امامزاده اسماعیل(ع) حال‌وروز خوبی ندارد!

به گزارش اصفهان زیبا؛ امامزاده اسماعیل(ع)، یکی از مجموعه‌های تاریخی ارزشمند اصفهان است که این روزها حال‌وروز خوبی ندارد! اگرچه مرمت‌هایی جزئی در برخی از سال‌ها در این امامزاده انجام شده؛ اما نیازمند توجه بیشتر از سوی مسئولان است.

هرجای دنیا هم که باشی میدان نقش‌جهان، مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ‌لطف‌الله و مسجد جامع عتیق را حداقل یک‌بار در جست‌وجوی اینترنتی دیده‌ای. اما شاید کمتر کسی نام امامزاده اسماعیل(ع) را با قدمتی چندصدساله که اولین مسجد اصفهان را در خود جای داده، شنیده باشد.

امامزاده اسماعیل(ع) مجموعه‌ای تاریخی و ارزشمند است و علاوه بر مقبره امامزاده اسماعیل(ع)، مقبره شعیای نبی، از پیامبران قوم یهود، و اولین مسجدجامع اصفهان را داراست.

معماری امامزاده، متشکل از چند دوره تاریخی است و از سلجوقی تا دوره صفوی و معاصر را شامل می‌شود. امامزاده اما حال‌وروز خوشی ندارد! اگرچه نقاشی‌های زیر گنبد مرمت ‌شده و زیبایی‌اش وصف‌ناپذیر است؛ اما ترک‌های روی دیواره‌ها، کاه‌گل‌های ریخته در گوشه‌وکنار امامزاده و کاشی‌های طبله‌کرده گنبدش، وصف حال جسم رنجورش است.

امامزاده‌های گوناگونی در نقاط مختلف اصفهان وجود دارد که پیشینه تاریخی قوی و قابل‌توجهی دارند. اما ازآنجایی‌که تمرکز بودجه و مرمت سازمان‌ها و نهادهای مربوط معطوف به بناهای مشهور اصفهان است، مرمت امامزاده‌ها و دیگر بناهایی که شهرت چندانی ندارند، در اولویت‌های بعدی قرار گرفته‌ است.

امامزاده اسماعیل(ع) موزه هنر است

طبق گفته عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان و عضو هیئت‌مدیره نظام‌مهندسی ساختمان، از امامزاده اسماعیل(ع) می‌توان به‌عنوان موزه هنر تعبیر کرد؛ چراکه تزییناتی نظیر کاشی‌کاری، گچ‌بری، فلزکاری و درهای نفیسی از ادوار مختلف تاریخی در امامزاده وجود دارد که نشانی از پویایی این مجموعه در طول تاریخ است.

مریم قاسمی سیچانی درخصوص شکل‌گیری امامزاده نیز این‌طور توضیح می‌دهد: شهر اصفهان، متشکل از دو منطقه یهودیه و جی بوده که در میان این دو منطقه، چند روستا وجود داشته است. ازجمله آن روستاها می‌توان به روستای «خشینان» اشاره کرد که امامزاده اسماعیل(ع) در محل آن روستا بوده است.

او در ادامه بیان می‌کند: چهارسوی آجری جلوی امامزاده نیز معماری جالب‌توجهی دارد. از این مجموعه تاریخی، فرهنگی و مذهبی در قدیم بسیار استفاده می‌شده است. گفته می‌شود در حجره‌های دورتادور حیاط امامزاده، طلاب به فراگیری علوم دینی مشغول بودند؛ ضمن آنکه در گذشته، هر محله قبرستان خاص خود را داشته و حیاط امامزاده اسماعیل(ع) نیز مدفن اهالی محل بوده که بعدها قبور از حیاط خارج می‌شود.

جدای از معماری امامزاده اسماعیل(ع)، قاسمی سیچانی معتقد است بنای امامزاده نیز مثل هر بنای تاریخی دیگر وارد دوران کهن‌سالی‌اش شده و با چالش‌های مختلفی روبه‌رو است. این بنای خشتی و آجری با رطوبت و نم باران و نم داخل خاک تهدید می‌شود؛ چراکه سیستم فاضلاب شهری در این محدوده فرسوده است و آب‌رسانی فاضلاب شهری باعث می‌شود رطوبت، بنا را به مخاطره بیندازد.

بودجه امامزاده، اجازه کار عمرانی نمی‌دهد

سرپرست اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان اصفهان نیز در رابطه با امامزاده اسماعیل(ع) می‌گوید: عملیات عمرانی امامزاده‌ها بستگی به بودجه آن‌ها دارد؛ ولی در حال حاضر بودجه امامزاده‌ها اجازه نمی‌دهد آنجا کار عمرانی چندانی انجام دهیم.

به گفته حجت‌الاسلام اصغر توسلی، در یکی‌دو سال گذشته مرمت‌هایی همچون ایزوگام سقف و آجرهای چهل‌درچهل سقف به اندازه بودجه انجام شد تا با بارندگی‌های آتی امامزاده آسیب بیشتری نبیند.

او در ادامه خاطرنشان می‌کند: بقیه مرمت‌ها در امامزاده، تخصصی و میراثی است و هزینه‌های خودش را دارد که فعلا هنوز بودجه‌اش تأمین نشده؛ البته قرار است کارشناسی از میراث را برای برآورد اولیه کاشی‌های سردر بیاوریم و با هماهنگی دفتر فنی شهرستان، بودجه‌ای برای مرمت به امامزاده اسماعیل(ع)، اختصاص پیدا کند.

کاشی‌های امامزاده در حال فروپاشی

این در حالی است که وقتی برای تحقیق میدانی به امامزاده اسماعیل(ع) رفته بودم و پای صحبت برخی از مغازه‌داران آن منطقه نشستم، می‎‌گفتند در طول سال‌های گذشته، رسیدگی چندانی به امامزاده نشده و فقط کف بازار اطراف امامزاده را سنگ‌فرش کرده‌اند.

مغازه‌دار، در حالی‌ که حرص می‌خورد، انگشت اشاره‌اش را به سمت گنبد می‌گیرد و کاشی‌های طبله‌کرده‌اش را نشانم می‌دهد و بعد هم می‌گوید: 20 سال پیش آدم خیری، باغچه‌ها، سرویس بهداشتی و حجره‌های امامزاده را سامان داد. البته اشاره‌ای هم به نقاشی‌های داخل گنبد کرد که سازمان میراث حدود 10 سال پیش آن را مرمت کرده است.

پشت‌بام‌های امامزاده به مرمت نیاز دارد

مدیرکل روابط عمومی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی اصفهان با اشاره به اینکه امامزاده اسماعیل(ع) از بناهای نفیس اصفهان است، می‌گوید: این بنا اوقافی است و در اختیار میراث نیست؛ ولی نشست‌هایی با هیئت‌مدیره‌اش داشتیم و منتظر ابلاغ بودجه هستیم.

شهرام امیری می‌افزاید: باید توجه داشته باشیم بخشی از کار بر عهده میراث است که به‌محض تأمین اعتبار، مرمت می‌شود.

متولی امامزاده هم اشاره‌ای به مرمت مرحوم الیکی می‌کند و می‌گوید: علاوه بر خط‌کشی‌های داخل مسجد، چند سال پیش برخی پنجره‌های دورتادور حیاط تعمیر شد. ولی برخی از پنجره‌های با ابعاد بزرگ‌تر هنوز مرمت نشده است.

مجید رکنی‌پور با ناراحتی از ریزش کاشی‌های گنبد سخن می‌گوید و در ادامه تصریح می‌کند: پشت‌بام‌ها نیاز به بندکشی دارد؛ چراکه با بارش باران، آب از لای درزها نفوذ کرده و کاه‌گل‌ها می‌ریزد. از او درباره حضور آدم‌ها می‌پرسم. وقتی می‌گویم چرا این‌قدر رفت‌وآمد به امامزاده کم است، پاسخ می‌دهد: «قبل از کرونا بیشتر جمعیت می‌آمد.»

امامزاده‌ای خالی از جمعیت

روزی که برای بازدید میدانی به امامزاده رفته بودم، هیچ‌کس به‌جز متولی امامزاده را آنجا ندیدم؛ برای همین سراغ امیررضا خاوریان گرمسیر، عضو هیئت‌علمی گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان رفتم تا نظر او را درباره مرکز تجمع مردم در امامزاده‌ها بپرسم.

عضو هیئت‌علمی گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان دراین باره می‌گوید: در طول تاریخ، امامزاده‌ها و اماکن مذهبی یکی از مراکز تجمع مردم در محیط‌های شهری و فضاهای عمومی برای روابط اجتماعی بوده است. هنوز هم بسیاری از اماکن مذهبی کارکرد خود را حفظ کرده؛ اما مواردی همچون امامزاده اسماعیل(ع) وجود دارند که دیگر مانند قبل محل گردهمایی نیستند و رونق خود را از دست داده‌اند.

گسترش تکنولوژی، عامل کم‌رنگ‌شدن جمعیت

خاوریان گرمسیر یکی از دلایل حضور کم‌رنگ مردم در مکان‌هایی چون امامزاده اسماعیل(ع) را یک تحول بزرگ اجتماعی‌تکنولوژیک می‌داند و این‌طور توضیح می‌دهد: برای اولین بار در طول تاریخ، ارتباطات چهره‌به‌چهره جای خود را به ارتباطات از راه دور داده و با پیشرفت تکنولوژی‌های ارتباطی، الگوی ارتباطات اجتماعی نیز تغییر کرده است که باعث پناه‌بردن افراد به فضای مجازی و کاهش نیاز به تجمعات حضوری و در نتیجه کاهش فعالیت‌های اجتماعی در فضاهای عمومی همچون امامزاده اسماعیل(ع) شده است.

او اشاره‌ای به بافت‌ شهری اصفهان می‌کند و می‌افزاید: امروزه بسیاری از شهرهای تاریخی همچون اصفهان و یزد یک توسعه دوناتی را تجربه می‌کنند. بدین معنا که بافت‌های مرکز شهری که منطبق بر بخش‌هایی از بافت تاریخی است در حال خالی و تهی‌شدن از جمعیت هستند، درحالی‌ که بافت‌های بیرونی در حال پذیرش جمعیت هستند.

او ادامه می‌دهد: این باعث می‌شود تا شهر کم‌کم فضاهای عمومی، ازجمله همین امامزاده‌ها، جمعیت کمتری را به خود ببینند. علاوه بر این، روزبه‌روز از جمعیت بومی در بخش مرکزی شهر اصفهان کاسته می‌شود و جای آن‌ها را جمعیت مهاجر می‌گیرد. از آنجا که مهاجران فاقد حافظه تاریخی در شهر هستند، کمتر از این‌چنین فضاهایی بهره می‌گیرند.

وقوع جرم در فضاهای کم‌جمعیت

عضو هیئت‌علمی گروه جغرافیای دانشگاه اصفهان با بیان اینکه زوال فضاهای شهری از یک الگوی مارپیچی تبعیت می‌کند، این‌طور توضیح می‌دهد: با خلوت‌ترشدن فضای امام‌زاده، اتفاقات منفی بعدی رخ خواهد داد و این اتفاقات منفی خود زمینه‌ساز افول بیشتر آن خواهد شد. برای مثال، کاهش جمعیت و خلوت‌شدن امامزاده، آن را تبدیل به یک فضای بی‌دفاع شهری می‌کند. فضای بی‌دفاع شهری خلوت، تاریک، بی‌رونق و جای مناسبی برای وقوع جرم و جنایت است.

او افزود: فراموش نکنیم که همین مردمی که در گذشته در امامزاده‌ها و سایر فضاهای محله‌ای دور هم جمع می‌شدند، چشمان ناظری بر اتفاقات آن محیط داشتند که مانع بسیاری فعالیت‌های مجرمانه می‌شدند؛ پس باید از افول این فضا جلوگیری شود. شاید این مستلزم یک بازنگری در ماهیت فضای این بخش از شهر و ایجاد کاربری‌ها و نقش‌های جدید در آن است.

امامزاده‌های تاریخی در اصفهان گمنام هستند

باید توجه داشت اگرچه امامزاده اسماعیل(ع) بنایی نفیس و ارزشمند است. اما توجه به بافتی که امامزاده در آن قرار دارد نیز حائز اهمیت است.

در این خصوص محمدمهدی کلانتری، پژوهشگر مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم و صنعت ایران با اشاره‌ به امامزاده رو‌به‌رویی امام‌زاده اسماعیل(ع) می‌گوید: با کشیده‌شدن خیابان هاتف، میان این دو امامزاده جدایی افتاده است. بافت پیرامون امامزاده اسماعیل(ع) جزو بافت‌های کهن مسکونی اصفهان است؛ ولی از آن بافت به‌صورت منسجم آثاری باقی نمانده و به‌صورت تک‌پلاک مانده که ارزشمند است.

او درباره گنبد امام‌زاده می‌گوید: گنبد نه‌فقط در امام‌زاده اسماعیل(ع)، بلکه در سایر بناهایی چون امامزاده درب امام وضعیت خوبی ندارد. چون گنبدها با کاشی و گچ پوشیده می‌شود، به‌مرور زمان آسیب‌های جدی می‌بیند و لازم است پروژه‌های مرمتی به‌صورت دوره‌ای در این بناها اتفاق بیفتد؛ چراکه به‌خاطر نفوذ آب باران در فصل‌های سرد و یخ‌زدگی، درز لای کاشی باز می‌شود و به لایه زیرین نفوذ می‌کند. آن‌وقت است که گچ آسیب می‌بیند و پوسیده می‌شود، پوسته طبله می‌کند و کاشی‌ها می‌ریزند.

کلانتری معتقد است در اصفهان بیشتر توجه معطوف به بناهای شاخص و معروف‌تری چون مسجد جامع و میدان نقش‌جهان است و می‌گوید: هرچند در مرمت آن‌ها نیز گاهی اشکالات اساسی وجود دارد. ولی برای دریافت بودجه برای آن‌ها تلاش می‌شود. آسیب‌ها برای بناهایی که معروف نیست، بیشتر است و گمنام می‌مانند.

طرح سامان‌دهی گذر شرق امامزاده اسماعیل(ع)

درخصوص طرح سامان‌دهی گذرهای شرق امامزاده اسماعیل(ع)، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان می‌گوید: این طرح بخشی از محور گردشگری و تاریخی خواجه نظام‌الملک است که از جنوب امامزاده اسماعیل(ع) آغاز می‌شود و با گذر از چهارسوق امامزاده اسماعیل(ع) از سمت شمال به میدان امام علی (ع) و منار تخریب‌شده خواجه علم می‌رسد و از سمت شرق با گذر از مرکز محله خان، مسجد خان و حمام جنت، به مقبره خواجه نظام و مسجد پاچنار به خیابان ولیعصر منتهی می‌شود.

محمدعلی ایزدخواستی با اشاره به اینکه طول مسیر 1343 متر و مساحت آن بالغ بر 12 هزار مترمربع است، بیان می‌کند: بخشی از این طرح تا پایان سال اجرا می‌شود. نگاه بر این است که بتوانیم یکی از پهنه‌های ارزشمند گردشگری شهر اصفهان را اهمیت‌بخشی کنیم و نگاه حفاظتی به آن داشته باشیم.

او می‌افزاید: امامزاده اسماعیل(ع) یکی از نقاط ثقل گردشگری شهر است که باید توجه بیشتری به آن و بازار پیرامونش بشود. چهارسوی مقابل امام‌زاده نیاز به مرمت جدی دارد و به‌دلیل وضعیت بحرانی‌اش، سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان امسال این قسمت را به اتمام می‌رساند. حدود دو هفته است همکاران در این حوزه فعال شده‌اند و تا پایان سال فاز نخست این طرح که شامل بخشی از مرمت‌ها، کف‌سازی و جداره‌سازی‌ گذرهای پیرامونی است انجام می‌شود.

به گفته مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری اصفهان، 12 دهنه تاریخی زیر چهارسوق امام‌زاده اسماعیل(ع) وجود دارد که در این طرح، مورد مرمت قرار می‌گیرد. یک دهنه تخریب‌شده،کامل احداث می‌شود و چهارسوق امام‌زاده اسماعیل(ع) مرمت خواهد شد.