پیروان این نظریه، یک شهر ساخته‌شده در فرهنگ اسلامی را دارای هویت خاص فرهنگی، تاریخی و فضایی می‌دانند که پیوندی ناگسستنی، میان دو عنصر دین و فضای ساخته‌شده دارد. این مهم تا به آن اندازه اهمیت داشته که در ریخت‌شناسی شهر اسلامی، اصول و قوانین اسلامی برخاسته از فقه و شریعت، عنصری سازنده در شکل‌گیری کالبد شهری به شمار می‌آمده است. در مقاله‌ای که به قلم پژوهشگران تاریخی نگاشته شده است، مؤلفه دین و مذهب یکی از عناصر هویت‌ساز شهر اسلامی است و دو مشرب فکری از درون این تفکر برخاسته است که به توصیف موقعیت شهر در جامعه اسلامی می‌پردازد. این دیدگاه، نخستین مشرب شهر اسلامی را محیطی مناسب برای زندگی مسلمانان می‌داند که در طول حیات اجتماعی به دست مسلمانان بنیان‌شده و توسعه‌یافته است. در این مرحله، شهر به عنوان پدیده‌ای تاریخی بدون درنظرگرفتن روح و فضای حاکم بر آن بررسی می‌شود.
آیرا لاپیدوس از سرآمدان مکتب تاریخی‌نگری به شهر اسلامی، بر این باور است که برای شناخت ویژگی‌های اصلی شهر اسلامی باید به بسترهای تاریخی و دلالت‌های فرهنگی آن توجه ویژه‌ای کرد. او تلاش کرده به نقش جامعه شهری مسلمان در شهر اسلامی توجه کند و آن را به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار در شکل‌یابی شهر اسلامی برشمارد. این در حالی است که در مقابل، برخی بر این نکته تأکید می‌کنند که شهر اسلامی مکانی برای عرضه و تجلی ارزش‌ها و الگوهای رفتاری و نیز ساختار اجتماعی مبتنی بر دین مبین اسلام است. به عبارت دیگر از نگاه این دسته از محققان، شهر شامل سه فضای اصلی فکری، عملی و عینی است که به ترتیب در قالب فضای فکری یعنی «جهان‌بینی توحیدی و ایمان اهل شهر» و فضای عملی به معنای «حوزه عمل و رفتار شهروندی» و در نهایت، فضای عینی که شامل «کالبد شهر» می‌شود، تجلی پیدا می‌کند. به همین دلیل برای درک و شناخت بهتر این هنجارهای اجتماعی، ناگزیر باید فهم درستی از اصول و قوانین و جهان‌بینی اسلامی داشت.
برای روشن‌ترشدن این مسئله، می‌توان به نقش قوانین فقهی بر مجاز دانستن ارتفاع ساختمان و منع ساخت بنایی در مکانی خاص اشاره کرد. در این باره، ولی امر مسلمانان می‌تواند براساس شرع مقدس از ایجاد بنا در جای معینی جلوگیری کند. حال با این مقدمه، می‌توان به این نتیجه رسید که اگر بخواهیم این نظریه را در گستره وسیعی از شهرهای جهان اسلام در نظر بگیریم و تعمیم دهیم، بی‌تردید باید شاهد بازتاب دستورات و قوانین حاکم بر دین اسلام در فضاهای شهری باشیم. بی‌شک این موضوع با توجه به تعدد و تنوع گرایش‌ها و مذاهب گوناگون در ایران قرون اولیه اسلامی که گاه در منابع فقهی و کلامی با یکدیگر در تضاد بودند، نمود آن را در کالبد شهری نشان می‌دهد. به همین علت، این امر انتظار حضور بیشتر و متنوع‌تر فضاهای شهری را به ذهن متبادر می‌کند. توجه به کالبد شهر و سیر تحولات تاریخی شکل شهر بیشتر به علت ارتباط مستقیمی است که با تحولات اجتماعی و الگوهای حاکم بر مناسبات شهری داشته است؛ از این منظر، ضرورت درک منطقی این رابطه، نقش اساسی در تحلیل عوامل اثرگذار بر جریانات اجتماعی ایفا می‌کند. در قرون اولیه اسلامی، شهر تاریخی اصفهان یکی از مهم‌ترین مراکز دینی و فرهنگی ایران به شمار می‌رفته است. از دوره ساسانی تا به امروز، حیات فرهنگی در این شهر بی‌وقفه شاهد پیدایش و گسترش و درنهایت، انحطاط فرقه‌های دینی گوناگونی بوده است. در این میان، پویایی فرقه‌ها و مذاهب اسلامی وابستگی شدیدی به حامیان و عالمان دینی داشته که نیازمند مکانی در شهر برای فعالیت‌های خود به عنوان حافظان و مروجان اصلی بوده‌اند. اصفهان از دوره حکمرانی امرای آل‌بویه تا پایان سلطنت سلاطین سلجوقی، شدیدترین درگیری‌های مذهبی میان فرقه‌های مختلف اسلامی را داشته است.
این بحران اجتماعی به‌تدریج موجب ایجاد مکان‌هایی در شهر برای تجمع فرقه‌های مختلف و حمایت از کیش یا آیین خود می‌شد. در نهایت این مراکز به اصلی‌ترین محل تبلیغ و ترویج مذهب تبدیل می‌شد؛ اما بازارهای اصفهان به عنوان یکی از عناصر اقتصاد شهری به نمود دین و مذهب مزین شده‌اند. چنانکه با احداث مساجد در دوره‌های مختلف تاریخی این موضوع به وضوح دیده می‌شود. مسجد زیبای دارالشفا در بازار قیصریه، مسجد حکیم یا مسجد جورجیر که هم‌جوار با بازار حکیم اصفهان است و مدرسه صدر بازار در بازار تاریخی اصفهان بنای متعلق به دوره قاجاریه از شاهکارهای معماری دینی و مذهبی است. این مدرسه به دست صدراعظم فتحعلی‌شاه ساخته شد و در طراحی و ساخت این بنای زیبا از مدرسه چهار باغ الگوبرداری شده است. همچنین مسجد جارچی، مسجدی با دو محراب که بنایی برجای مانده از دوران صفوی است و مسجد جامع اصفهان، عمارتی باشکوه و تاریخی از جمله دیدنی‌های بازار است که به عنوان مهم‌ترین و شاخص‌ترین بناهای تاریخی ایران نیز به شمار می‌رود. همه این مساجد که با معماری اصیل ایرانی اسلامی احداث شده‌اند، به عنوان عناصر هویت‌ساز شهری به شمار می‌روند که باید به عنوان الگویی در شهرسازی اصفهان مد نظر قرار گیرند.
دین و مذهب یکی از عناصر هویت‌ساز شهر اسلامی است
شکل‌گیری شهرهای اسلامی با دین و باورهای مذهبی عجین شده و معماری آن‌ها نیز بر این سبک و سیاق ساخته شده است. با یک نگاه اجمالی به شهرهای اسلامی درمی‌یابیم که معماری مساجد، آرامگاه‌ها و مدارس مذهبی به دین و باورهای مذهبی آغشته است و در تاریخ ایران با پیدایش و تکامل فرقه‌های اسلامی، نقش مؤثری در شکل‌گیری و توسعه بافت شهرها ایجاد کرده‌اند. به گزارش اصفهان‌زیبا آنلاین، پژوهشگران معماری، باستان‌شناسی و تاریخ‌پژوهان در دهه‌های اخیر، نظریه‌های گوناگونی درباره خاستگاه و مشخصه‌های شهر اسلامی بیان کرده و هرکدام با رویکردی خاص خاستگاه و عوامل شکل‌گیری شهر اسلامی را مطرح کرده‌اند. از میان نظریه‌های مطرح در شهرسازی اسلامی، برخی معتقدند شهر و شهرنشینی در دوران اسلامی مبتنی برآموزه‌های دینی و مبانی اعتقادی دین اسلام است که ریشه در منابع قرآن، سنت، فقه و اجماع دارد.
-
پایگاه خبری اصفهان زیبا
ضحا قدوسی
برچسب‌های خبر
اخبار مرتبط
سال اصفهان زیبا
