محله‌ای)، گروه سوم (نوسازی در عمق بافت فرسوده شهری)، گروه چهارم (نوسازی قطعات غیرقابل تجمیع)، گروه پنجم (بازآفرینی یکپارچه در مقیاس بلوک شهری).»
بسته‌های تشویقی شهرها، موضوع دیگری بود که در این نشست مطرح شد. مهدویان در این باره توضیح داد: «یکی از چالش‌های شهرداری‌ها در این زمینه کارآمد بودن بسته‌های تشویقی است. صرفا دنبال تعریف و اعلام یک بسته نیستیم؛ بلکه ظرفیتی وجود دارد که از سوی مجمع کلان‌شهرها هم‌فکری کنیم تا بسته‌های تشویقی مؤثرترین کارکرد را داشته باشند».
او ادامه داد: «تجمیع دارای بحث‌های حقوقی و ضوابط تجمیع است که در اصفهان در طرح‌های تفصیلی به آن اشاره شده است؛ اما وقتی قصد داریم با نگاه بازآفرینی به موضوع تجمیع وارد شویم، ضوابط عام تجمیع در شهر باید متفاوت باشد که یکی از مسائل در دست پیگیری در شهر اصفهان ضوابط خاص تجمیع در بافت‌های فرسوده است. برای اقدام در حوزه تجمیع در کنار مباحث حقوقی، مسائل ضوابط خاص تشویقی تجمیع هم در طرح‌های تفصیلی به صورت ویژه در نظر گرفته شود و در کمیسیون ماده 5 به تصویب برسد».
تجربه «قرارگاه مسکن و بازآفرینی شهری» در شهرداری اصفهان
به روایت وحید مهدویان، در کنار ساختار ستاد بازآفرینی ملی، استانی و شهرستانی در شهرداری اصفهان «قرارگاه مسکن و بازآفرینی شهری» به عنوان یک تجربه وجود دارد که با رویکرد تسریع در بررسی طرح‌ها از جنس سیاست‌گذاری و اجرا تشکیل شد.
شهردار اصفهان ریاست این قرارگاه را برعهده دارد و جلسات با حضور رئیس شورای اسلامی شهر، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری و عمرانی شورای شهر، معاون شهرسازی، برنامه‌ریزی و مالی‌اقتصادی برگزار می‌شود. همچنین معاون شهرسازی به عنوان رئیس شورای سیاست‌گذاری قرارگاه و دستیار ویژه و مشاور شهردار هم به عنوان رئیس شورای اجرایی قرارگاه فعالیت دارند.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان افزود: «این قرارگاه از مرداد 1401 تشکیل شد و در هر منطقه هم رئیس قرارگاه شهردار منطقه است و طرح‌های از جنس تجمیع و تفکیک در ابتدا با کمک مشاوران شهرسازی تهیه می‌شود، در منطقه بررسی و زیر نظر معاون شهرسازی شهردار از نظر فنی بررسی می‌شود و وارد قرارگاه شده و در نهایت به کمیسیون ماده 5 می‌رود.»
تجمیع و تفکیک در بافت تاریخی مصوب نداریم
مهدویان در انتهای نشست تجربه محله جویباره اصفهان و نوید نجف‌آباد را برای مخاطبان بازگو کرد.
او افزود: «جویباره یک محله تاریخی شهر اصفهان است که زمانی شرکت عمران و مسکن‌سازان فرایندی با هدف رفع معابر نامناسب تعریف کرد. معضلات بافت تاریخی هم پیش آمد. اما محله نوید نجف‌آباد که بعدا اجرا شد، تجربه موفق‌تری بود. تجربه جویباره متعلق به 15 سال پیش است و شهرداری اصفهان امروز بعد از آن تجربه حساسیت‌های خاص خود را برای بافت تاریخی دارد.»
معاون شهرسازی و معماری شهرداری اصفهان تأکید کرد: «تجمیع و تفکیک در بافت تاریخی مصوب نداریم و رویکردهای بافت تاریخی را لحاظ می‌کنیم. سعی داریم این مدل در خارج از بافت تاریخی محقق شود. سیاست‌های بافت ناکارآمد مصوب شورای عالی معماری و شهرسازی هم خارج از بافت تاریخی مصوب است؛ حتی مصوبه‌ای هم که در اصفهان در سال گذشته به تصویب کمیسیون ماده 5 رساندیم، تأکید داشتیم که تجمیع و تفکیک‌ها و سیاست‌های تشویقی از جنس افزایش ارتفاع و سطح اشغال باید در خارج از محدوده بافت تاریخی اعمال شود.»
او همچنین تصریح کرد: «البته این واقعیت است که در بافت تاریخی هم ما دارای بافت‌های ناکارآمد هستیم و در مجمع کلان‌شهرها این موضوع مورد بررسی قرار گرفت و قرار شد شهرداری‌های یزد، شیراز و اصفهان بسته‌ای تشویقی در این راستا تدوین کنند و در جلسات مشترک ارائه شود تا با رویکرد حفظ بافت‌های تاریخی در کنار سیاست‌های کلان بازآفرینی بافت‌های فرسوده، بسته‌هایی را اجرایی کنیم.»
گفتنی است «دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور» هر هفته نشست‌های تخصصی آنلاینی را با حضور مدیران و کارشناسان حوزه بازآفرینی برگزار می‌کند. ریاست این دبیرخانه نیز به مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان سپرده شده و مسئولان و تصمیم‌گیران حوزه بازآفرینی شهری شاغل در فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و استانداری‌های استان‌های اصفهان، فارس، قم و یزد جامعه مخاطبان نشست‌های تخصصی این دبیرخانه را تشکیل می‌دهند.
